Мерзімді келісім шарт

                                                                    төртінші сан

Қаржылық  фьючерстің мынадай  түрлері бар:

· валюталық фьючерс – қандай да бір конвертацияланатын валютаны сату – сатып алумен байланысты фьючерстік келісімшартты білдіреді. Бұл келісімшарт валюталық форвардқа ұқсас болып келеді, бірақ өзіндік мынадай айырмашылығы бар: келісімшартты жасау орны, стнадартизация деңгейі (толық) және кепілдендіру механизмі (маржалық алымдар механизмі);

· қор фьючерсі – акцияның жекелеген түрлерін сату – сатып алумен байланысты фьючерстік келісімшарт;

· пайыздық фьючерс – пайыздық мөлшерлеменің өзгеруіне (қысқа мерзімді фьючерс)және ұзақ мерзімді облигацияны сату сатып алумен байланысты (ұзақ мерзімді фьючерс) фьючерстік келісімшарт;

· индекстік фьючерс – қор нарығындағы индекс мәнінің өзгеруімен байланысты фьючерстік келісімшарт.

Талдау  бөлімі 

     Кестеде туынды қаржы құралдар операцияларының  үш жылдағы динамикасы берілген: Валюталық  своп; Пайыздық Своп; Спот; Опцион; Форвард  келісімшарттары; Бағалы қағаздағы Своп.

     2009 жыл бойынша хеджирлеудің тиiмсiз бөлiгi 730 миллион теңге пайданы құраса, 2008 жыл бойынша тиiмсiз хеджирлеу бөлiгiнің шығыны 186 миллионды теңгені құраған, ал 2007 жылда нөл.

     2009 жылдың 31 желтоқсанындағы жай күйi  бойынша, iске аспаған табыстардың жиынтық сомасы, кросс - валюталық своптарға жататын кешiктiрiлген резервтегі хеджирлеу 975 миллион теңгені құраса, 2008 жыл iске аспаған шығындардың ортақ сомасы 11, 034 миллионды теңге құрады, 2007 жыл бойынша нөл.

     2009 жылдың 31 желтоқсанындағы жай күйi бойынша, iске аспаған шығындардың жиынтық сомасы пайыздық свопқа жататын кешіктірілген резервтегі хеджирлеу 2,144 миллион теңгені құраса, 2008 жыл 2,363 миллион теңгені құраған, 2007 жыл нөл.

     Конверсиондық операциялар нәтижесiнде тiптi барлық қатысушылар өз мәмiлелеріне жағдай жасап, валюталық тәуекелдерiн сақтандыруға  валюталық курстың динамикасына қолайлы қосымша пайда алады. Құбылмалы валюта бағам валюталардың фьючерс баға белгiлеулерiнiң шарттарындағы түбегейлi және жиi болжамсыз өзгерiстерге ұшыраған, валюта құнының дұрыс болжануы есебін қиындатады.

 

Конверсионды операцияға мысал

(форвардтық келісімшарт)

 

Импортерға  керегі                               1000 000 АҚШ долл.

Спот курсы 15.11.2009 USD/KZT        146,81       147,32

Пайыздық ставка  1 айға:            доллар бойынша – 5,99 %

                                             теңге бойынша – 8,50 %

Банк 15күнгі спот курсы бойынша несие алады    27 531 000 тенге

 

Несие бойынша пайыз

195 011 теңге 1 айға

 

Қарыздық  сома 27 726 011 теңге

 

Депозит бойынша пайыздар 4992 доллар

 
 

Конверсионды операцияның (форвард келісімшарты)  мысалын қарайық:

     Мысалға, Қазақстандық импортерға 1 айдан кейін 15.12.2009ға американдық экспортердың орнатқан өнiмi үшiн 1 000 000 долларлар  төлеуi керек болады. Импортер доллар құнының жоғарылауынан сескеніп, ол           «Казкоммерцбанк» АҚмен форвард келісімшартын жасау арқылы сақтануға бел буады. Банк 1 ай өтеу мерзiммен қазақстандық теңгені доллар құнының бағасына катировка жасайды. Форвард негiзiнде сатудың жанында банкте қарыз пайда болады, Осыған байланысты банк доллардың қысқа позициясының орнын толтырады. Бұдан ашық позицияға ұқсас тәуекел пайда болады. Банк бұл тәуекелден сақтанғысы келедi. Сақтандыру екi түрлі варианттың көмегiмен жүзеге асырылады: пайыздық немесе валюталық мәміле бойынша немесе форвардтық мәмiленiң банк аралық валюталық нарықтағы мәмiлелер комбинациялары арқылы.

     Форвард курсiне өйткенi проценттi жалакидiң  ықпалдарында болады, онда проценттi және валюталық мәмiлелердi комбинациямен  атап айтқанда банк форвард курсi сақтандырудың бiрiншi вариантымен негiзге алауға есептеу үшiн сол үшiн:

     1 айға пайыздық мөлшерлеме: доллар  бойынша - 5,99 %;  теңге бойынша  - 8, 50 %

     Банк  теңгеге несие алады, теңдей 27 531 000 теңге спот құны бойынша сатыуға 1 000 000 доллар

Несие бойынша пайыздар 1 айға = 27 531 000*0, 085*30/360 = 195 011 теңге.

     Қарыздық  өтемді төлеу үшін банк 27 726 011 теңге  төлеуі керек.

     Бұдан әрi банк валюталық позицияны жабу үшiн доллар сатып алады. 1 ай көлемінде  банкке доллар қажет емес (олар қашан  импортерға шарт қойғанша), ол оларды банк аралық валюта нарығына апарып, бiр  айлық мерзiмге жылына 2,76% пайызбен тарқатады.

     1 айға = 1 000 000*0,0599*30/360 = 4992доллар депозит бойынша пайыздар. Банк демек 1 ай арқылы 27 726 011 теңге төлейдi және 1 004 992 доллар алады.

     Бұдан соң банк өзіне валюталық жамылғы ретінде варианттардың бiрінен тәуекел таңдайды: немесе кiшi форвард құны бойынша пайыздық және валюталық мәмiлелердi комбинациясын. Банк форвардтық мәмiленi шешу арқылы банк аралық валюталық нарықтағы клиент мәмiлесiн курстардың айырмашылығында ойнап орнын толтыруға бел байлайды.

Форвардтық келісімшарт

       Банк аралық валюталық нарықта USD/KZT форвардтың құны 146,81 құрады. (қосымша ) Банк аралық мәмiленi аяқтау арқылы, банк  сақтандырудан пайда алады.

     Сонымен, банк бұл операцияларды жүргізуде  теңдей пайда табады

     147 320 000-146 810 000 = 510 000 теңге.

     Форвард келісімшарттарын қолдануда своп мәмiлесi бiрге жүреді.

Сонымен қатар, свопта форвард келiсiмшарты сияқты, валюталық тәуекелдерді сақтандыруға болады, нәтижесінде экономикалық ортадағы қолайсыз өзгерiстердiң мүмкiн шығындарын азайтып, екiншiден қосымша табыстар алуға, өзiне пайызды тәуекел қабылдай отырып, өлшемдi пайданы күтуге мүмкiндiк бередi.

 

Форвард пен фьючерстік келісімшарттың айырмашылығы мына 2-кестеде берілген.

Форвард пен фьючерстік келісімшарттың айырмашылығы

2-кесте 

      Опцион – бұл келсімшарт, осыған сәйкес бiр тарап (опционды сатушы) осы шартта аталған мүлiктiң (базалық активтiң) белгiлi бiр санын осы шартта келiсiлген баға бойынша сатуға немесе сатып алуға мiндеттенедi, ал екiншi тарап (опционды сатып алушы) сатып алу немесе сату құқығына ие болады; сауда-саттықты ұйымдастырушылар мұндай шартты стандарттаған жағдайда ол туынды бағалы қағаз ретiнде пайдаланылуы мүмкiн.

      Активті сатып алуға құқық беретін  опционды «опционды сатып алу» немесе «опцион колл» немесе «колл» деп  атайды.

      Активті сатуға құқық беретін опционды «опционды  сату» және «опцион пут» немесе «пут»  деп атайды.

      Опцион  биржалық және биржалық емес болып  жіктелінеді.  

     Своп (айырбас) - екi тараптың белгiлi бiр мерзiм iшiнде белгiлi бiр талаптармен қаржы құралдарын айырбастау жөнiндегi келiсiмiн куәландыратын туынды бағалы қағаз.

      Тұрақты баға бойынша есеп айырысуды жүзеге асыратын тұлға – свопты сатып  алушы тұлға. 

      Өзгермелі бағам бойынша төлеуге міндетті тұлға свопты сатушы болып табылады.

      Своп  операциясы банкте іске асырылады. Своп мерзімді мәміле болып табылады. Фьючерстік келісім шартқа қарағанда своптың  айырмашылығы мынады: биржада айналыста  болмайды және биржалық келісім шарт болып табылмайды.

      Своп  операциясын пайдаланудың бірнеше  мақсаты бар: тәуекелді төмендету, соның ішінде валюталық; төлемдердің  тұрақтылығын қамтамасыз ету; бағалы қағаз  портфельін басқарумен байланысты шығынды  азайту; валюталық қаржылық арбитраж, яғни әр түрлі валютаның пайыздық мөлшерлеме арасындағы айырмадан тәуекелсіз пайда алу; пайыздық мөлшерлемеге және бағамға жасалған болжам негізінде спекулятивті пайда алу; салық салумен байланысты мәселелерді шешу үшін қажетті шығындар алу «свопинг».

      Своп  – келісімшарт жасалатын базистік активтің түріне байланысты своптың мынадай түрлері бар: пайыздық, тауарлы, индекстік және т.б.

      Кейінгі кезде нарықта пайда болған своптың  жаңа түрі – опциондық своп немесе свопцион. Свопционмен келісімшарт жасақан кезде, своп келісімшартының номиналы, тіркелген пайыздық мөлшері, своптың өзінің және опционның мерзімі бекітіледі.

      КЕПІЛДІК  НЫСАНЫНДАҒЫ ТУЫНДЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР

      Варрант – иесіне, тіркелген баға бойынша, бекітілген мерзім ішінде, қандай –  да бір компанияның акция (немес облигация) мөлшерін сатып алуға  құқық беретін екінші ретті бағалы қағаз.

      Варранттың  базалық активіне акция (немесе облигация) жатады. Варранттың құндылығы мынада: дифференциалды табыс алу мүмкіндігінде. Бұл бағалы қағаздың өмір сүру  мерзімі 10-20 жылды құрайды немесе мерзімі шектелмеген болады.

        Коносамент – жүкті тасымалдауға, тиеуге және алуға құқық беруді  куәландыратын халықаралық қатынастарда  қолданылатын, стандартты формадағы  құжат. 

      Коносаментке  міндетті  түрде  сақтандыру полисі тіркеледі. Коносаментпен қоса  жүкті тасымалдауға, сақтауға, оның сақтығына, кеден процедурасынан өтуге қажетті әр түрлі қосымша құжаттар болуы мүмкін.

   Коносаментте  көрсетілген мәліметтерді өзгертуге  мүмкін болмайтын құжат болып  табылады.

          КУӘЛІК  НЫСАНЫНДАҒЫ ТУЫНДЫ  БАҒАЛЫ  ҚАҒАЗДАР

      Ипотекалық  куәліктер -  базалық активі  жылжымайтын  мүлік болып табылатын туынды бағалы  қағаз.

      Қазақстанда мұндай бағалы қағадарды Қазақстан  Ипотекалық компаниясы екінші деңгейдегі банктермен бірлесіп шығарып отыр. Банктер мұндай қағаздарды сатып алуға ынталы, себебі олар өтімді және тұрақты, сондай – ақ табысты бағалы қағаздар түріне жатады.

      Депозитарлық  қолхат – депозиттер банкте сақталған  шетел компанияларының акцияларына  шығарылған туынды бағалы қағаз.

      Мұндай  бағалы қағаз сертификат немесе құжатсыз формада айналысқа шығарылады.

      Шетел тәжірибесінде екі депозитарлық  қолхат кеңінен қолданылады:

1. АДР – американдық депозитарлық қолхат, яғни тек америка қор нарығына айнылысқа жіберілген.
2. ГДР – ғаламдық депозитарлық қолхат, онымен Еуропа қор нарығында  және өзге елдерде операцияларды жүзеге асыруға болады.

      Банктік сертификат. Құжатты нысанда, атаулы немесе  мәлімдеуші негізде  шығарылатын  банктік салым бойынша келісім  шартты білдіреді. Бұл бағалы қағаздың түрін тек қана коммерциялық банктердің эмиссиялауға құқығы бар. Экономикалық табиғаты жағынан, банктік сертификат пайыздық табысы бар қарыздық бағалы қағазға  ұқсас  болып келеді. Коммерциялық банктер үшін бұл сертификат ресурсты жинақтау тиімділігімен, яғни ірі соманың белгілі бір мерзімге түсуін сипаттайды.