Экономиканы басқарудың, басқару  органдарының маңызды  міндеттері, ауылдық  жер, материалдық, қаржылық және интелектуалдық ресурстарын ұтымды пайдалануды ынталандыру .

       ҚР Қаржы министрлігі, оның мемлекеттік басқару органы

     Біздің  мемлекеттің Конституциясында : «Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет және өзін зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады»,- деп атап көрсетілген.

   Қазақстан Республикасының Конституциясы  мемлекеттің Негізгі заңы ретінде  төмендегіге қатысты негізгі ережелерді бекітеді:

• республиканың  мемлекеттілігін;
• басқару нысанын;
• мемлекеттік және мемлекеттік емес субъектілерді өзара қатнастарының тәсілдерін;
• адамдар мен азаматтардың құқықтары мен міндеттерін.

    Мемлекеттік құрлығы құрлымында мемлекеттік билікті заңдық, атқарушылық және соттық (ҚР Конституциясы 3-бап) бөлулер деп бар екенін атап өтеді.

    Мемлекеттік органдардың құзыреттілігі  Конституцияда анық бөлініп көрсетілген.

    Қазақстан Республикасының Президентті  мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағытын анықтайтын және Қазақстанды ел ішінде және халықаралық қатынастарда таныстыратын мемлекет басшысы және оның жоғарғы лауазымды тұлғасы болып табылады. Елдің Президентті конституциялық заңға сәйкес, ҚР жасы толған азаматтармен жалпы, тең және тікелей сайлау құқығымен 7-жыл мерзімге сайланады.

    «Қазақстан Республикасының мемлекеттік  құрлымы»                  1-сурутте көрсетілген.

    Суретте экономикалық дамуға  жауапты биліктің үш бұтағы  белгіленген.

1-сурет.  Қазақстан Республикасының мемлекеттік  құрлымы

    Заңдық қызметтерді жүзеге асыратын  жоғарғы өкілетті орган, сенат  пен мәжілістен тұратын парламент  болып табылады.

    Заң шығарушы билік экономиканы басқару тетігінің негізгі болып табылатын заң актілерін әзірлейді және қабылдайды.

    Үкімет республикада атқарушы билікті жүзеге асырады, атқарушы органдар жүйесін басқарады және оның қызметіне жетекшілік етеді. Өзінің барлық қызметімен ол президент алдына жауапты, сондай-ақ парламент алдына жауап береді. Экономиканы реттеу аясында үкіметтің міндеті – елдің барлық азаматтарының игілігі үшін, экономиканы дағдарыссыз және тиімді дамуы үшін жағдай тудыру.

    Премьер-министрдің мідетіне салалық министрліктер мен ведомстволарды басқару және бағыттау енеді.

   Сот билігі биліктің заң органдарымен қабылданған заңдардың қатаң сақталуын қадағалайды. Ол жоғарғы сот және Конституциялық Кенесті жүзеге

асырады.

    Мемлекетті басқару органдары 

тікелей президентке есеп береді,

оларды  шартты түрде екі санатқа

бөлуге  болады: елдің ұлттық қа –

уіпсіздігіне  жауап  беретін  ми – 

нистрліктер мен ведомстолар және ұлттық экономиканы  дамытуға жауапты ведомстволар.

    Нарықтық қатнастарды дамыту  және шаруашылық нысандарын ұлғайту  шаралары бойынша, басқару құрылымының ұйымдастыруын жетілдіру қажеттілігі туындайды.

    Мұны төмендегінің есебінен жүзеге  асырады:

1. Құрлымды ықшамдау.
2. Қайталанатын қызметті жою.
3. Артық штаттарды қысқарту.
4. Барлық басқару иерархиясы бойынша жауаптылықты, құқықты және атқару қызметін нақты шектеу.
5. Республикалық, аймақтық және бағдарламалық бағытта ортақ міндеттерді шешу кезінде басқару органдарының өзара іс-қимыл жасауы мен үйлестірілуі.

    Қазақстанда қазіргі уақытта  он жеті министрлік, мемлекеттік  комитеттер, сондай-ақ басқа да  ведомстволар жұмыс істейді.

    Елдегі экономикалық жағдайға  жауапты, маңызды органдардың  қатарына: Қаржы министрлігі, экономика  және бюджеттік жоспарлау министрлігі,  елдің Ұлттық банкі жатады.

    Экономика және бюджеттік жоспарлау  министрлігіне елдің экономикалық дамуына, келешекті болжау, индикативтік жоспар (кешенді ауыл шаруашылығы бағдарламасын дамыту), экономиканың кейбір маңызды бағыттарын дамыту бойынша мақсатты бағдарламаға негізделген, құжаттарды әзірлеу бойынша қызмет жүктелген.

    Қаржы министрлігі елдің мемлекеттік бюджетінде оның әр түрін әзірлеу мен жүзеге асырууға жауап береді. Қаржы министрлігінде мемлекеттің бюжеттік қаржысынжандандыратын және іс жүзінде бөлетін Қазынашылық бар, ол бюжеттің кассалық орындалуына бақылау жүргізеді.

    Елдің Ұлттық банкіне елдегі ақша-кредит жүйесінің жағдайына, теңгенің бағамына, оның тұрақтылығына жауапкершілік жүктеледі, сонымен бірге, валюталық реттеу мен валюталық бақылауды жүзеге асырады. Сондай-ақ инфляция мәселесі де Ұлттық банк пен Қаржы министрлігінің құзыретіне енеді.

    Жергілікті өзін-өзі басқару органдарының  да маңызды мәні бар – соған  сәйкесті аймақта істің жағдайына  жергілікті өкілетті органдар (мәслихаттар)  және атқарушы биліктер (әкімиаттар) жауапты. Алғашқысы жалпы мемлекеттік  мүдденің есебінен және тұрғындардың қалауын білдіріп, оларды жүзеге асырудың шараларын белгілейді.  Екіншісі ат  –

қарушы  билікте  жалпы  мемлекеттік

саясатты  жүргізуді қамтамасыз  етеді.

    2-сұрақ.  Мемлекеттік      реттеу

ғылыми  негізделген тұжырымдамасыз

мүмкін  емес.

    Тұжырымдама экономиканың басымдылығы  мен мақсатын – дағы саясатқа  негізделу тиісті (2-сурет).

 

2-сурет.  Мемлекеттік реттеудің тұжырымдамасы

    2-суретте белгіленген байланыстар  ЭМР-дің тұжырымдама– ларының  мәнін ашып көрсетеді.

    ЭМР-ң тұжырымдамасы – бұл  макроэкономикалық, құрылым–дық  –инвестициялық және қоғамның  шаруашылық қызметін үйлестірудің  нарықтық моделін және жоспарлы  басымдылығын оңтайлы пайдалану  кезіндегі сыртқы экономикалық  саясатын жүзеге асыру бойынша тиімді және практикалық бағытын әзірлеу.

    Осы тұжырымдаманы жүзеге асыру  кезінде төмендегілерді анықтау  қажет: 

• басымдық  мәсәлелері;
• мемлекеттік реттеудің сипаты мен деңгейіне сәйкес келетін, құралдардың жиынтығы.

Мына  негізгі сегіз құралды атап өтеміз:

• болжау және стратегиялық

жаспарлау;

• қаржылық-бюджеттік реттеу;
• салықтық реттеу;
• ақша-кредиттік реттеу;
• бағалық реттеу;
• кедендік-баж реттеуі;
• нормативтік-трафиктік реттеу;
• әкімшілік-құқықтық және лицензиялық реттеу.

    3-сұрақ. Тақырыптың келесі сұрағына көше отырып, әлеумет–тік-экономикалық дамудың шешімін қабылдау барысында негізделуі көрсеткіштердің әдістерін атап өтеміз:

• экономиканың математикалық, құрылымдық-логикалық модельдері;
• келешектегі экономикалық көрсеткіштердің баланстық және факторлық әдістері;
• «мақсат ағашы» құралын пайдалаумен әлеуметтік-экономикалық дамуды мақсаты белгілеудің әдістерін әзірлеу;
• әлеуметтік-экономикалық даму түрлерінің оңтайлы әдістері және осы негізде мемлекет тарапынан басымды қалдау бағытын айқындау;
• салааралық баланс – келешектегі экономикалық салалық құрылымының негіздеме құрал ретінде;
• аймақаралық байланыстарды ұтымды қамтамасыз етудің баланстық әдісі.

    Экономикадағы баланс экономика  арасында өзгермелі бай–ланыс  орнатады. Олар екі немесе экономикалық (мемлекеттік бюджет, табыстар және тұрғындардың шығындары, сыртқы экономикалық баланс, төлем балансы және т.б.) көбірек бөлігінің теңдігін көрсететін кесте немесе теңдеу түрінде көрсетілген.  
 

     Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi (бұдан  әрi - Министрлiк) басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте оның құзыретіне жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады .

Мемлекет  өз алдына дербес мемлекет болып өмір сүру барысындағы атқарылатын функцияларды арнайы құрған және оған белгілі бір құзырет беріп сол арқылы белгілі бір саланы басқарушы, реттеуші әрі қадағалаушы орган арқылы жүзеге асырады.

     Республикамыздың  негізгі, әрі мәнді саласы қаржы  саласында қызмет жасаушы ҚР Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі, ҚР Ұлттық банкi тектес атқарушы органдар жүйесіндегі орны Министрліктің атқаратын функциялары мен негізгі міндеттерінен-ақ айқындалады. Оған дәлел Министрліктің мемлекеттiк бюджеттiң атқарылуын, мұнда  тиiсті қаржы жылына арналған республикалық бюджет, бюджетке өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы заңдардың жобаларын әзiрлеуге қатысады. Мемлекеттің өмір сүруінде бюджеттің алатын рөлі ерекше, оған көз жеткізу үшін мына мәліметтерге көңіл аударсақ, Бюджет жобасына сәйкес, республикалық бюджет шығыстарының негізгі бір бөлігі болып саналатын әлеуметтік блокқа - білім, денсаулық, мәдениет және спорт салаларын, әлеуметтік төлемдерді қоса есептегенде 426 миллиард теңге жұмсау көзделген. Ал, мемлекеттік даму институттарының жарғылық капиталдарын ұлғайтуға 4,6 миллиард теңге, Астананы дамытуға 72,6 миллиард теңге, 2006-2008 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын дамытудың Мемлекеттік бағдарламасына 60,5 миллиард теңге бөлу жоспарлаған, соған сай     «2006 жылға арналған республикалық бюджет туралы» заң жобасы желтоқсанның 1-іне дейін қабылдануы тиіс. 2008 жылы республикалық бюджет қоржынына мемлекеттік займдарды қоспағанда түсетін түсімдердің жалпы көлемі 1 триллион 135,8 миллиард теңге болады. Бұл 2004 жылғы межеден 200,5 миллион теңге артық болса, шығыстар 1 триллион 223,6 миллиард теңгені құрап, ағымдағы жылмен салыстырғанда 196,6 миллион теңгеге өседі. 

     Бюджетті  жоспарлау кезінде бастапқы сатыда Қаржы министрлігі және жергілікті қаржы органдары бюджеттік өтінімдердің олардың Президент жолдауына, елдің даму стратегиясына, индикативтік жоспарға және қабылданған даму бағдарламаларына сәйкестігін талдайды. Тиісті бюджеттің құрамына енгізу үшін басымдықтары бойынша оларды реттейді. Атқару сатысында шығыстарды жоспарлау кезінде белгіленген мақсаттарға қол жеткізу тұрғысынан бағдарламалардың іске асырылуын сандық және сапалық бағалау жүргізіледі.

     Мұндағы үнемі болатын алға қойылған маңызды  бағдарламаларды жүзеге асыруға, мақсаттарға  жетуге қажетті қаржы қаражаттарын тартып, оларды жинақтап, теңестіріп, қайта салаларға тарату және сол қаражаттардың мақсатты әрі дұрыс жұмсалуын қадағалау процестері қарастырылады. 

     Республикамызда кедендiк және өзге де заңнамаларының сақталуын қамтамасыз етеді, кеден iсi саласындағы iске асыру және бақылау-қадағалау функцияларын арнайы құрылған Кедендiк бақылау комитетi арқылы жүзеге асырады.  Мемлекет болудың белгілерінің бірі өзіне тән аумағының болуы, яғни басқа да мемлекеттерден тәуелсіздігін, дербестігін және қол сұғылмаушылығын дәлелдейтін шекарасының болуы. Ал шекарадан халқымыздың өміріне, денсаулығына қауіп төндіретін заттардың өтіп кетпеуін немесе олардың көлемін шектеп, мөлшерлейтін,  елімізде тыныштықты бұзып, алауыздық тудыратын және т.б. келеңсіздіктердің еларасына жіберілмеуін қадағалайтын маңызды да әрі қажетті орган Министрлік болмақ.

     Сондай  – ақ Министрлік салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндетті төлемдердiң  толық түсуiн, Қазақстан Республикасының  экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мақсатында салықтық бақылау  қызметін арнайы құрылған мамандандырылған Салық комитеті арқылы салық саясатын жүзеге асырады.

     Салық саясаты дегеніміз – қоғамның нақты даму ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттің салық салу саласында  жүргізетін іс – шараларының жиынтығы. Салық саясатының субьектісі – мемлекет. Мақсаттары: мемлекетті қаржымен қамтамасыз ету; ел экономикасын реттеуге әсер ету.   Бұл анықтамалар жоғарыда атағанымыздай мемлекет маңызды қызметтерін дәл осы Министрлік арқылы жүргізетінін таңбалай түседі.

     Жалпы мемлекеттің  бірден – бір қалтасы әрі қоймасы болып табылатын бюджет көлемінің  90% - дан асатын бөлігі ҚР – ғы тоғыз салық түрімен қамтамасыз етіледі. Яғни мемлекет өзін толығымен осы салықтар арқылы қаржыландырады десем артық болмас. Сондықтан да салықтардың дер кезінде жинақталып, әрі мөлшерлі түрде бюджетке келіп түсуінің маңыздылығы халқымыздың ұрпақ жалғастырып, дамуында ерекше орын алатыны сөзсіз.