Қазақстанның биржалық нарығы жэне оның даму перспективалары

• мемлекеттік;
• листинг рәсімінен өткен мемлекеттік емес және биржада сатылатын бағалы қағаздардың ресми тізіміне кіргізілген, соның ішінде ҚР-сында айналымға жіберілген және басқа мемлекеттік заңдылықтарға сәйкес шығарылған бағалы қағаздар;
• ҚР-сында айналымға жіберілген басқа мемлекеттің мемлекеттік бағалы қағаздары;
• жоғарыда айтылған бағалы қағаздардың базистік активі болып келетін туынды бағалы қағаздар [4].

Қор биржасындағы саудаға  листинг рәсімінен өткен бағалы қағаздар ғана жіберіледі. Қазақстан  қор биржасының бағалы қағаздарының листингі туралы жағдайына сәйкес осы  рәсімнен өткеннен кейін, биржалық саудаға  ҚР-сындағы заңдылыққа және ҚР-сында айналысқа жіберілген басқа мемлекеттің заңдылығына сәйкес эмитенттелген мемлекеттік емес бағалы қағаздар жіберіледі.

Листинг рәсімін ҚР-сының  және ҚР-сында айналысқа жіберілген басқа мемлекеттің заңдылықтарына сәйкес эмитенттелген мемлекеттік бағалы қағаздар сонымен қатар туынды бағалы қағаздар үшін талап етілмейді. Листингтік компанияның мәртебесін алушы заңды тұлғалар мынадай талаптарға сай келуі тиіс:

• құрылтайшылық құжаттарында бағалы қағазды басқаға беруіне деген ұстаушыларға шектеулер немесе қысымшылықтар туралы нормалар болмауы керек.
• заңды тұлғаға қатысты заңнамада белгіленген жарғылық капиталдың ең төменгі мөлшері төленген және тіркелген болуы керек;
• басқа да талаптар бағалы қағаздар биржасындағы ресми тізімдегі санатта белгіленген шарттармен анықталады.

Эмиссияланған бағалы қағаздарды ресми тізімге қосуда заңды тұлғаның өтініші және қосымша талап етілетін құжаттары биржаның Листингтік комиссиясында қаралып қабылданады..

Сонымен қатар биржа листингтік компанияның алдында мыналарға  міндеттеледі:

• ресми тізімге енгізілген бағалы қағаздардың саудасын уақытылы жүргізуге қажетті жағдай жасауға;
• бағалы қағаздар бойынша биржалық сауда ережелерімен белгіленген бұқаралық ақпарат құралдарына сауда нәтижесінің көлемі туралы уақытылы ақпарат беруге;
• эмитенттің жасырын немесе жариялауға берілмейтін ақпаратын үшінші тұлғаға бермеу немесе жария етпеуге.

Листингтік компания Биржалық кеңестің эмиссиялаған бағалы қағаздарын ресми тізімнен алуға, сондай-ақ саудада  биржаның қызметін шектеуге және тоқтатуға құқығы жоқ.

Эмитенттің қызметі тоқтатылған  жағдайда эмиссияланған бағалы қағаздарды ресми тізімнен шығару туралы өтініш, листинг талаптарындағы сәйкессіздік, сондай-ақ бағалы қағаздарды ресми тізімге қосу туралы өтініште толық ақпараттардың болмауы кезінде делистинг жүргізіледі. Листингтік комиссия бағалы қағаздардың делистингісін 1 жыл ішінде мәміле болмаған жағдайда да жүргізе алады.

Бүгінгі күні Қазақстан қор  биржасында мынадай қаржылық құралдар айналыста:

• шетел валюталары: АҚШ доллары, Еуропалық Одақтың валютасы (еуро);
• мерзімді өзара келісім: АҚШ долларына стандартталған жеткізілімсіздік фьючерсі;
• ҚР-сының Қаржы министрлігінің шығарған мемлекеттік бағалы қағаздары;
• ҚР-сының Ұлттық Банкі шығарған бағалы қағаздары;
• жергілікті атқарушы органның облигациялары;
• ҚР-сының Қаржы министрлігінің мемлекеттік мүлік және жекешелендіру туралы Департаментімен саудаға қойылған мемлекеттік акция пакеттері;
• екінші деңгейлі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары;
• мемлекеттік емес бағалы қағаздар: облигациялар, АҚ-ның жай, атаулы, артықшылықты акциялары.

Қазақстан қор биржасында мемлекеттік  және листингтік бағалы қағаздардың саудасы — үздіксіз қарсы аукционның электронды әдісімен өткізіледі.  Ол көрсетілген қарсы бағалардың үздік котировкаларына сәйкестендірілген анонимді контрпартнермен автоматты келісімге келуге негізделеді.

Листингтік емес бағалы қағаздар кезінде саудаға қатысушылардың өздері мәміленің бекітілуі туралы ақпаратты Орталық депозитарийге немесе тәуелсіз реестр-ұстаушыға берумен, тікелей баға белгілеу әдісін қолданады.

Қазақстан қор биржасы  бағалы қағаздардың сатушысы және сатып  алушысы қызметтерін атқаратын  брокерлермен өзара қызметтеседі. Саудаға қатысатын брокерлердің сәйкес лицензиясы болуы керек, демек, біліктілік, қаржылық және басқада талаптарға сай келуі керек. Осыдан, қор биржасы бұл брокерлердің клиенттеріне сенімділі қызмет көрсетуіне кепілдік береді. Бұдан басқа, жасалып жатқан мәмілелерді аяқтау үшін биржаның есептеу органымен және Орталық депозитарийдің өзара арақатынасы қажет.

Өзінің мәні жағынан қор  биржасы — бағалы қағаздардың  көтерме нарығы болып табылады. Сөйтіп, нарыққа өту және бұрынғы жариялылықтан  біртіндеп босатылу жағдайында, ол Қазақстанда экономикалық қатынастарды реттеуші динамикалық органдардың бірі бола алады.

Қазіргі таңда Қазақстан  қор биржасын (KASE) дамыту үшін келесідей шаралар қолданылуы тиіс деп есептеймін:

• Биржа, Қазақстан қаржы нарығы инфрақұрылымының маңызды элементі бола тұрып, ұлттық капитал нарығына қатысушылардың талаптарына сәйкес болуға, қаржылық жүйенің тұрақты дамуына себепші болуға, соның ішінде мемлекеттің осы бағыттағы стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыруға белсенді қатысуға ниеттенеді.
• Биржа ұсынатын қызметтер тізімін үнемі кеңейтіп және олардың халықаралық стандарттарға сәйкестігін қамтамасыз ете отырып, отандық және шетелдік инвесторлар мен эмитенттерге, бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларына тартымды сауда-саттық алаңы болуы тиіс.
• 2014 жылға дейін Биржа сауда-саттық ұйымдастырудың халықаралық стандарттарына сай, отандық және шетел инвесторларына, эмитенттеріне және бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатысушыларына қаржы құралдарының тартымды және бәсекелеске қабілетті ұлттық нарығының замани инфрақұрылымдық институты, ұлттық экономиканы қорландыруға арналған тиімді сауда-саттық алаңы болуы тиіс.
• Биржалық нарықтың капиталға айналуын және Биржа айналысындағы бағалы қағадардың өтімділігін көтеру, Биржа көрсететін қызметтер және қаржы құралдар тізімін кеңейту.
• Биржа брендін күшейту, оның акцияларының құнын өсіру және халықаралық мойындалуына қол жеткізу мақсатында, Биржа қызметінің барлық аясында халықаралық стандарттарды енгізу.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1  Бохаев Д.Т. Қор биржасы және оның қызметінің ерекшелігі.  V Рысқұлов оқулары «Жаһанданушы әлеемдегі экономикалық жүйенің трансформациясы». Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Том 5. – Алматы: Экономика, 2010. – 776 с.

2 Шакибалиев А. Қор биржаларының даму тенденциялары, әлемдік тәжірибе және қазақстандық практикасы. Материалы международного научно-практического семинара «Структурные преобразования финансового рынка Республики Казахстан: современные тенденции и перспективы развития». – Алматы: Экономика, 2012.

3 Тұсаева А. Қазақстан Республикасының биржа нарығы және оның үлгілері /АльПари. – 2008. – №3/4. – С. 35-38.

4 «Қазақстан қор биржасы» АҚ ресми сайты [Электрондық ресурс] // http://www.kase.kz/