Өнімнің өзіндік құнын талдау

 

     1 – кесте мәліметтеріне сүйене  отырып “АБУ – СЕР” ЖШС-ның 2009-2010 жылдар аралығындағы өндірістік қаржылық қызметінің нәтижесіне талдау жүргіземіз. Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табысы 2010 жылды 2009 жылмен салыстырғанда 21613300 мың теңгеге өскен. Бұл кәсіпорында өнім өндіру мен қызмет көлемінің ұлғайғандығын көрсетеді. Кәсіпорында кезең шығындарының көлемі жылдан-жылға ұлғайып келеді. Сондықтан тұрақты шығындардың мақсатты жұмсалуына мән беру қажет. Себебі тұрақты шығындар кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне тікелей әсер етеді. Жалпы табыс мөлшерінің көбею нәтижесінде салық төлегенге дейінгі табыс мөлшері де 1249575 мың теңгеге ұлғайғанын байқаймыз. Дебиторлық қарыздың көлемі 27878240 мың теңгеге ұлғайса, сәйкесінше кредиторлық қарыздың да көлемі 1918998 мың теңгеге ұлғайған. Кредиторлық қарыз мөлшері 1918998 мың теңгеге өсуіне орай, оған әсер етуші факторлар: біріншіден, дебиторлық қарыз шамасының 27878240 мың теңгеге өсуі; екіншіден, нарықтық экономика жағдайында бағаның өсуі. 2010 жылды 2009 жылмен салыстырғанда негізгі құралдардың құны 2681383 мың теңгеге артқан. Кәсіпорында еңбек ресурсы 20 адамға артуынаң есебінен еңбекақы қорының көлемі соңғы жылы  24389 теңгеге өскен. Ұйымның тиімділік деңгейін сипаттайтын көрсеткіштер қор қайтарымдылығы мен еңбек өнімділігі болып саналады. Қор қайтарымдылығының мөлшері 0,1 теңгеге, еңбек өнімділігі 82291,3 мың теңгеге артқан. Қор қайтарымдылық көрсеткіші ұлғайғандықтан,  қор сыйымдылығы 0,1 мың теңгеге төмендеген. Зерттеу жүргізіліп отырған  2009 және 2010 жылдарда кәсіпорын таза табыспен аяқталған, бірақ рентабельділік деңгейі 2,1 %-ға төмендегенін көреміз.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2  ӨНІМНІҢ  ӨЗІНДІК ҚҰНЫН ТАЛДАУ 

2.1  Өнімнің өзіндік құнының экономикалық мәні 
 

    Материалдық  құндылықтар  өндірісі, тауар саудасы, сонымен  қатар  қызмет  көрсету  адамдық,  материалдық,  ақшалай  ресурс  шығындарын  қажет  етеді. Бұл  қолданылған  ресурстар  соңында  әртүрлі  нысанда және  көлемде  өзіндік  құнға  негізделеді.

    Өзіндік  құн-кәсіпорында өткізу  мақсатында  өндірілген өнім мен  қызмет көрсетулерге  кеткен  шығындардың  ақшалай  түрдегі  сомасын көрсетеді.Өндірілген өнімнің  өзіндік  құнына  барлық  жұмсалған  шығындар: шикізат, материал, электр энергиясы,  амортизациялық  жарна,  еңбекақы т.б. кіреді.  Өзіндік  құн  сол  кәсіпорын  шығынының  жиынтық  көрсеткіші,  ол  әрбір  өнімге  жұмсалған  жалпы  шығын  сомасын  өнім  көлеміне  бөлу  арқылы  анықталады.  

2-кесте Шығындардың жіктелуі 

 

    Негізгі - өндірістің технологиялық процесімен тікелей байланысты: шикізат және материалдар, қосалқы материалдар мен басқа шығындар.

   Үстеме - өндірісті ұйымдастыру, оған қызмет ету және басқарумен тікелей байланыста пайда болады.

    Бір элементті – бір элементтен тұрады (еңбекақы, материалдар, аударым).

    Кешенді – бірнеше элементтен тұрады (құрамына қызметкердің еңбекақысы кіретін цех шығындары, аударым, материал, амортизация және басқа да бір элементті шығындар).

    Тікелей - өнімнің нақты бір түрін өндіретін  өндіріспен байланысты және оның өзіндік  құнына тікелей салынуы мүмкін (шикізат, негізгі материалдар, аударым). Жекелеген бөлімшелерге кететін шығын бөлімше шығындары деп аталады .

    Жанама - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік  құнына тікелей салынбауы мүмкін жеке шығын жанама (шартты) бөлінеді. Жекелеген бөлімшелерге салынбаған шығын жанама деп аталады (жанамаға жұмсалатын шығын – бұл субъект бөлімшелерінің жанама шығыны болып табылады).

    Өзгермелі – оның көлемінің өзгеруі өндіріс  көлемінің өзгеруіне тікелей  үйлесімді болады (өндірістік жұмысшылардың  еңбекақысы, технологиялық энергия, отын және т.б) және бұл кезеңдегі өнім шығарылымын үйлесімді бөледі.

    Тұрақты - өнім өндірісі көлемінің өзгеруіне  тәуелді емес (жылу, өндіріс ғимаратын  жарақтандыру, амортизация, жал (аренда), жанама шығыны және т.б.).

    Аталған кесте мәліметтері бойынша кәсіпорынның өндіріс процесіне жұмсалған шығын элементі құрамы мен құрылымына талдау жүргізуге болады. 

3-кесте Тұрақты шығынның құрамы мен құрылымын талдау

     

 

      Кәсіпорында 2009 жылда жұмсалған шығындар мөлшері 198 мың теңге, ал 2010 жылы  бұл жұмсалған шығындардың мөлшері 300 мың теңгені құрап соңғы жылмен салыстырғанда 102 мың теңгеге, 152%-ға артқан. Яғни, кәсіпорын шаруашылық жылын шығынмен аяқтаған. Шығын кәсіпорын қызметі үшін кері әсер етіп, сондықтан жұмсалған шығынның нақты болғандығын және оны тиімді басқару жолдарын мұқият қарастыру қажет. Жалпы өнім өндірісіне және қызмет көрсетуге кеткен шығынды төмендету мақсатында, нақты іс-шаралар жүргізілуі тиіс. Кәсіпорында шығындар оның ішінде жарнама шығындары 2009 жылы  50 мың теңге, ал 2010 жылы 88 мың теңгені құрап соңғы жылмен салыстырғанда 38 мың теңге, 176 %-ға артқан. Іс-сапар шығындарының көлемі 2009 жылы 30 мың теңге, ал 2010 жылы 58 мың теңгені құрап, 28 мың теңгеге, 193 %-ға артқан. Жал төлемдері соңғы жылмен салыстырғанда 20 мың теңгеге артқан.

    Талдау  жүргізе келе мынадай ұсыныс береміз:

- өнім өндірісіне, қызмет көрсетуге, өндіріс қажеттілігін қанағаттандыру үшін іс-сапар шығындарын барынша үнемдеу;

- нарықтық экономика жағдайы жайлы сыртқы және ішкі ақпараттармен танысып отыру;

- ұтынушылардың сұранысына зерттеулер жүргізу;

- өнімнің 1 теңгесіне шаққандағы шығынды азайту.

    Ағымдағы  – жиі қайталанатын кезеңдік шығын (шикізат, материалдар шығыны).

    Бір жолғы – демалыс төлемі, жөндеу жүргізу және т.б. Өндірістік – тауарлық өнімді дайындаумен және оның өндірістік өзіндік құнын қалыптастыруға кететін барлық шығын жатады.

    Әкімшілік жалпы басқарумен байланысты шығындар және жалпы шаруашылық, әкімшілік  тағайындаудағы шығындар.

    Коммерциялық (өндірістен тыс) - өнімді сатып алушыға өткізумен байланысты шығын.

    Өндірушілік (жоспарланған) – ұтымды технолгия  мен өндірісті ұйымдастыру арқылы өнімді белгіленген сапада өндіруге кететін шығын.

    Өндірушілік емес (жоспарланбаған) – технологияның  жетіспеушілігінен және өндірістің дұрыс ұйымдастырылмауынан болатын салдар, яғни шығын (жұмыссыз бос тұрып қалудың шығыны, ақау, мерзімінен тыс еңбекақы).

    Реттелетін  – атқарушы шығын деңгейін реттейтін  немесе оған елеулі ықпал ете алады (өнім өндіруде пайдаланылатын шикізат  шығыны, оны цех бақылаушысы реттейді).

    Реттелмейтін  – қызметкер оның деңгейіне елеулі ықпал ете алмайтын шығын (дайындау учаскесінің мастері конструкторлық бөлім қызметкерлерінің еңбекақысы бойынша шығынға ықпалын жүргізе  алмайды).

    Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне кететін шығынды көрстетеді.

    Орташа  – есепте бір өнімбірлігіне кететін  шығын.

    Өнімге - өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығын (тікелей шығын).

    Кезеңге – кезең шығындары: жалпы және әкімшілік шығындары, тауарды сату шығындары, сыйақысы бойынша шығындар (жанама шығындар). 
 

      2.2  Өнімнің өзіндік құнын талдау 

    Өнімнің  өзіндік  құнын  құрайтын  шығындар (жұмыс,  қызмет көрсету)  олардың  экономикалық  мазмұнына  сәйкес  келесідей  жалпы бірыңғай  элементтерге  топтастырылады:

- материалдық  шығындар;

- еңбекақыға шығындар;

- әлеуметтік  қажеттіліктерге аударымдар;

- негізгі   қорларға  амортизация;

- басқада   шығындар.

    «Материалдық  шығындар»  элементінде  өндіріске, өнім  өндіруге  қажетті  шикізат  пен  материалдың,  жабдықтаушы  бұйымдар  және  жартылай  фабрикаттар,  технологиялық  және  өндірісті  қамтамасыздандыратын  жанармай  мен  энергияның  барлық  түрі жатады. «Еңбекақыға  шығындар»  құрамына  кәсіпорынның негізгі өндіріс персоналының  еңбекақысына  кеткен  шығындар,  өндіріс нәтижелеріне  жұмысшылар  мен  қызметкерлерге  сыйақы,  ынталындырушы  және  компенсациялайтын төлемдер.   «Негізгі  қорлар  амортизациясы»  құрамына  негізгі  өндірістік  қорларды    толықтай     қалпына     келтіруге    жұмсалатын     амортизацияық аударымдар  сомасы.

     «АБУ - СЕР» ЖШС-де өнімнің өзіндік құны келесі шығындар элементтерінен құрылады. Осыған байланысты шығындардың элементтеріне талдау жасаймыз. 

     4-кесте  Өнімнің өзіндік құнының құрамын талдау