Директ – костинг » жүйесі бойынша шығындар есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды ұйымдастыру

      Басқа сөзбен айтқанда, кейбір жағдайларда айнымалы шығындар тұрақты болуы мүмкін және керісінше, тұрақтылар айнымалылар. Шығындардың осылайша өзгеуіне әсер етуші фактордың бірі болып, қарастырылып отырған уақыттың аралығы табылады. Бір мезетті (шапшаң, тез) ,  және ұзақ кезеңдер деп ажырату қабылданған.

      Бір мезетті (шапшаң , тез) кезеңде барлық шығыстар тұрақты болып табылады.

      Қысқа кезеңде барлық шығыстар тұрақты  және айнымалыларға бөлінеді. 
 
 
 

 Ш.тұр

 

                       1000 
 
 
 
 

                         500 
 
 
 
 
 
 

                                   

                                  0    100    200  300   400     500             П

                                    1 сурет. Тұрақты шығындардың барлық  өнім көлеміне          

                                                  қатысы

   Ш. Тұр\шт 

 

                          0    100    200 300    400        500               П

                    2. сурет. Тұрақты шығындардың  өнімнің бір данасына

                                    қатысы

 

    3.айн

                     10

                     

                     8 

                     6

                     

                     4 

                      2 
 

                       0       1             2           3            4        5      П

    3.сурет Айнымылы шығындардың өнімнің барлық көлеміне қатысы

                          

 
 
 
 
 
 
 

   3. айн\шт 

           

                   3 
 
 

                    2

                     

                   

      

       
                         0        1       2         3          4         5         п

4-сурет.  Айнымылы шығындардың өнімнің  бір

данасына  қатысы

      Ұзақ  уақытты кезеңді барлық шығындар айнымалылар болып табылады. Себебі, кәсіпорын бұл кезеңде тек үлкен көлемде шикізаттар және материалдар сатып алып қана қоймай сонымен қатар үлкен көлемде жұмысшылар жолдануына мүмкіншілігі бар және негізгі капиталының көлемін ұлғайта алады.

      Шығындарды  тұрақты және айнымалыларға олардың  мәні арқылы бөлу пайдасыз. Шығындардың бөлінуі өндірістік жағдайға байланысты.

      Шығындарды  тұрақты және айнымалыларға бөлу көбінесе нақты жағдаймен немесе шешім қабылдау прблемасы бойынша  анықталады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.3 «Директ – костинг»  жүйесі бойынша өндірістік есепті ұйымдастырудың халықаралық тәжірибесі

      Ең  алдымен сұрақты қарастырмай  жатып «өндірістік есепті ұйымдастыру» деген түсінік нені білдіретінін анықтайық.

      Өндірістік  есепті ұйымдастыру дегеніміз, біріншіден кәсіпорын қолданылатын бухгалтерлік шоттар жүйесі және екіншіден кәсіпорын өзінің шығыстарын топтау үшін қолданылатын амалдар.

      Батыстағы кәсіпорындарда бухгалтерлік есеп жүйесі негізінен екі салаға бөлінеді . Қаржылық және басқару.

      Қаржылық  есеп – бұл есептік ақпараттарды дайындау процесі. Бұл ақпараттарды қолданушылар болып заңды және жеке тұлғалар болуы мүмкін. Қаржылық есептің мақсаты – сырттағы қолданушылар үшін қаржылық есеп берудің құрастыру. Сыртқы қолданушыларға: менеджерлер, инвесторлар, кредиторлар, қаржылық ұйымдар, жабдықтаушылар және т.б. Қаржылық есеп беру дайын болса, онда мақса орындалды деп есептеледі .

      Қаржылық  есеп жалпы қабылданған прициптерге  негізделген, ол дегеніміз анықталған дәрежеге дейін орталықтандырған .

      Басқару есебі – бұл менеджерлерге  жоспарлау үшін кәсіпорынның өндірістік – коммерциялық қызметін бағалау және басқару, және де құрлымдық бөлімшелері үшін ақпараттарды дайындау процесі. Бұл процес басқару ақпаратты басқару есебінің функциясын орындау үшін келесілерді қосады, табу, өлшеу, белгілер, жинау, сақтау, қорғау, талдау, дайындық, түсінік беру, ақпараттарды қабылдау және тапсыру.

      «Басқару  есебі – бұл теңестіру, өлшеу, жинау, жүйеге келтіру, талдау, ажырату, түсіндіру және ақпаратты тарату, осылардың барлығы кез – келген обьектілерді басқару үшін өте қажетті»– деп ағылшын ғылымдары Ч.Т.Хорнгрен және Дж.Фостер жазған .

      «Басқару  есебі» термині – бақылау және тәртіпке салу, жоспарлау, шешім қабылдау, басқарушылық қызметті іске асыру үшін қажетті ақпараттарды дайындау деп  аталады – деп К.Друри жазды.

      Кәсіпкерлік қызметтің басқару шешімі жоспарлау, нормативтік, технологиялық, есептік  және аналитикалық ақпаратқа негізделеді. Кәсіпорынның ішіндегі әртүрлі деңгейдегі басқарушыларға басқару үшін осы  ақпараттарды құрастырады.

      Басқару есебі – бухгалтерлік есептің ішіндегі жүйе  бір ұйым шеңберінде оның басқару аппараттардың қамтамасыз етеді және де жоспарлау ұйымның қызметін бақылау және басқару үшін қолданылады. Бұл процес басқару есебінің функцияларын басқару аппараттары орындау үшін табу, өлшеу, жинау, талдау, дайындық, түсінік беру, ақпараттарды қабылдау және тапсыруларды қосады – деп, А.Д. Шеремет және С.М.Шапигузов жазады.

      Басқару есебі – бұл есептік процесті және ұйымда басқару араларын қосатын  бөлімше. Оның тақырыбы кәсіпорынның өндірістік қызметі болып табылады . Ол басқарушылардың тапсырысы және мақсатының нәтижесінде ұйымдастырылады. Қаржылық есептің алдындағы артықшылығы болып басқару есебі кәсіпорынның мүддесі үшін ғана қызмет етуі табылады .

      Басқару есебі өз дамуында бірнеше кезеңдерден  өткен :

      - өнеркәсіптік есеп (XIX ғ.аяғы) ;

      - талдамалық есеп (екінші дүниежүзілік  соғыс басталғанға дейін);

      - басқару есебі (1953 ж . дейін  );

      - маржиналды есеп (1975 ж. дейін);

      - стратегиялық есеп (1975 ж. бастап  қазіргі уақытқа дейін).

      XIX ғ. Ортасында батыста бухгалтерлік есептің жалпы жүйесі басқару есебі бөлініп шықты. Бөлінуінің себебі келесі прблеманың байланысты болған:  кәсіпкерлік қызмет мүмкіншілігінің жоғарылауы.

      Екі дербес бухгалтерияны қаржылық және басқару деп бөлу  ең алдымен  өндірістің ұлғайыуымен капиталды ортиалықтандырумен, ірі компанияларды құрумен, сондай ақ оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен байланысты болып келеді.

      «Тарихи өндірістік есеп басқару есебінің негізін  салушы болып табылады. Өндірістік есептің жүйесінің негізгі мақсаты өндіріске кеткен шығындарды анықтау және өнім бірлігін сатудан түскен түсімін анықтау болған. Қазіргі кезде өндірістік есепке үлкен талаптар қоюды ұсынылуда»-деп, М.А. Вахрушина жазады.

      «Өндірістік есеп - өнімнің қорларының құнын  бағалау үшін өндірістік шығындар туралы мәліметтерді жинау»-деп , К.Друри жазады.

      ТМД елдеріндегі көптеген ғылымдардың  ойынша  өндірістік есеп- бұл ең алдымен  өндіріске кеткен шығындарды есептеу, өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және шығындарды есептеу  және де мәліметтерді алдыңғы кезең мәліметтермен салыстырғанда артық немесе кем екендігін талдау.

      Басқару есептің негізгі бөлігі өндірістік есеп осының ең басты мақсаты өндірістік шығыстарды және өнімнің өзіндік  құнын калькуляциялауды анықтау  болып табылады.

      «Директ – костинг» жүйесі арқылы шығындар есебін ұйымдастыру келесі бағыттардан  тұрады:

      1. шығын түрлері бойынша есеп;

      2. шығынның пайда болу жері бойынша  есеп;

      3. жауапкершілік орталықтары бойынша  шығындарды есепке алу;

      4. шығындарды алып жүру бойынша есеп.

      Шығын түрлері бойынша есеп. Бұл бағытта  шығындардың есебі біркелкі экономикалық элементпен және калькуляция баптары  бойынша топтастырылады. Бұл топтастыру өнім бірлігінің өзіндік құны анықтау  үшін қажет.

      Батыстағы есепке жататын шығындардың маңызды түрлері болып:

• еңбек ақы шығындары ;
• материалды шығындары;
• энергия шығындары ;
• ремонтқа шығындар ;
• салық, сақтандыру, жарна;
• амортизация шығындары;
• пайыздар , тәуекел;
• басқа да шығындар табылады.

      Шығындар  түрлері бойынша есептің тапсырмасы болып берілген кезеңнің түрлері бойынша шығындардың жүйелік есебі табылады. Ол кәсіпорынның шығындарының тік құрылымын көрсетеді.

      Өндірістік  шығындар есебін ұйымдастырудың келесі бір бағыты болып шығындардың  пайда болу жері бойынша есепке алу  табылады.

      Шығындардың пайда болу жері – бұл кәсіпорынның құрлымдық бөлімшесі. Бұл бойынша, өндірістік ресурстардың шығындарын басқару және басқару үшін өндіріс шығыстарын есептеу және нормалау, жоспарлауды ұйымдастыру.

      Шығындардың пайда болу жері келесілер болуы  мүмкін: жұмыс орындары, участкілер, бригадалар, цехтар, кәсіпорын бөлімшесі (жарнама, жоспарлау және қаржылық бөлімшелер және тағы сол сияқтылар). Әрбір осындай участкіге өзінің тіркелген нөмері болады. Бұл номер кәсіпорында шығынның пайда болған жеріндегі номенклатурада тіркеледі.

      Өндіріске кеткен шығындарды есептеудің үшінші бағыты жауапкершілік орталықтары  бойынша шығындарды есепке алу болып  табылады. Жауапкершілік орталығы кәсіпорынның бір бөлігі сияқты анықталуы мүмкін. Жауапкершілік орталықтары бойынша  есепті ұйымдастырудың мақсаты әрбір жауапкершілік орталығы бойынша табыстар және шығындар туралы мәліметтердің жинақталуы. Осындай жолмен сметадан болған ауытқуларды жауапты тұлғаның мойнына алдыруымыз керек. Жауапкершілік орталықтары бойынша нақты мәліметтер бухгалтердің сметаның орындалғаны туралы есебінде көрсетіледі. Осы есептер арқылы жаупкершілік орталықтарындағы басқарушылар сметадан болған ауытқулар туралы ақпараттарды алады. Басқарудың жауапкершілік құрлымдары өндірістік бөлімшелерге таратылады, сондықтан жауапкершілік орталығы шығындардың пайда болуының бірнеше жерлерін қамтиды.

      Шығындар  есебінің төртінші бағыты – шығындарды тасулар бойынша есепке алу. Шығындарды тасушылар - өнім, жұмыстар немесе кәсіпорынның қызметтері. Технологиясына байланысты шығындарды тасушы өнімдер бұйым немесе жартылай фабрикаттар, бірдей бұйымдардың топтары, жеке таңдалған бұйым, құрылыс обьектілері, жұмыс және қызмет түрлері (транспорттық, монтаждық және тағы басқалар).