Меркантилизм және оны сынау

Енді бір мына мәселеге көңіл аударайық. өндірілетін, тұтынылатын, жинақталатын материалдық игіліктер  байлығы бір елде екіншісімен  салыстырғанда неліктен интенсивті дамиды екен? Кәсіпорын, мемлекет дәрежесінде  байлықты  қарқынды, тиімді дамыту үшін не істеу керек? өте мәнді  сұрақ. Оған  бірыңғай үзілді-кесілді бір  сөзбен жауап қайтару оңай шаруа  емес. Жауабын теориядан да, практикадан  да, ұйымдастыру мен басқару әдісінен де іздеу керек. Политэкономия ілімінің осы және басқа да сұрақтарға жауап  беру мүмкіндігінің барлығы. Оның ғылым  ретіндегі рөлі  мен маңыздылығын қуаттайды. Меркантилистер болса, бұған  жауапты өздері өмір сүрген кезеңінен  экономикасынан іздеді. Айта кету керек, экономика ғылымында «шаруашылықты  рационалды» дамыту проблемасын  алғашқы көтергендер де меркантилистер. Көптеген эмпирикалық қортындылары мен ұсыныстары объективті дұрыс  деп танылды, осы мағынада ғылыми сипатта.

Сонымен қатар осы мағынада капиталистік экономиканың ішкі мәні қозғалыс заңдарын тануда алғашқы қадам  жасады. Алайда мұндай танымдылық аса  үстірт, әрі біржақтылы болды, өйткені  экономиканың құпиясын аныктауды айналыс  саласынан іздеді. Санаушылардың  кейбіреулерінің  ескерткендеріне  қарағанда өндірісті «қажетті кесірлік», немесе сауда капиталистерінің қолындағы  сырттан ақша әкелудің тетігі ретінде  түсіндіріледі. Дұрысында кез келген  қоғамның негізін өндіріс қалайды, ал, айналыс одан тәуелді, екінші дәрежілі.

Өз  кезегінде, меркантилистердің  мұндай көзқарастырының орын алуы, сол кездегі сауда капиталының  жетекші роль атқарғандығымен де байланысты. Өндіріс болса көпшілігінде капитализмге дейінгі әдіспен дамыды да, ал айналыс саласы, әсіресе сыртқы сауданы ірі капитал жаулап алып үстемдік құрумен түсіндіреді. Кездейсоқ  болмаса керек, осыдан да болар Англиядағы Ост-Үнді Африкандық компаниялар ХVІІ және ХVІІІ ғ. бірінші жартысында экономикалық пікірталастардың объектісі  болғаны. Меркантилистер экономикалық даму процесінде ақша жүйесінің созылымдылығына  баса мән берді. Экономикалық жобаларында  күшті мемлекеттік өкіметке иек  артты, солай дей тұра, шектен тыс  әрі ұсақ шаруашылықты мемлекеттік  регламентациялауға қарсылық білдірді. Бұл әсіресе күшті, жеке дара, әрі  тәжірибелі буржуазия мүддесін қорғау ағылшындарға тән болды.

Меркантилизм экономикалық теорияның бір бағыты ретінде  ХVІІІ ғ. аяғында ғылым сахнасынын өтті. Өнеркәсіп революциясы мен  фабрикалық индустрияға классикалық  политэкономия принциптері сәйкестілік  тапты. Осындай принциптер толық  мағынада алдыңғы қатарлы капиталистік елдер – Англия мен Францияда  көрініс алды. Экономикалық саясатта оның көріністі мемлекеттің экономикаға  және сыртқы саудаға араласының шектеулі болып табылады.

Алайда, капиталистік даму жолына кеш енген елдерде классикалық  мектеп идеялары толық орныға алмады. Бұл елдердегі буржуазия күші экономикаға еркін ойын ережесін беруді қолдамады. Осыдан да, болу керек, меркантилистердің нақтылы идеялары ешуақыт өлген емес, олардың саясаты – шаруашылықты мемлекеттік басқару протекционизмі, елде ақша молшылығын жасау олардың үкіметінен қолдау тапты.

Ілгерідегі ғылыми талдауларға  сүйене отырып, меркантилизм тарихи тұрғыдан прогрессивті құбылыс деуге толық  негіз бар. Ол, жаңа туындаған буржуазиялық тауар-ақша қатынасының барынша  дамуына мүдделілігін айқындайды.

Меркантилизмнің экономикалық саясаты капиталды алғашқы қорлануына ықпал етті, феодалды өндірістің  буржуазиялық өндіріс әдісіне көшуі  кезеңін қысқартты, экономикалық ілімнің  одан әрі дамуына негіз қалады.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Томас Мэн «Сыртқы саудадағы Англия байлығы».1955,155б.
2. А.Смит «Халықтар байлығы». 1955,47б.
3. Т. Мэн «Англия сыртқы саудада».1955,180б.
4. Шеденов «Экономикалық ілімдер тарихы».
5. Есқалиев «Экономикалық ілімдер тарихы»75-87 беттер.
6. Т.П. Табеев «Экономикалық ілімдер тарихы» 70-81 беттер.
7. А.Смит Халықтар байлығы» 133 бет.
8. I.F.Bell. A.Hiatoru of Economic Thout, p 307.
9. А.Смит «Халықтар байлығы». 50-51 беттер.
10. Я.Әубәкіров «Экономикалық теория негіздері?» 1991                 ж.,7-8 беттер
11. С. Әкімбеков «Экономикалық теория»2002 ж. 6-8 беттер.
12. Нурманов «Экономикалық ілімдер тарихы» 55-60 беттер.
13. Дж.С.Милль «Основы политической экономии»