Іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлар

     Шығыс Гуманитарлық коледжі 

     Пәндік-цикл позициясы:  «Жалпы гуманитарлық

                                                       және құқықтық пәндер» 
 
 
 

     Курс  жұмысы

     «Іс-әрекеттің  қылмыс екенін жоятын мән-жайлар» 
 
 
 

     Жетекші:Қ. Қ. Құрманғалиева 
 
 

     Жұмыс қорғауға жіберілді:

     «     »                   -  2003ж 

       Орындаған: 02 Пказ тобының студенті 

                                                                                 Бақытжанов Қ. Б. 
 

     Өскемен, 2003 
 

     ІС-ӘРЕКЕТТІҢ ҚЫЛМЫС ЕКЕНІН ЖОЯТЫН МӘН-ЖАЙЛАР

     §1. ІС-ӘРЕКЕТТЕРДІҢ ҚЫЛМЫС ЕКЕНІН ЖОЯТЫН МӘН-ЖАЙЛАРДЫҢ СИПАТТАМАСЫ

     Еліміздің кылмыстык кұкық теориясыңдағы, ғылыми дотринадағы, іс-әрекеттін. кылмыс екендігін жоятын мән-жайлардың  жиьнтығына қарамастан ұзақ уакыт бойы Казақстанның кылмыстық заннамасында тек кажетті қорғану мен мәжбүрлі кажетгіліктін белгісін кұраған екі норма ғана іске асырылып келді.

     1997 жылғы 16 шілдеде қабылданған Казакстан  Республикасының Қылмыстык кодексі  іс-әрекеттің кылмыс екендігін  жоятын мән-жайлар — қажетті қорғану мен аса (мәжбүрлі) қажеттіліктін катарын тұнғыш рет баска да мән-жайлармен толықтырды. Атап айтар болсақ, бұлар: кылмыскерді ұстау кезінде зиян келтіру, орынды тәуекел, куштеп немесе психикалык мәжбүрлеу және бұйрықты немесе өкімді орындау. Бұл көрсетілген әрекеттер формальды әрі салыстырмалы түрде КК-тін Ерекше бөліміндегі жеке қылмыс кұрам белгілеріне ұксас болып келеді. Солай болғанмен де, қылмыс белгілері болмауы себепті. Алайда, кылмыска ұксас болып көрінгенімен бұл әрекеттер кылмыстын міндетті белгілерін камтымағандыктан қылмыс болып саналмайды. Демек, бұл әрекеттер коғамға кауіпті, кұкыкқа қайшы, айыпты немесе жазаланатын әрекеттер болып табылмайды.

     Бұл әрекеттердін кылмыстык еместігі ез алдына, тіпті олар әлеуметтік жағынан  пайдалы. Кеңірек карастырар болсақ, кажетті қорғану, қол сұғушылык жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру, аса қажеттілік және орынды тәуекел жағдайында жасалған әрекеттер қоғамға пайдалы болып келеді. Осы әрекеттерді жасау аркылы кұкык қорғау мүдделеріне белгілі бір шекте зиян келтіру — адамнын жеке басының кұкыктарын корғау, мемлекет пен коғам мүдделерін қорғау сиякты пайдалы максатқа жету жолындағы қажеттіліктен туындаған мән-жайлар болып табылады.

     §2. ҚАЖЕТТІ ҚОРҒАНУ

     ҚК-тің 32-бабының бірінші бәлігінде "кажетті корғану жағдайында қол сұғушы адамға зиян келтіру, яғни корғанушының немесе өзге бір адамның жеке басын, тұрғын үйін, меншігін, жер учаскесін және басқа да кұкықтарын, қоғамның немесе мемлекеттін заңмен корғалатын мүдделерін коғамдық кауіпті қол сұғушылықтан қол сұғушыға зиян келтіру жолмен қорғау кезінде, егер бұл орайда қажетті корғану шегінен асып кетушілікке жол берілмеген болса, ол қылмыс болып табылмайды" деп көрсетілген. Сол қылмыс болып табылмайды деп керсетілген қорғану әрекеті — кажетті қорғану болып табылады. Осылай, келтірілген зиян өзінің сыртқы формальды белгілері бойынша ҚК-тін Ерекше бөлімінде көрсетілген әрекеттердің кұрамына сай келген қажетті қорғану іс-әрекеттін кылмыс екендігін жоятын мән-жайлар катарына жаткызылады.

     Әрбір адамның мемлекет органдарынан, я болмаса басқа тұлғалардан көмек сұрау мүмкіндігіне қарамастан кажетті корғану арқылы қоғамға кауіпті кол сұғушылыктан құтылуға құкығы бар.

     Кажетті қоргану қылмыспен күресудегі маңызды  әрі тиімді әдістердің бірі. Ол азаматтардың Конститушялык құкығы бола отырып, олардын жалпы кұкыктары мен бостандықтарының кепілі және коғамға пайдалы әрекет ретінде, кылмыстың алдын алуда және кылмыспен күресуде белсенділікті арттырады.

     Қажетті қоргану— әрбір адамнын заңды  және заң колдайтын әрекеті болып табылады. Себебі, корғану киянат жасауды тыюдын, оған тойтарыс берудің белсенді әрекет нысаны. Ол — шабуыл жасаушыға тікелей қарсы істелген әрекет болып саналады. Заң бойынша барлық азаматтар — кәсіби немесе езге де арнаулы даярлығына, қызмет жағдайына карамастан кажетті қорғануға бірдей негізде кұкылы. Занда лауазым адамдары немесе басқадай құқық корғау органдары үшін кажетті корғануды қолданудын ерекше талаптары белгіленбеген. Көптеген азаматтар үшін кажетті қорғануды қолдану олардың жеке құкығы болып табылады. Алайда, қажетті корғануды жүзеге асырудың негізгі шарттары да бар. Қажетті корғанудың бірінші шарты бойынша әрекет қоғамга қауіпті болуы керек, яғни ол аркылы заңмен қорғалатын мүдделерге тікелей зиян келетін болуы немесе зиян келу қаупі туындауы керек. Міне осы жағдайда қажетті корғануды қолдануға болады.

     Көбінесе  адамның өмірі мен денсаулығына, қоғамдық тәртіпке, меншікке карсы  қылмыстардаң қорғануға бағытталған  кажетті корғану сот тәжірибесінде  көп кездеседі. Мысалы, 1994 жылдың қазан  айында Орал қаласында психикалық ауру В. медицина қызметкері К-ні өлтірген. В. өзін устамақ болған милиция қызметкерлеріне қарумен қарсылық көрсетеді. Осылай ол милиция қызметкерінің біреуіне пышақпен дене жарақатын са-лып, келесі қызметкерге ұмтыла бергенде, милиция қызмешкері Н. қорғана отырып, рұқсат етілген қарумен В-ны атып, оған ауыр дене жарақатын салады. Бұл жерде милиция кызметкері Н-ның әрекеті құқыққа сай, дұрыс деп табылады. Кажетті қорғануды карсы бағытталған әрекетке ғана колдануға болады. Құқықтық міндетін орындамайтын әрекетке кажетті корғануды қолдануға негіз жоқ. Сонымен катар кажетті корғануды қылмыстың формальды жағынан белгілері бар, маңызы шамалы әрекет немесе әрекетсіздікке қолдануға да болмайды. Мысалы, мұндай әрекеттердің біріне жасөспірімдердің ұрлықтарын (жеміс-жидек, арзан заттар ұрлау т. б.) жатқызуға болады.

     Кажетті қорғануды колданудың екінші шарты  — нақты қол сұғушылықтың бар  болуы. Нақтылы төніп тұрған кол  сұғушылық заң қорғайтын объектіге  зиян келтіре бастаған, яғни зиян келтіргелі жатқан немесе зиян келтіруге кіріскен әрекетпен сипатталады. Осыған орай Атырау облысының аудандарының бірінде болған мына жағдайды айтуға болады: Карақшылығы үшін күдікті У. деген азаматты ішкі істер органына тапсыру үшін әрекеттенген ішкі істер органы қызметкерлері Е. және Б-ның өздері қол сұғушылықтың қаупінде қалып қояды. Сом темірмен, сойылмен қаруланған күдікті У. өзінің екі ағасы және әкесімен бірге орган қызметкері Е-ні аяғынан ұрып құлатып, оны одан әрмен соққыға ала бастайды. Кылмыстык әрекетті тоқтату үшін орган қызметкері Б. бірнеше рет жоғарыға қаратып оқ атты. Бірақ, бұл ескертуге олар ешқандай да құлақ аспағаны былай тұрсын, тіпті У. құлап жатқан ішкі істер органы қызметкері Е-ні сом темірмен және ұрмақшы балып енді қолын сермей бергснде орган қызметкері Б. У-ды атып өлтіреді.

     Кол сұғушылық нақты төнген қатерден басталып, оны шын мәнінде тойтарумен аяқталады. Егер де кол сұғушылык  бітіп кеткен болса, оған кажетті  корғануды қолдануға болмайды. Яғни, кажетті корғануды нақтылы кауіп  төндірген қол сұғушылыкка ғана қолданады.

     Кажетті корғанудың үшінші шарты — қоғамға  қауіпті қол сұгудың шын мәнінде  айқын, болуы. Корғану жалған болмауы  керек, яғни, жорамалды түрде, әрекет Киянат келтіреді екен деп ойлап, оның байыбына бармай жатып жалған корғануға болмайды. Сырттай карағанда ұксас болып көрінетін кажетті қорғану мен жалған қорғануды айыра білу керек. Бұлар бірдей емес. Жалған қорғану — бұл корғанушының өзінің жорамалды пайымындағы, елесіндегі, шындықта жоқ кол сұғушылықтан қорғануы. Бұл қорғану мынадай мән-жайға байланысты тууы мүмкін:

1. Қорғанушынын жәбірленушінің қоғамға қауіпті емес 
   әрекетін қоғамға кауіпті екен деп қателесуі;
2. Қорғаушының кателесіп басқа бір тұлғаны киянат келтіретін қол сұғушы тұлға ретінде болжауы. Жалған корғану қоғамға кауіпті әрекет болғандыктан, оны жүзеге асырған адам кінәлі деп танылып, қылмыстық жауаптылыкка тартылады. Жәбірленушіге қарсы әрекетінің қате екенін сезбеген, сезуге міндетті болмаған және де оны сезуге мүмкіндігі болмаған киянат келтіруші абайсыздықта істеген кылмысы үшін жауаптылыққа тартылуы мүмкін. Ол тек мына: өз катесін сезуге міндетті немесе сезе алатын болған жағдайда ғана жүзеге асады.

     Корғану сәтінде кажетті корғануды қолданудың өзінін заңға сыйымдылык шарттары бар.

     Олар  мына темендегіше сипатталады:

     Біріншісі шарт бойынаша кажетті корғанудың ережелеріне  сәйкес қоғамдык мүдделер ғана қорғалуға  жатады. Олар кылмыстық заң бойынша  былайша көрсетіледі: 1) корғанушының кұкьіғы мен занды мүддесі; 2) басқа  бір тұлғаның кұкығы мен заңды  мүддесі; 3) коғамның мүддесі; 4) мемлекет мүддесі.

     Екінші  шарт бойынша қорғанушы қол сұғушылық  жасаушының тікелей өзіне ғана (басқаға  емес) зиян келтіруге тиісті. Өйткені  кажетті қорғанудың мәні, кажетті  қорғануды тудыратын қиянат келтірушінің өзіне тікелей қарсы әрекет қолданылатындығында.

     Үшінші  шарт бопынша қажетті қорғану  кезінде кажетті қорғану шегінен  асып кеткендіктін болмауы, яғни, киянаттын  қаупі мен сипатына қорғанудың көрінеу  сәйкес келмеуі орын алмауы қажет.

     ҚК-тің 32-бабының үшінші бөлігіне сәйкес шектен шығу түсінігі былайша сипатталған: "Нәтижесінде кол сүғушыға анық шектен тыс, жағдай мәжбүр етпейтін зиян келтірілетін, кол сұғушылыктың сипаты мен қоғамдық кауіптілігі дәрежесіне қорғанудың көрінеу сай келмеуі кажетті қорғаныс шегінен шығу деп танылады. Бұлайша шектен шығу тек қасақана зиян келтірілген жағдайларда ғана қылмыстық жауаптылыққа әкеп соқтырады".

     Қорғануды заңның мазмұнына сай заңға сыйымды  деп тану үшін ол қорғаныс шегінен  шықпауы керек. Адам заңсыз әрекеттер  жасады деп, сылтауратып, ол жағдайды өзінін кұкыққа жасауға килігу (төбелес шығару, кек алу әрекетгерін жасау және т.б.) әрекеттерін кажетті қорғану кезінде болды деп санауға болмайды. Қорғанудың заңға сыйымдылығын шешу кезінде қол сұғушылықтың сипатын, кауіптілік дәрежесін, және басқа да факторларды ескеру қажет. Осы мәселелердін барлығы жеке-жеке талданып, олар өздерінін жалпы жиынтығында, болған оқиғаның салдары мен сипатына карай анықталуы керек.

     §3. ҚОЛ СҰГУШЫЛЫҚ ЖАСАҒАН АДАМДЫ ҰСТАУ КЕЗІНДЕ ЗИЯН КЕЛТІРУ.

     Ұзақ  уакыт бойы Қазакстан Республикасының  қылмыстық заңында қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру жөніндегі мәселе өз шешімін таппай, ашық күйінде қалып келген болатын.

     1997 жылғы 13 маусымдағы "Қазақстан  Республикасының кейбір заң актілеріне  өзгерістер мен толықтырулар  енгізу туралы" Заңымен Қазақ КСР-інің Қылмыстық кодексіне жеке жүйеретінде қол сұғушылық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру нормалары енгізілді. Бұл нормалар кейіннен ҚК-те орын алды. ҚК-тің 33-бабының бірінші бөлігіне сәйкес қылмыс жасаған адамға оны мемлекеттік органдарға жеткізу және оның жана қол сұғушылық жасау мүмкіндігін тыю үшін ұстау кезінде зиян келтіру, егер мұндай адамды өзге амдармен ұстау мүмкін болмаса және бұл орайда осы үшін кажетті шаралар шегінен шығуға жол берілмесе, қылмыс болып табылмайтындығы көрсетілген.

     Қол сұғушылык жасаған адамды ұстау  кезінде зиян келтіру мәселесінің  шешімі табылуының қылмыстылықпен күресудегі, қылмыстық-құкыктық заннаманы күшейтудегі  немесе азаматтардың конституциялық кұкықтарын қорғаудағы манызы зор.

     Бұл біріншіден, кылмыстық-құкықтық институт ретінде қылмыс жасаған адамды қылмыстық іс жүргізу талаптары бойынша уақтылы ұстауға, сот әділдігін жүргізуге, бұдан кейін де басқа да адамдардың қылмыс жасауын тыюға, кылмыстардың алдын алуға әсерін тигізеді.

     Екіншіден, бұл адамның мүддесі мен конституциялық құкықтарын корғауда маңызды орын алады. Қылмыстық құқық бойынша қылмыскерді ұстау шараларын колдану бәрінен бұрын заңға бағынатын азаматтардың өмірін, денсаулығын, және мүліктік мүдделерін қол сұғушылыктан қорғауды, сонымен қатар қоғамдық қатынастың бұзылмауын камтамасыз етеді. Мұндай қорғаудың манызы мынадан көрінеді: кылмыскерді ұстау арқылы оның жаңа кылмыс жасауы тыйылады, басқа тұлғанын, зиян шегуі есебінен объектінің қорғанысы қамтамасыз етіледі. Қылмыскерді ұстаудың негізі оның біткен немесе аяқталмаған қылмысты істеуі немесе қылмыс істегеннен кейін одан жасырыну, кұтылғысы келу әрекеттерін жасауы болып табылады. Кез келген азаматтар сияқты кол сұғушылык, жасаған адам да өзінін кінәлілігіне карамастан, конституциялық кұкықтарға, мүдделерге ие болады.

     Тек қана оның коғамға қауіпті әрекеттері үшін ғана тұлғаға белгілі бір  зиян келтірілуі мүмкін (камау, соғу, байлау; денеге зиян келтіру, мүмкіне зиян келтіру, кей жағдайларда өмірінен айыру  т.б.) ҚК-тің 33-бабыңаа сәйкес зиян келтірудін мақсаты қылмыскерді мемлекет органдарына тапсыру, оның басқа да жана кылмыстар жасауын тыю болып табылады.

     Кылмыскердін  бостандыгын шектеудің занды  белгілеріне мыналар жатады:

1. Адамның қылмыс жасауы және кылығы үшін мемлекет 
   органдары алдындағы жауаптылығы. Кылмыскерді ұстауға 
   оның жасаған әрекеті негіз болып табылады.
2. Кылмыс субъектісіне тән барлық белгілерге ие болғаны- 
   на карамастан, коғамға қауіпті кол сұғушылық жасаған кез- 
   келген адам кылмысы үшін мемлекет органдары аркылы ұста- 
   луға жатады. Егер де ұсталуға жататын адам, кылмыс 
   субъектісінің белгілеріне ие болмағандығы туралы алдынала 
   білген болса, онда оған тигізілген зардап кажетті деп саналады.

     3 Қол сұғушылық жасаған адамды  ұстауға бұған арнаулы уәкілеттілігі  бар адамдармен қатар жәбірленушілер мен баска азаматтардың да кұқығы бар.