Әлемдегі банктік несие жүйесі дамуының қазіргі тенденциялары

Өндірістің  үздіксіздігі мен оның дамуына әсер ететін несиенің тұтқа ретінде мінездемесі  қарама-қарсы бағытта, себебі өндірістің және өнімді өткізудің жылдамдығының  төмендеуіне әсер ете алатын несиені  пайдалану мүмкін.

Қаражат айналым  саласында несиенің рөлі маңызды. Бұл барлық қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз мемлекеттердің қаржы-несие жүйесінің қатысты. Қазақстанда Қазақстанның Ұлттық банкі қолма-қол ақшаның әмиссиясы мен олардың айналымын ұйымдастыруын жүзеге асырады, яғни банктер арқылы. Соңғысы орындалады, бір жағынан, егер банктер шоттарында қалдықтары бар болса, банк кассаларынан айналымға оларға қолма-қолақшаны шығару кәсіпорындар, ұйымдар мен жеке азаматтар қолма-қол ақшаны беру кезінде мүмкін. Бұндай қалдықтардың бар болуы несиелік қатынастардың бар болуын білдіреді. 

 

 

 

 

Банктегі несие беру процессі

Банктердің тәжірибесінде қолданылатын несиелеу процесінің өзіндік кезеңдері  болады. Несиелік процес несиеге деген  өтінішті өңдеуден басталып, несиенің толық қайтарылуымен аяқталады. Жалпы несиелік процесті 1- сызбамен көрсетуге болады.

Қарыз алушыларға несие беру барысында банктер  “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы” 31.03.1995жылы және “Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтр туралы” 30.08.1995ж  ҚР Президентінің заң күші бар Жарлықтарын, №1-ші 11.02.1994ж. “Қазақстан Республикасының  экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесін” сондай-ақ банктің Жарғысы мен нұсқауларын басшылыққа алады. Несиелер төлем қабілеті бар қарыз алушыларға несиені қайтарудың нақты көздерінің және тұрақты қамтамасыз ету формаларының бар болуына қарай беріледі.

 

     1-сызба.         Банктердегі несиелік процесс

                                                                                                    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әр кезеңде пайдаланылатын несиелеу механизмнің элементтері несиелік операциялардың сапалы сипатын бере отырып, олардың жүзеге асырылу техникасын білдіреді. Несиелеу процесі мынадай  кезеңдерді қамтиды:

• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісім-шарт жасау;
• несие беру;
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.

I-кезең.  Банкке келіп түскен несиеге  деген өтінішті қарау.

Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мқсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттің әр түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысалы ретінде құжаттар пакетінің құрамына жататындар:

1. соңғы екі жылдық қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
2. несиеленетін шаралардың рентабельдік деңгейін және оның қайтарылу мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
3. несиеленетін мәмілелерді растайтын келісім-шарттар көшірмелі (материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар, тауарлы-материалдық құндылықтар шотының көшірмелі және т.с.с);
4. басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шоттар бойынша көшірме);
5. несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;

Қажет жағдайларда  банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын  қамтамасыз ететін басқа да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады.Сонымен  қатар, банкпен тұрақты несиелік қатынаста болатын қарыз алушылар үшін кейбір құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін. Қарыз алушы банкке несие алуға өтініш  жасаған уақатта, банк несиелеудегі оның мүмкіндігін алдын ала бағалау үшін есеп карточкесін толтыруы мүмкін. Онда: фирманың жетекшісі мен қарыз алушының аты-жөні; қызметі және меншік түрі; клиенттің заңды мекен-жайы;  мекен айырысу және валюталық шот ашқан банктің аты және реквизиттары;негізгі құрылтайшылары; ол сұрайтын несиенің мақсаты, сомасы және мерзімі; соңғы есептік күнге берілген баланс құрылымы және басқа да көрсеткіштер.

Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз  алушының алған ссудасын қайтару  қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар. Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.

II-кезең.  Қарыз алушының несиелік қабілетін  талдау кезеңі.

Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған ссудасы бойынша қарызды  уақтылы және толық көлемде қайтаруқабілетін бағалау сипатталады. Несиені қайтара  алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін, сондықтан да, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал етеді.

Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында  мынадай факторлар есепке алынады:

1. Ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, қарыз алушының атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және нұсқаумен танысуға тиіс;
2. Қарыз алушының іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге тиісті беделі деп қарыз алушының қарызды қайтаруға дайындығын ғана түсінбейді, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық міндеттемелерді оындауы түсіндіріледі;
3. Табыс алу қабілеті. Банк қарыз алушының ссуданы қайтаруға жеткілікті қаражатты табу қабілетіне баға беруі қажет.

Қарыз алушының табыс алу қабілетін анықтау  барысында сату көлеміне, баға шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл факторларға: қарыз  алушы кәсіпорынның орналасқан жері, оның тауарлары мен қызметтерінің  сапасы, шикізат құны, қызметкерлердің біліктілігі жатады. Неиселеудегі шетелдік тәжірибеде бұл факторларға қоса жарнамалау тиіділігі, бәсеке сияқты факторлар есептеледі.

III-кезең.  Несиелік келісім-шарт жасау.

Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасау үшін несиелеу субьектісімен қатынсқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді.

Несиелік келісім- шарт  екі жақтың өзара міндеттемелерін  және жауапкершіліктерін анықтайды. Онда: несиелеу мақсаты және обьектісі, несиенің мөлшері, ссуданы беру мерзімі және қайтару шарттары; несиені қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы мөлшерлемесі; несиенің қозғалысын және клиенттің қаржылық жағдайын бақылау үшін қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу мерзімдері, сондай-ақ несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.

Несиелік келісім-шарттың  мазмұны елісуші жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде отандық  банктер, оның типтік формаларын пайдаланады.

Несиелік клісім-шарттың  мазмұнында несиелу механизмі, оның негізгі элементтері (несие түрлері  және обьектілері, сомасы, несиенің бағасы, несиелеу әдістері және ссудалық шоттар түрлері, ссуданың қамтамасыз етілу  және қайтарылу тәсілдері, банк бақылауы) және банк ссудаларының қозғалысы қарастырылады. Несиелеу тиімділігі осы элементтердің банктік жұмысына қалай іске асырылуына және өзара үйлесетіндігіне тікелей байланысты болып келеді.

IV-кезең. Несие беру кезеңі.

Бұл кезең ссудалықшот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін (қосымша құжаттар толтырылуы мүмкін), ссуданы беру тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.

Несие беруді құжаттау тәртібі  ссудалық шот формаларына байланысты ажыратылады. Жай ссудалық шот ашылған қарыз алушы қорларының жинақтауына байланысты несиеге деген өзінің қажеттілігін өтінеді. Осы мақсатта банкке несиеленеті тауарлы-материалдық құндылықтардың төленген нормативтен жоғары қалдығы, олардың қозғалысы туралы мәліметтер беріп, банк соның негізінде ссудаға деген қажеттілік мерзімді міндеттемелер арқылы құжатталады. Арнайы ссудалық шот бойынша берілген ссуда әр алған сайын құжатталмайды, себебі, ол шот ашу барысында өтініш- міндеттемесі негізінде жүргізіледі.

Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады. Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған жағдайларда  жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші – белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).

Несиенің мөлшері оны  беру барысында несиелеу ережелеріне  сәйкес анықталады.

V-кезең.  Несиені қайтау және оған сыйақы  төлеуінебақылау жасау-несиелік операцияның маңызды кезеңі. Ссудалар бойынша қарызды қайтару  тәсілі ссудалық шоттар формасында, банк қаржаттарның пайдалану ұзақтығына және олардың төлем айналымын құраудағы рөліне байланысты.

Жай шоттар бойынша  банкке қарызы есеп айырйсу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен қайтарылады. Ссуданы қайтару мерзімі беру уақытында мерзімді міндеттемелермен құжатталады: егер де ссуда тұта қайтарылатын болса, онда бір ғана қайтарылатын болса,онда әр төлемге мерзімді міндеттеме толтырылады.

Арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелейосы шотқа келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.

Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді міндеттемелердің картотекасын жүргізеді. Банк қызметкелері күнделікті қайтарылатын мерзімі жеткен ссудаларды қарай отырып, қарыз алушының есеп айырысу шотынан қаражаттарды шегеруге үкім-ордерін береді. Жартылай қайтаруға байланысты төлемдер уақыты жеткен кезде мерзімді міндеттеменің келесі бетіне тиісті белгілерін жасайды. Егер де қарвз алушының есеп айырысу шоты басқа банкте ашылған болсан, ссуда бойынша қарыздыжәне сыйақвны қайтару қарыз алушының төлем тапсырмасы негізінде жүргізіледі. Жекелеген жағдайларда, қарыз алушының төлем тапсырмасы уақытша қаржылық қиындықтарға кезігуіне байланысты банк қайтару мерзімін кейінге қалдыруға рұқсат етуі мүмкін, бірақ бұл қарыз жоғарғы сыйақымен құжатталады.

Сыйақы мөлшері  оны төлеу мерзімі және тәртібі, сондай-ақ оларды іздестіру механизмі  несиелік келісім шартта анықталады. Сыйақы ай сайын, тоқсан сайын және т.б. есептелуі және қайтару кестесіне сәйкес іздестірілуі мүмкін.

Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі  сыйақы есептеу формалары қолданылады.

Жай сыйақыны есептеу  формуласы келесідей түрде беріледі:

 

                                           J=

 мұндағы:

I- сыйақы мөлшері;

P- қарыз қалдығы;

n- сыйақы есептелген кезеңдегі  күндер саны;

J- ссуданың барлық мерзіміне  есептелген жай сыйақы сомасы;

Несие бойынша есептелген күрделі  сыйақыны есептеу формуласы төмендегідей:

J=P*

мұндағы:

I- сыйақы мөлшерлемесі;

P- несиенің бастапқы сомасы;

J- несиенің барлық мерзімінеесептеген  сыйақы сомасы;

n-аймен берілген несиенің  ұзақтығы.

 

Банк несиелік келісім-шарттың орындалуына, қарыз  алушының алған несиені пайдалануына және толық қайтаруына бақылау жасайды. Осы мақсатта қарыз алушының шаруашылық қызметіне, оның қаржылық жағдайына талдау жасап, қажет болған жағдайларда, орнында ақшалай және есеп айырысуқұжаттарын, бухгалтерлік жазуларды, есептік материалдарды тексереді. Осы жерде қарыз алушыдан алған барлық қаржы ақпараттар түрлері мен басқа да ақпараттар, сондай-ақ басқа да көздер пайдаланылады. Әрбір банктің өзінің клиенттің несиелік ісін жүргізу жуйесі болады.

Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз алушыларға қатысты, банк: қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы ескерту жасауға; несиелік шартында қарастырылғандай, беруді тоқтатуға құқы бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған жағдайда банк несиені мерзімнен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.

Несиелеу процесіне  жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің  несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу  барысында тәуекел көзі болып табылады.

 

 

 

 

 

2.3. Несиелік механизм  және несиелік процесс

 

Экономикалық түсініктегі “механизм” белгілі бір қызметті жандандыруға және бір нәрсені іске қосуға болатын  құралды білдіреді. Бұл мағынасында  “механизм” термині басқаруда жиі  қолданылады. Яғни, оның мәні экономикалық, оның ішінде несие саясатының міндеттерімен байланысты болып келеді.