Кәсіпорынның негізгі қорларын пайдаланудың тиімділігін көтерудің теориялық аспектілері

  К х Күн х Кауыс   х Ұ х СағӨ        Күн х  Кауыс  х  Ұ  х СағӨ

ҚҚ@  = --------------------------------------- = ----------------------------------       (23)      

                     К х Б                                                Б

 

Кәсіпорында қор қайтарымының өсіміне     факторлардың әсерін тізбелік әдісті пайдаланып есептеуге  болады:

     Күн ж   х Кауыс _ж  Х Ұ _ж  х СағӨ_ж           250  х 2 х 7,5 х 0,4

ҚҚ@ж = -----------------------------------------------    =  ------------------------  = 12,5 тг.

                    Бж                                                                120

Қорқайтарымның  бірінші шартты көрсеткішін анықтау  үшін  жабдықтардың бірлігінің құнның жоспарлы көрсеткіштің орнына  нақты  ортажылдық  құнын алу керек, ол бірдей бағалар жағдайында тек құрылымның өзгеру есебінен  болуы мүмкін:

        Күн _ж   х Каус _ж  Х Ұ _ж  х СағӨ_ж         250 х 2 х 7,5 х0,4

ҚҚ@ _шарт1 = ----------------------------------------- = ------------------------ = 11,7857тг

                                     Бн                                  127,27

 

Жабдықтардың  құрылымының өзгергеніне байланысты қорқайтарымның деңгейі 0,71143 тг (11,7857 – 12,5) азайды.

Содан кейін жабдықтардың нақты құрылымы және нақты жұмыс  жасаған күні және қалған факторлардың жоспарлы көлемі жағдайында қорқайтарымы қандай болды:

                   

         Күн _н   х Каус _ж  Х Ұ _ж  х СағӨ_ж         245 х 2 х 7,5х 0,4

ҚҚ@ _шарт2 = ----------------------------------------- = ---------------------- = 11,55тг

                       Бн                                                127,27

 

Қорқайтарымы 0,2357 теңгеге (11,55 – 11,7857) азайюы жоспардан  артық  жабдықтардың жұмыс істемей тұрып  қалуының нәтижесі   болып табылады(орта есеппен жабдықтардың әр бір біолігі  орташа бес күннен)

Негізгі өндірістік қорлардың  қорқайтарымының деңгейіне осы  факторлардың әсері  белгілі бір  фактордың есебінен жабдықтардың қорқайтарымының  өсімін  қорлардың активті бөлігінің  нақтылы үлес салмағына  көбейту  жолменен есептелінеді. Өнімнің өндірісінің  көлемі  қалай өзгергенін есептеу  үшін әр бір фактордың есебінен  негізгі өндірістік қорлардың қорқайтарымының өзгеруін негізгі өндірістік қорлардың  ортажылдық нақты қалдықтарына көбейту керек, ал негізіг өндірістік қорлардың ортажылдық құнының өзгеруін – негізгі өндірістік қорлардың қорқайтарымның жоспарлы деңгейіне. [13,444б.]

Қорлардың рентабелділігінің  деңгейіне қорқайтарымның өзгеру факторларының  әсері факторларының әсері  белгілі  бір факторлардың есебінен қорқайтарымның абсолютті өсімін өнімнің рентабелділігінің  жоспарлы деңгейіне көбейту арқылы анықталынады. [15,310б.]

 

2.2 Кәсіпорынның негізгі  қорларының амортизациясын есептеу

«К & К - TALDYKORGAN» ЖШС-і станок сатып алды. Оның бастапқы құны 200 000тг., ал жою құны 20 000тг. Станокты пайдалану мерзімі 5 жыл. Осы әдіс бойынша амортизациялық аударымды есептейік:

 

 

20000000 – 200000

-------------------------    = 360000

               5

 

360000 / 12 = 30000

 

Бұл станоктың барлық амортизацияланатын сомасы 1 800 000 теңге (2 000 000 – 200 000), яғни бастапқы құны мен жою құнының айырмасы, ал оны пайдалану мерзіміне бөлу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы табылады. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялануға тиісті соманы 100% (пайыз) деп алып, ал бір жылдық амортизациялық аударым мөлшерін (100/5 = 20%) сол соманың 20% (пайыз) деп те табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады:

1 800 000 х 20% = 360 000

Станокқа амортизациялық аударым сомасының бес жыл  бойы есептелуін төмендегі кестеден көруге болады

 

 

 

Кесте 4 - Станоктың қалдық құнын анықтау

 

Мерзімі	Бастапқы құны	Амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған тозу сомасы	Қалдық құны
Сатып алынған кездегі 1-ші ж/аяғында 2-ші ж/аяғында  3-ші ж/аяғында 4-ші ж/аяғында  5-ші ж/аяғында	2 000 000 2 000 000   2 000 000   2 000 000   2 000 000   2 000 000	---------- 360 000   360 000   360 000   360 000   360 000	---------- 360 000   720 000   1 080 000   1 440 000   1 800 000	2 000 000 1 640 000   1 280 000   920 000   560 000   200 000
Деректер көзі:«К & К - TALDYKORGAN» ЖШС-нің қаржылық есепке қосымшасы

 

Өндірістік әдіс.

Бұл әдіс объектінің пайдаланылатын уақытына емес, оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы  әдісте қарастырылған станок өзінің 5 (бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 15 (он бес) миллион дана өнімді жасауға негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын есептелетін  амортизациялық аударым сомасы бұл  әдіс бойынша станок арқылы өндірілетін  бәр дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту  арқылы табылады.

Бастапқы құн – қалдық құны                           әр жылдағы

Жалпы өндірілуге тиісті өнім саны   х   өндірілген өнім саны  =

    2000000  - 200000

=--------------------------  х әр  жылдағы өндірілген өнім саны   =

        15000000

=0,12теңге х әр жылдағы  өндірілген өнім саны

Станоктың бір дана өнім өндіруге есептелетін амортизациялық аударым мөлшері бұл әдіс бойынша  жоғарыда табылғандай 0,12 теңгені құрайды, яғни он екі (12) тиын.

Егер станок      

бірінші жылы  4 миллион

екінші жылы   4  миллион

 үшінші жылы  3 миллион

 төртінші жылы 2 миллион

 бесінші жылы   2 миллион өнім өндірсе, онда  оған әр жылда есептелетін  амортизациялық аударым мөлшері

бірінші жылы  480 000тг = 4 миллион х 0,12 = 480 000

екінші жылы   480 000тг = 4 миллион х 0,12 = 480 000

үшінші жылы  360 000тг = 3 миллион х 0,12 = 360 000

төртінші жылы  240 000тг = 2 миллион х 0,12 = 240 000

бесінші жылы   240 000тг = 2 миллион   х 0,12 = 240 000

Кесте 5 - Станокқа өндірістік әдісі бойынша амортизациялық аударым  кестесі

 

Мерзімі	Бастапқы құны	Өндірілген өнім көлемі	Амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған тозу сомасы	Қалдық құны	Айға есептелген амортизация  сомасы
Сатып алынған кездегі 1-ші ж/аяғында  2-ші ж/аяғында  3-ші ж/аяғында  4-ші ж/аяғында 5-ші ж/аяғында	2 000 000   2 000 000   2 000 000   2 000 000   2 000 000   2 000 000	-------------   4 000 000   4 000 000   3 000 000   2 000 000   2 000 000	--------------   480 000   480 000   360 000   240 000   240 000	------------   480 000   960 000   1 320 000   1 560 000   1 800 000	2 000 000   1 520 000   1 040 000   680 000   440 000   200 000	---------   40 000   40 000   30 000   20 000   20 000
Деректер көзі: :«К & К - TALDYKORGAN» ЖШС-нің қаржылық есепке қосымшасы

 

 

Кумулятивті әдіс.

Кумулятивті әдіс- латынтілінен аударғанда өсу, жиналу деген мағынаны білдіреді.

Кумулятивті әдіс деп айтылуының себебі осы әдіс бойынша негізгі  құралдарға амортизациялық аударым  сомасын есептейтін формуланың  алымы негізгі құралдардың пайдалану  мерзімінің қалған жылдар санына тең  болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына  тең болуына байанысты. Бұл формула  мына түрде жазылады:

             Қалған жылдар саны

АА   = -------------------------------          х   (бастапқы құн – қалдық құн)

            Пайдаланатын жыл 

         сандарының қосындысы

 

Станоктың пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл деп алсақ, онда станоктың  пайдаланатын жыл сандарының қосындысы 15-ке (он бес) тең, яғни (1+2+3+4+5). Бұл 15 саны кумулятивтік сан. Әр жыл үшін есептік  көрсеркіш коэффициенті өзгеріп  отырады, яғни

                                бірінші жылы        5/15

                                екінші жылы         4/15

                                үшінші жылы        3/15

                                төртінші жылы      2/15

                                бесінші жылы        1/15 –ге тең болады.

Станоктың бастапқы құны 2 000 000 (екі миллион) теңге, қалдық құны 200 000 (екі жүз) теңге болған жағдайда онығ амортизацияланатын аударым мөлшері 1 800 000 (бір миллион сегіз жүз мың) теңгені құрайды (2 000 000 - 200 000). Ал жылдық амортизациялық аударым мөлшері былайша анықталады:

1. жыл АА = 5/15 х (2 000 000 – 200 000) = 600 000
2. жыл АА = 4/15 х (2 000 000 – 200 000) = 480 000
3. жыл АА = 3/15 х (2 000 000 – 200 000) = 360 000
4. жыл АА = 2/15 х (2 000 000 – 200 000) = 240 000
5. жыл АА = 1/15 х (2 000 000 – 200 000) = 120 000

Сандардың қосындысын, яғни кумулятивтік санын неғұрлым жылдам анықтап табу үшін мына формула қолданылады:

          N  х (N + 1)

   S=  ------------------------

                  2    

мұндағы,

S – сандардың қосындысы;

N – негізгі құралдардың  пайдалану мерзімі (жыл).

Біздің кәсіпорынымыз  бойынша 

        5 х  (5+1)         5 х 6              30

S=  -------------  =  --------   =  ------------- = 15

                 2               2                    2

егер негізгі құралдардың  пайдалану мерзімі 10 жыл болатын  болса, кумулятивтік сан 55-ке тең болады.

        10 х  (10+1)         10 х 11              110

S=  ----------------  =  --------   =  ------------- = 55

                 2                      2                    2

Кемімелі – қалдық әдісі. Бұл әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу  алдымен құнды біркелкі есептен  шығару әдісімен жүргізіледі. Ол үшін негізгі құралдардың бастапқы құны онығ жұмыс істейтін мерзімінің, яғни пайдаланатын уақыт жылы санына бөлініп, әр есепті жылға тиісті амортизацияның пайызы анықталады. Бұл жерде бастапқы құнын 100% деп аламыз. Одан кейін табылған пайыз мөлшері (100% бөлінген пайдаланатын жылы) екі еселеніп, негізгі құралдардың бастапқы құнына емес, әр есепті жыл басындағы әлі амортизацияланбаған қалдық құнына, яғни баланстық құнына көбейтіледі.

Осыған дейінгі әдістерде  мысалға алынған станоктың амортизациялық аударымын осы әдіс бойынша есептейтін болсақ, төмендегідей көрсеткіштер табылады. Станоктың пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл, сондықтан құнды біркелкі есептеп  шығару әдісі бойынша жылдың амортизациялық аударым мөлшері 20% болады. Ал кемімелі-қалдық әдісі бойынша ол көрсеткіш екі  еселеніп алынады, яғни 4% болады. Бұл  белгіленген амортизациялық аударым  мөлшерінің пайызы негізгі құралдардың  әр есепті жылдың соңында қалған қалдық құнна көбейтіледі. Амортизациялық аударым сомасы тек негізгі құралдардың  пайдалану мерзімінің ең соңғы жылында  қалдық құнының сомасы қалатындай мөлшерде шектеліп,  өндіріс шығындарына  қосылады. Ал басқа жылдарда өндіріс  шығындарына қосылатын амортизациялық аударым сомаларына ешқандай шек  қойылмайды.

Кесте 7 - Кемімелі-қалдық әдісі  бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі

 

Мерзімі	Бастапқы құны	Амортизацияның жылдық сомасы	Жинақталған тозу сомасы	Қалдық құны	Айға есептелген амортизация  сомасы
Сатып алынған кездегі 1-ші ж/аяғында	2 000 000   2 000 000	----------------   40%х2 000 000 = 800 000	------------   800 000	2 000 000   1 200 000	-----------   66 667
2-ші ж/аяғында    3-ші ж/аяғында    4-ші ж/аяғында   5-ші ж/аяғында	2 000 000     2 000 000     2 000 000     2 000 000	40%х(2 000 000-800 000) = 480 000 40%х(2 000 000-1 280 000) = 288 000 40%х(2 000 000-1 568 000) = 172 800 159 200-100 000 = 59 200	1 280 000     1 568 000     1 740 000     1 800 000	720 000     432 000     260 000     200 000	40 000     24 000     14 400     4 933
Деректер көзі: :«К & К - TALDYKORGAN» ЖШС-нің қаржылық есепке қосымшасы