Директ – костинг » жүйесі бойынша шығындар есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды ұйымдастыру

    ІІІ тарау. « Директ – костинг » жүйесі бойынша шығындар есебін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауды ұйымдастыру .

    3.1 « Директ - костинг» жүйесінің мәні, оның ерекшеліктері, артықшылықтары  және кемшіліктері .

          Стандарт – кост жүйесі.

      Стандарт – кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алудың әдісі есептің басқа жүйесінен дербес  ақшаланған болып табылмайды. Шын мәнінде, ол бөлістік, тапсырыстық, бөлшектік және басқа да өндіріс шығындарын есептеу және өнімнің өзіндік құнын шығару әдістерімен ұштастыруды табуды көздейді. Негізінен алғанда стандарт – кост жүйесі машина жасау кәсіпорындарында қолдау үшін әзірленген. Алайда бұл әдісті басқа салаларда да пайдалануға болады. Одан басқа стандарт –кост өнімді сатудың,  негізгі құралдың жөндеуіне кеткен шығынның,  күрделі құрылыстың материалдық ресурстарды дайындаудың еебін ұйымдастыру кезінде пайдалануы мүмкін.

      Стандарт  – кост жүйесінің негізгі ерекшелігі мынада: өндірске жұмсалатын барлық шығындар өндіріске жұмсалмай тұрып есептелінеді. Шығындар стандарттың есептеу үшін натуралдық және құндық көрсеткіштер пайдаланылады. Одан басқа  арнайы шоттарды қолдана отырып  нақты жұмсалынған шығындар мен стандарттық көрсетеді. Сөйтіп, стандарт – кост жүйесі шығындарды нормалауға болатын стандарттар нормаларын әзірлеуді, бұйымдардың стандарттық калькуляциясын жасауды және стандарттардан ауытқуларды бөліп көрсетуді, өндірістегі іс жүзіндегі шығындарды есепке алуды көздейді. Стандарт – кост жүйесі өндіріс шығындарын жедел бақылап отырудың басты құралы болып табылады.

      Стандарт  –кост жүйесінің жұмыс істеуі негізіне форманың өзі белгілеген және өндіріс процесі барысында өзгеріп  отыратын стандарттар топтамасы  жатады. Барлық стандартты үш топқа  бөлуге болады:

• теориялық стандарттар – бұл кез келген фирманың ұмтылыс жасайтын идеалы немесе жетілдірілген стандарты;
• ағымдық стандарттар – стандарт мерзімге белгіленген өндіріс шығындарының мөлшерін көрсететін стандарттар;
• базистік стандарттар - өндіріс процесінде болған өзгерістерге дейін жылдан жылға өзгермейтін стандарттар .

Стандарт  –кост жүйесі қолданатын жекелеген  фирманың шеңберінде өнімнің өзіндік  құнын жоспарлау мен тығыз  байланыстырады, өйткені ол өндірс барысындағы шығындарға бақылау  жасауды қамтамасыз етуге бағытталған .

     Директ –костинг жүйесі.

  Соңғы жылдары индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ – костинг деп аталатын өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең тараған. Есептің бұл жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы, өндіріс көлеміне пропорционалды өзгеретін шығындар болып табылады. Өнімнің өзіндік құнына кеткен шығындардың тек айнымалы шығындарын енгізеді. Тұрақты шығындар жеке шоттарда жинақталып, қаржылық нәтиженің шоттарымен тікелей табылады.

     Директ  –костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін жаңалық емес.

30- шы  жылдардың басында көптеген отандық  кәсіпорындар өндірілетін бұйымдарға  кететін шығындарды тек жұмсалатын  материалдар, еңбек ақы төлеу  және басқа тікелей шығыстар  бойынша есепке алатын; үстеме  шығыстар сол бұйымдарды өткізуден  түскен табыстардың азаюына есептен шығарылатын.

      Шығындарды  өндіріске толық жатқызу жүйесі мен директ –костинг жүйесі арасындағы негізгі айырмашылық мынау: бұл  жүйеде өнімнің өзіндік құны ауыспалы шығыстар бойынша анықталады. Мұндай есептеу жүйесі тұрақты шығындардың  осы есептік езеңде дайын өнім қорымен арақатынсата болмауы аяқталмаған өндіріс көлемінде белгіленбеуінде немесе белгіленбеуіне әкеліп соғады. Шығындарды тарату тәртібі үлгісінде көрсетілгендей  директ- костинг жүйесіндегі кірістік есеп екі көрсеткіштен тұрады :

      1. Өткізуден түскен табыстан ауыспалы  шығындарды алып тастаймыз, нәтижесінде  жалпы кірісті көреміз;

      2. Жалпы кірістен тұрақты шығындарды  аламыз, нәтижесінде бізде кіріс  болады.

      Сонымен  директ – костинг жүйесінің негізі стандарт кост жүйесінде жасалған, бірақ үстеме шығыстардың ауыспалы және тұрақты болып бөлінуіне байланысты соңғы шығыстар өткізуден түскен табыстан шығарылып тасталады, демек өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруға қатыспайды.

      Директ  – костинг жүйесін пайдалану  белгілі қиындықтар туғызады: үстеме шығыстарды айнымалы және тұрақты шығысқа дәлме дәл етіп бөлу қиын; Өзіндік баға шығарылып және баға қалыптастыру үшін өнімнің толық өзіндік құнын ешбір жүйесіз белгілеуге тура келеді. Сөйте тұра  шығындардың тұрақты және айнымалы болып бөлінуі есеп жүргізудің бақылау және талдау мүмкіншіліктерін көбейтеді, өнімнің барлық түрінен түсетін жалпы кірісті жылдам анықтап осы орайда оңтайлы шешім қабылдауға мүмкіндік туғызады . 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3.2 «Директ – костинг» жүйесі бойынша өзгермелі шығындар арқылы өнімнің өзіндік құнын анықтау. 

     Басқару есебінің ең бір маңызды обьектісі  болып өндірістегі материалдардың және тірі еңбектің шығындары және өнімді сату (жұмысы, қызмет) табылады. Оларды экономикалық әдебиеттерде өндірістік шығыстар деп атайды.

      Экономикалық әдебиеттерде «шығындар» терминін жиі «шығыстар» термині ретінде көрсетіледі. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес шығыстарға кәсіпорынның негізгі қызметі кезінде туатын шығындар және зияндар жатқызылады.

      №   2732 26 желтоқсан 1995 ж. «Бухгалтерлік есеп туралы» заңына 2002 жылғы 24 маусымда  №  329 – 11 «Қазақстан Республика Президентінің Үкіміне өзгертулермен толықтулар енгізу туралы» Қазақсатн Республикасы заңында «шығыс» деп - активтердің келуі немесе олардың құны немесе міндеттемелердің көбеюі формасындағы есеп беру кезең аралығындағы экономикалық олжаның келуі, меншікті капиталдың келуіне алып келеді, құрылтайшылар арасындағы бөлікке қатысы жоқ. Бұл анықтама біріншісіне қарағанда аса кең айтылған: «шығыс бұл есепберу кезеңіндегі активтердің келуі немесе міндеттемелердің көбеюі.».

      Шығыстың  жалпы көлемінің аса көп бөлігінің  өнімді сату және өндірістегі шығындар алады.

      Өндірістегі шығындарды анықтау  салық қызметкерлермен  ұштасуда болдырмайды.

      Шығындар  есебінің дұрыс ұйымдастырылуы үшін  классификацияның ғылыми факторлармен дәлелденгендігінің үлкен маңызы бар.

      Қарастырып  жатқан обьектінің бірден бір әдісі  болып классификация табылады.

      Классификация – бұл анықталған көрсеткіштердің  жалпы обьектісі және олардың  арасындағы заңдылы байланыстардың негізінде кластарға бөлу.

      Шығындар  классификациясы – жедел бақылауды  қолдану үшін анықталған көрсеткіштер бойынша оларды топтау, басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін өнімнің өзіндік  құнының қалыптасуы және ақпаратты  алу қажет. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау, өндірістік шығындарды талдау және есепті ұйымдастыру негізде жатыр. Бұл сұрақ шетелдік және отандық есептік және талдау теориясында жақсы қарастырылған.

      №   7 «Тауарлы – материалдық қорлардың есебі»қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарына шығындар әдістемесінің ұсынысында өнімнің өндірістік құнды қалыптастырушы олардың экономикалық мағынасымен байланысты элементтер келесілер бойынша топталады:

      1. Материалды шығындар

      2. Еңбек ақы шығындар

      3. Сақтандыру шығындар

      4. Негізгі құралдардың тозуы

      5. Басқа да шығындар

      Басқару есебінде шығындар калькуляция баптарында топталады. Бұл топталып  өнімнің  өндірістік өзіндік құнын шығындар қандай мақсатта (қай жаққа, не үшін) жұмсалғандығын білуіміз үшін керек. Ол дегеніміз шығындарды бағыттар бойынша анықтау. Басқа сөзбен айтқанда, калькуляция баптары бойынша шығындар классификациясы келесі сұраққа жауап береді: ресурстар қай жерде және не үшін жұмсалған? Мұндай топтау өнімнің кейбір түрлері және өзіндік құнның құрамдас бөліктері бойынша өзіндік құнды талдауға мүмкіндік береді. Технологиялық прцеспен әрбір баптың байланысын, шығындарды калькуляция баптары бойынша тұрақты тексеру ашады. Өнімнің өндіріліп жатқан түрі бойынша шығындар қалай қалыптасады және олардың пайда болу өндірістік емес шығыстарды жоғалтуларды табуды анықтауға мүмкіндік береді.

      Калькуляция баптары бойынша шығындарды топтау бухгалтерлік есеп стандарттарына әдістемелік  ұсынысында көрсетілген ол өзіне  келесі баптарды қосады:

      1. Материалдар

      2. Еңбек ақы

      3. Сақтандыруға аударымдар

      4. Қосымша шығыстар

      Экономиканың  барлық салаларында жалғыз шығындар классификациясының болуы, отандық  есептің батыстың алдындағы мүмкіншілігіміз  болды. Батыста элементтер және калькуляция  баптары бойынша шығындар құрамын  бақылайтын жалғыз классификацияның жоқтығы. Шығындарды қандай баптар бойынша жіктеу туралы сұраққа әрбір кәсіпорын нарық жағдайына байланысты өз бетінше шешеді.

      «Кезкелген  кәсіпорын - өзінің өндірістік есебінде шығындарды басқару үшін өзінің жиынтық  шығындарын қолдануға құқығы бар – деп, С.А.Николаева жазады».

      С.С.Сатубалдиннің  айтуы бойынша: «Әрбір кәсіпкер өндірістік шығындарды өзінің ойынша классификациялайды». Бірақта осы авторлардың айтулары бойынша батыста шығындар классификациясы  деген сұраққа керекті көңіл  аударылмайды деп айтуымызға болмайды. Керісінше, ол жақта бұл сұрақ өте қатаң зерттелуде..

      Батыстық  басқару есебінде біздің есеппен  салыстырғанда «директ-костинг» жүйесі бойынша терең және көп жақты  қарастырылған шығындар классификациясының теориясы бар. Бұл теорияның негізі өндірістік көлемінің өзгеруіне байланысты шығындарды тұрақты және айнымалыларға бөлу болып табылады.

      Шығындар  классификациясының теориясының оқу  барысында С.А.Николаева келесі сұрақтарға көңіл аударуымыз керек дейді:

      1. Өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты шығындардың тәртібі

      2. Шығындарды тұрақты және айнымалыларға  бөлу әдісі  
 

Ендеше  осы сұрақтарды қарастырып өтейік.

      Шығындар  өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты тұрақты және айнымалыларға бөледі.

      Өндіріс көлемінің өзгерісінен жалпы  сомманың өзгеруі  айнымалы шығындар екенін түсінеміз. Оларға: негізгі материлдар және шикізат шығындары, технологиялық мақсаттағы және отын энергия, негізгі өндірістік жұмыстың жалақысы т.б. Өнімнің бір данасын есептеген кезде көрсетілген шығындар өзгермейді.

      Өндіріс көлемінің өзгерісінен немесе өндірістік қуаттың артуына шығындарды абсолютті  соммасы өзгермесе, онда бұл шығындарды тұрақтыға жатқызамыз. Оларға: арендалық  төлем, қарызға алынған ақшаның  немесе несиелердің пайыздары, кәсіпорын  басшыларының жалақысы және т.б.

      Шығарылып жатқан өнімнің көлемі ұлғайған жағдайда тұрақты шығындар үлкен көлемге  бөлінеді, бұл өз кезегінде бір  дана өнімнің өзіндік құнының  төмендеуіне алып келеді.

      Егер  тұрақты шығындарды шығарылып жатқан өнімнің барлық көлеміне қатысты  деп қарастыратын болсақ, онда ол графикте келесідей түрде көрсетіледі (сурет 1)

      Ал  егер тұрақты шығындарды өнімнің  бір данасына есептегендігін қарастырсақ, онда ол графикте былайша көрсетіледі (сурет 2)

      Айнымалы  шығындардың да өнімнің барлық көлеміне қатынасын және өнімнің бір данасына есептегендегісін график арқылы қарастырсақ болады.(сурет 3, 4)

      Барлық  айнымалы шығындар өнімнің өндіріс  көлемінің шешіміне әсер етеді , ал барлық тұрақты шығындар, керісінше, бұл шешімдерге әсер етпейді деп , қорытынды шығаруымызға болмайды. Келесі бір факторды ескеруіміз керек, бір және сол түрдегі шығындар өздерін әр түрлі етіп көрсетуі мүмкін . Шешім қабылдау бойынша шығындар анықталған жағдайда айнымалылар болып табылады, ал басқа жағдайларда тұрақтылар болуы мүмкін. Осы шығындар тұрақты немесе айнымалы екенін білу үшін, біріншіден екі факторға байланысты: шешім қабылдау үшін қарастырылып отырған кезеңнің ұзақтығы; өндірістік фаторлардың бөлінуі.