қаржы саясаты

Фискальдық саясат

  Қаржылық  реттеудің басты мазмұны фискалдық саясатты — бюджет (мемлекеттің шығыстары) пен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға аса зерек өндірістік емес сфераның жай-күйі де осындай тәртіппен реттеледі.

    Мультипликаторлардың  іс-әрекеттерінің жоғарыыда баяңдалған мүмкіңдіктері ескеріле отырылып экономикалық циклдың сипатына қарай дискредициялық фискалдық саясаттың нұсқалары  тұжырымдалады. Құлдырау кезінде ынталандырушы  фискалдық саясат жүргізіледі, ол мыналарды қарастырады:

1)  мемлекет  шығыстарының көбеюі;

2)  салықтардың  төмендеуі;

3) мемлекеттің  шығыстары артуының үлкен нәтижесін  ескере отырып фискалдық саясаттың  бұл бағыттарының үйлесуі.

    Тежеушілік  фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарлануы тиіс.

    Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалдық саясат кері бағыттарды қамтиды:

    1)  мемлекет шығыстарының азаюы;

    2)  салықтардың көбеюі;

    3)  бұл бағыттардың үйлесуі.

    XX ғасырдың аяғында жаңа теория  — тұрақты даму теориясы қалыптасты, онда қазіргі кездегі жағдайлар тұрғысынан ғаламдық экономикалық және қаржылық процестер түсіндіріледі, күрделі шаруашылық жүйелердің тұрақты эволюциялық дамуы жөнінде ұсыныстар жасалынады.

    Тұрақты даму теориясыңда тұрақты жұмыс  істейтін жүйелерді — төменгі шаруашылық жүргізуші субъектіден ұлттық экономика мен бірнеше елдің экономикалық одағына дейінгі жүйелерді дағдарысты құбылысқа алып келетін себептер айшықталады. Бұл теория мына қағидаттарға негізделген.

    1. Кез келген ауқымдағы күрделі  экономикалық жүйелердің өздігінен дамуының мәнін қамтып көрсететін эволюциялық қағидаты. Бұл осы теориядағы өзекті қағидат.

    2.  Экономикалық мүдделерді үйлестіру  қағидаты қалыптасқан тепе-теңдікті  түрақсыздандыратын сан алуан  факторлардың үздіксіз өзара  іс-қимылының күрделі жағдайларында өзара іс-әрекет ететін тараптар мүдцдлерінің балансын сақтауды қажет етеді.

    3.  Эволюциялық қағидатының логикалық  дамуы мен оны нақтылау ретіндегі  әртараптандыру қағидаты. "Әртараптандыру" термині кең мағынада экономикалық  жүйенің құрамды бөліктерінің әр алуан түрлерінің, тұрпаттарының жиынтығы, құрылымдық нысандардың әр түрлілігі, функционалдық әртараптандыру ретінде пайдаланылады.

    4.  Экономикалық жүйедегі оның дамуына  қарай иерархиялық саралау қағидаты. Орташа деңгейді бөліп көрсетуді қажет етеді.

    Бір жағынан, дағдарыстық құбылыстардың  терең себептерін және екінші жағынан, өндірістің құлдырауына қарсы іоәрекет ету механизмдерін анықтау тұрақты  дағдарыссыз дамудың негізгі  қағидаттарын айырып, ажыратады, оларды қолдану келеңсіз факторлардың өсерін айтарлықтай төмегдетуге және тіпті экономикалық жағдайдың жалпы дүниежүзілік нашарлау кездерінде де экономикалық өсуді қолдап отыруға мүмкіндік береді.

ҚР-сы қаржы саясатының кезеңділігі.
 

Қаржыны басқарудың бүкіл жүйесі мемлекеттің қаржы саясатына негізделеді. Қаржы саясатын жасауға биліктің заңнамалық және атқарушы тармақтары қатысады. Қаржы саясатын жасаудағы басымдық экономикалық саясат сияқты Қазақстан Республикасының Президентіне жатады, ол жыл сайынғы Жолдауында ағымдағы жылға және келешекке арналған қаржы саясатының басты бағыттарын анықтайды. Үкімет сол Жолдаудың шеңберінде іс-қимыл жсауы тиіс. Осыған орай биліктің атқарушы тармағының бір бөлігі ретінде Үкімет қаржы саясатын іске асыруға қажетті заңдардың жобаларын жасайды және оларды қарап, қабылдау үшін Президентке тапсырады.

Мезгілінің ұзақтығына және шешілетін мәселелердің сипатына қарай мемлекеттің қаржы саясаты қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы болып бөлінеді.

Қаржы стратегиясы экономикалық және әлеуметтік стратегиямен анықталып, келешекке есептелген және ірі ауқымды міндеттерді шешуді қарастыратын қаржы саясатының ұзақ мерзімді курсы. Қаржы саясатының мазмұны экономикалық жүйеде қаржыны пайдаланудың стратегиялық бағыттылығымен үнемі анықталып отырады. Қаржы стратегиясын мемлекет қоғам дамуының ірі тарихи кезеңдеріне үйлестіре отырып жасайды.

Қаржы тактикасы қаржы байланыстарын ұйымдастыруды дер кезінде өзгертіп отыру, қаржы ресурстарын қайта топтастыру арқылы қоғамды дамытудың нақтылы кезеңінің мәселелерін шешуге бағытталған. Ол назарды кезек күттірмейтін міндеттерді шешуге, пайда болған үйлесімсіздіктерді қаржылардағы және елдің, аумақтың, саланың экономикасындағы ауытқушылықтарды жоюға аударта отырып, стратегиялық нұсқаманы анықтайды,

Қаржы стратегиясы мен қаржы тактикасы өзара байланысты.

Қаржы саясатын экономикалық қатынастар тудырады, себебі қоғам қаржы саясатын жасауда ерікті емес, ол өзінің мүмкіндіктеріне, обьективті шындықтың шарттарына сүйенеді.

Қазіргі жағдайдағы қаржы саясатының негізгі бағыттары:

1)     шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының аясында нарықтық қатынастарды нығайту жөнінде шаралар жүргізу;

2)     дағдарысты жай-күйді жою және қаржы жүйесін сауықтыру;

3)     халықты әлеуметтік қорғау жөнінде шаралар кешенін жүргізу.

Қаржы саясаты бірінші кезектегі міндеттерді – мемлекеттік бюджеттің тапшылығы мен ішкі және сыртқы борыштың мөлшерін, қаржы нарығын дамыту, қолданыстағы салық жүйесін жетілдіру, инфляцияның қарқынын төмендету және т.б. шешу үшін пайдаланылады.

Қаржы саясатын жасаған кезде оның бірнеше нұсқалары дайындалады. Олардың барлығы сараптық бағалаудан өткізіледі, неғұрлым оңтайлы нұсқасы Үкіметке жіберіледі. Көп нұсқалы жоба математикалық үлгілеу және жобалауды пайдалануды талап етеді. Мұнымен бірге қаржы ресурстарының босалқы қорын құру қажет. Қаржы саясатын жасаған кезде қаржы ресурстарын бөлуге және оларды негізгі бағыттарға шоғырландыруға үлкен маңыз беріледі.

Елдің қаржы жағдайын сипаттаушы көрсеткіштер:

1)                 жалпы қоғамдық өнім және ұлттық табыс;

2)                 инвестициялаудың ауқымы;

3)                 негізгі қорларды (капиталдарды) жаңартудың қарқындары;

4)                 еңбек өнімділігінің өсуі;

5)                 халықтың тұрмыс деңгейі;

6)                 мемлекет бюджетінің тапшылығы.

Қаржы саясатына ақша-несие саясаты қосылады.

Қаржы саясатының бағыттары фискалдық және экономикалық саясат болып табылады. Фискалдық саясат орталықтандырылған мемлекеттік қорларды толықтырумен, экономикалық саясат экономикалық процестерді реттеумен байланысты.

Қаржы саясатының басты субъектісі мемлекет болып табылады. Мемлекет қоғамның ұзақ келешекке арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының стратегиясын жасайды және алдағы кезеңге арналған міндеттерді, қаражаттарды және оған жетудің жолдарын анықтайды. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде қаржы саясатының өзіне тән белгілері болады.

Шаруашылык жүргізуші субъектілердің  қаржысын басқару 

     Бұл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведомстволардың, концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы  департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері мен қаржы  службалары жүзеге асырады.

     Қоғамдық  ұйымдардың қаржысын осы ұйымдардың қаржы бөлімдері мен топтары  басқарады.

     Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың  қаржы басқармаларының аппараты жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шығыстардың жиынтық  балансын бақылау жөніндегі жұмыстарды жүзеге асырады, ведомствоға қарасты  кәсіпорындардың қаржы бөлімдерінің жұмысын үйлестіреді.

       Қаржы жүйесінің бұл буынында нарық жағдайында басқару қаржы менеджменті деп аталады және кәсіпорындар мен ұйымдардың кәсіпкерлік қызметі арқылы және соның шеңберінде әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың нысаны болып табылады. Қаржы менеджментінің мәні тиісті службалар тарапынан қосымша қаржы ресурстарын ең тиімді етіп тартуға, оларды неғұрлым ұтымды етіп жұмсауға, қаржы рыногында бағалы қағаздарды сатып алып, қайтып сатып пайдалы операциялар жасауға мүмкіндік беретіндей етіп қаржыны басқаруды ұйымдастыру.

     Кәсіпорындарда  қаржы менеджментінің объектілері  мыналар болып табылады: жылжымайтын  және жылжымалы мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар және қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интеллектуалдық) қызметтің нәтижелері, материалдық емес игіліктер.

     Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесе ұжымдардың қажеттіліктері мен  тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек өнімділігі мен с апасын ынталандыру процесінде көрінеді.

         Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (службалары) кредит және есеп айырысу операцияларының (акциялардың, вексельдердің, факторингтің және басқалардың) жаңа нысандарын пайдалана отырып, оперативті қаржылық жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.

     Шаруашылық  серіктестіктерінде қаржыны басқаруда  басқа функциялармен қатар, жоғарғы  органдар — олардың қатысушыларының  жалпы жиналысы (өкілдіктердің жалпы  жиналысы), акционерлік қоғамдарда — акционерлердің жалпы жиналысы үйлестіріп отырады. Атқарушы орган  — басқарма өзінің лауазымды адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару  жөніндегі лауазымды адамдардың құрамына мыналарды қосады: қаржы  жөніндегі вице-президентті (басқарушының орынбасарын); ол серіктестіктің (қоғамның) тиісті бөлімшесіне — қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның бағынышындағы жеке қызметкерлер — шаруашылық жүргізуші субъектісінің  қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі  қаржы менеджерлері жұмыс істейді.

     Қаржы бөлімінің құрылымы (кесте 1) әдетте болжамды-талдамалық, есеп-қисап, шағым, оперативтік-қаржылық жұмыстың бағыттарына негізделеді.

        Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы ұйымдармен есеп айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға бөлінеді.

         Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службаларының маңызды міндеттері мыналар болып табылады:

     - табысты немесе пайданы өсірудің  жолдарын іздестіру және рентабелділікті  арттыру;

     - өндіріс, күрделі қаржылар, жаңа  техниканы ендіру және басқа  жоспарлы шығындар жөніндегі  тапсырмаларды қаржы ресурстарымен  қамтамасыз ету;

     - мемлекеттік бюджет, банктер, жеткізушілер, жоғарғы ұйымдар алдындағы қаржылық  міндеттемелерді орындау; 

кесте 1

Шаруашылық  жүргізуші субъектісінің қаржысын басқару