Қазіргі кезде кәсіпорынның айналымнан тыс қаражаттарының тиімділігін арттыру жолдары

     Айналым қаражаты ретінде   кәсіпорын  орнықты пассивтерді пайдаланады. Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналыммында түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданылады, бірақ оған жатпайды.

     Орнықты пассивке жататындар:

• Жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға, зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу қорына аударым жарнасы;
• Ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге берешегі;
• Аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
• Салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.

     Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.

     Кәсіпорынның  айналым қорларына мұқтажы жыл  бойына түпкілікті сақталады. Ол түрлі  факторларға байланысты тұрақсызданады:

• өндірістің маусыздылығы;
• тауар – материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
• қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б.

     Әрбір кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін оның айналым қоры болуы керек. Ол ақша қаражаты есебінен айналым  және айналыс және айналыс қорларын сатып алуға пайдаланылады.

     Айналым қордың заттық мазмұны – еңбек  заттары. Негізгі қордан айырмашылығы сол – айналым қор өндіріс  процесінде бір рет қана қатысады да, сол жолы түгелдей пайдаланылып кетеді және өзінің бүкіл құнын пайда болған жаңа өнімге қосады.

     Айналым қордың оңтайлы және үнемді жұмсау – кәсіпорынның бірінші кезектегі  міндеті болып саналады. Себебі, материалдық шығындар 3⁄4 өнеркәсіп  өнімдерінің өзіндік құнын құрайды.

     Айналым қорының құрамы, оның құрылымы өндірісті мамандандыруға байланысты.

     Кәсіпорындарда  айналым қорларды пайдаланудың маңызды  экономикалық көрсеткіштері оның айналғыштығы болып табылады. Ол есепті мерзім ішінде қанша рет айналғанымен және айналым  мерзімімен бағаланады. Әрбір кәсіпорын  айналым қорының айналғыштығын тездетіп, сол арқылы оған деген өзінің қажетсінуін азайта алады.

     Нарықтық  экономиканың негізгі шегі – кәсіпорындарда айналым қорлардың жетіспеушілігі. Осы мақсатта кәсіпорындарда өндіріс  қажет ететіндей мөлшерде өндірістік босалқы қорлар жасаған дұрыс. Оларда материалдардың артық қоры болмағаны жөн.

 

     

2. «Ақ бата - ХТК» ЖШС - нің қаржылық  жағдайын талдау 

2.1. «Ақ бата - ХТК» ЖШС - нің  активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау 

     Кәсіпорын активтерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау – кәсіпорынның барлық мүліктерінің және оның жекелеген түрлерінің абсолютті және салыстырмалы арту немесе кему мөлшерін белгілегенге мүмкіндік береді.

      Қаржылық  есептің маңызды элемент болып саналатын активтерді талдау барысында, осы активтердің нақты қолда бары, құрамы, құрылымы және оларда болған өзгерістер зерттеледі. Активтердің жалпы құрылымын және оның жеке топтарын талдау, олардың рационалды таратылуын талқылауға мүмкіндік береді.

      Активтердің өсуі (кемуі) кәсіпорынның болашақтағы дамуын көрсететін болғандықтан, ол осы кәсіпорын жұмысының оның нәтижесін сипаттайды.

      Көрсетілген мәліметтер бойынша активтердің  құрамы мен олардың таратылуына  талдау жасау үшін келесі «Ақ бата - ХТК» ЖШС - нің   активтерінің құрамы мен құрылымына талдау жасаймыз. 
 
 
 
 
 
 
 

Кесте 1 - «Ақ бата - ХТК» ЖШС – дегі 2005 жыл мен 2006 жылдағы активтерінің құрамы мен құрылуы

                                                                                                   мың теңге

 

     Кесте мәліметтерінен активтердің нақты  құнын көрсететін баланс валютасының  есепті жылы 9406 мың теңгеге немесе 28,9% артқанын көруге болады. Екінші әдістеме бойынша анықталған өндірістік потенциал құнының жыл басында 20143 мың теңгені, жыл соңында 20855 мың теңгені құрайды, яғни 712 мың теңгеге немесе 3,53% өскенін байқаймыз.

      Осы кестедегі мәліметтері көрсеткендей қаражаттарды ұзақ мерзімді және ағымдағы активтер арасына тарату жыл аяғына соңғылардың пайдасына шешілді. Егер ағымдағы активтердің үлесі жыл басында 15,32 мың теңгеге аз болса (42,34 – 57,66) жыл аяғында ол ұзақ мерзімді активтер үлесінен 4,66 мың теңгеге асып кетті (52,33 – 47,67) және 52,33% құрады. Ағымдағы активтердің өсуі ұзақ мерзімді активтердің өсуінен 9 есеге артық (59,32:6,56) болып отыр.

      Сонымен ағымдағы активтер құнының өсуі, қарызды  өтеуге арналған қаражат үлесін сипаттайды. Яғни кәсіпорынның активтеріі артқан сайын кәсіпорынның үздіксіз жұмысты  қамту және кредиторлармен есеп айырысу мүмкіндігі де арта түседі. Қаржы тұрғысынан алғанда оның өсуі актив құрылымындағы жағымды өзгеріс болып табылады – яғни мүлік әлдеқайда іске тартылған болады, бұл оның айналымдылығының жылдамдығын және оны пайдалану тиімділігінің өскендігін көрсетеді.

      Әрі қарай, келесі 2 – кестені қарастыра  отырып, ағымдағы активтердің құрамы мен құрылымын талдау қажет.

  

Кесте 2 - «Ақ бата - ХТК» ЖШС – дегі 2005 жыл мен 2006 жылдағы ағымдағы  активтерінің құрамы мен құрылуы

                                                                                                                мың теңге

 

      Келтірілген мәліметтер кәсіпорын активтерінің жалпы алғанда жағымды динамикасын  көрсетеді. Ағымдағы активтердің ең іске тартылған бөлігі айналым қаражаттары 2,6 есеге азайған және 6,49% - ды ғана құраған. Кәсіпорынның матреиалдық айналым қаражаттары есепті жылы 57,9%өсті және ол жыл аяғында 17617 мың теңгені құрады. Есепті жылы дебиторлық борыш та әжептеуір өскен. Егер оның көлемі жыл басында 1165 мың теңгені құраса, жыл аяғында ол 1671 мың теңгені құраған немесе 43,4% өскен.

      Сонымен, ағымдағы активтер негізінен дайын  өнім есебінен көбейген, олардың көлемі жыл аяғында 1453 мың теңгені құрады, бұл жыл басындағымен салыстырғанда 1,9 есеге көбейген. 
 

2.2.  «Ақ бата - ХТК» ЖШС - нің активтерінің өтімділігін  талдау 

       Бұл кестеде баланс активі мен пассив топтарын өткен және ағымдағы жылдарды салыстыру арқылы  ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ең өтімді және тез өткізілетін активтердің сомасы жыл басында 18570 мың тг. (122+18448) құрады, ал тез қайтарылуға тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелердің, яғни жалпы ағымдағы ағымдағы активте 28075 мың тг. (22325+5750), бұл 9505 мың теңгеге (28075 – 18570) төлем қаражатынан көп. Жыл соңында төлем жетіспеушілігі 15195 мың теңгені ((3751+10168) –(26564+2550))құрады. Баяу өткізілетін активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру арқылы перспективалы өтімділікті бейнелейді, яғни кәсіпорынның алдағы уақытқа қаржылық жағдайы жақсаруы және төлем қаражаттарының артықшылығы болған. Егер жыл басында оның мөлшері 6365 мың теңге болған болса, жыл аяғында 10740 мың теңгені құрады, немесе есепті жылы 1,7 есеге өскен.

     Жыл басы мен аяғында актив пен  пассив көрсеткіштеріне сәйкес 3140 мың  теңгеге және 4455 мың теңгеге көп  болған. Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлағанын көрсетеді, себебі оның өздерінің үздіксіз қызметін жүеге асыру үшін меншікті айналым капиталы болмаған.

Кесте 3 - «Ақ бата - ХТК» ЖШС - нің мәліметтері негізінде баланс активінің өтімділік дәрежесі және оның пассивтерінің төлеу мерзімінің шұғылдығы бойынша баптарының тобы

                                                                                                         мың теңге

 

     Жыл басы мен аяғында актив пен  пассив көрсеткіштеріне сәйкес 3140 мың  теңгеге және 4455 мың теңгеге көп болған. Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлағанын көрсетеді, себебі оның өздерінің үздіксіз қызметін жүеге асыру үшін меншікті айналым капиталы болмаған.

     Сонымен, кәсіпорынның   активтері мен  пассивтерін салыстыру арқылы кәсіпорынның оның меншік иелерінің алдындағы міндеттемелерін жаба алу мүмкіндігін байқаймыз, бірақ үздіксіз жұмыс істеп тұрған кәсіпорын үшін шаруашылық субъектінің өз меншікті айналым капиталының болуы талап етілді. 

     2.3. «Ақ бата - ХТК» ЖШС - нің төлеу қабілеттілігін талдау 

 Кесте 4 - «Ақ бата - ХТК» ЖШС - нің ағымдағы активтерінің өтімділік көрсеткіштері

                                                                                                         мың теңге