Көмекші өндіріс шығындарының есебі

 

  Жоспар

Кіріспе.....................................................................................................................3

1.Төлем балансы және оның мәні, төлем айналым түсінігі...............................7

1.1. Төлем айналымы  түсінігі................................................................................7

1.2. Төлем айналымы әрекет етуі бойынша қатынастарды реттеу.................10

1.3. Ақша төлемі және аударымды жүзеге асыру тәсілдері.............................13

2.  Мемлекеттің ақша-несие саясатының дамуы...............................................19

2.1.  Әлемдегі несие жүйесінің дамуының қазіргі тенденциялары.................19

2.2. Халықаралық ақша-несие саясатының қоғамда алатын орны...................24

Қорытынды...........................................................................................................33

Қолданылған әдебиеттер тізімі...........................................................................34 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

  Кіріспе 

  Ақша-несие  саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір бағыты болып табылады. Соның ішінде төлем балансын іске асырудағы маңыздылығын баса айтып өткен жөн. Ақша – несие саясаты - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді.

    Ақша – несие саясаты Қазақстан Республикасында ҚР Ұлттық Банкімен елдің банктік пайыздыі ставкаларын, валюта курсын, төлем қабілеттілігін анықтау жолымен іске асады. Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне немесе оның қысқаруына бағытталуы мүмкін.

  Соңғы жылдары экономиканы комплексті реформалау арқасында Қазақстанның қаржы секторы ТМД елдерінің қаржы жүйесінің ішіндегі жоғары дамыған және ашық болып табылады. Қазіргі кезде қаржы секторын дамыту концепциясы жүзеге асырылып келеді.Оның мақсаты әлемдік, сонымен қатар ЕС стандарттарын енгізу.Сонымен қатар тәелсіз және тиімді қаржылық қадағалау жүйесі жүзеге асырылуда, ТМД елдерінің арасында жалғыз Орталық Банк жасалған.Оның жұмысы Орталық Банктің классикалық қызметтеріне бағытталған.

  Мемлекеттің ақша-несие саясаты нақты сектордың дамуына,нарықтың барлық субьектілерінің дамуына қажетті экономикалық,институционалды,ұйымдастырушылық         және құқықтық ортаны қалыптастыруда.

  Ақша-несие  құралдарының көмегімен мемлекет бос  ақша ұсынысына әсер етеді және ссудалық капиталдың  бағасын өзгертеді.Осылай ол несие сұранысына және оның үй шаруашылықтарында қолданылуын реттейді.

  Мемлекеттің экономикалық саясаты монетарлы  деп аталады, негізінен ақша-несие  тәсілдерін қолданады.

  Көптеген  нарықтық экономикасы бар елдерде  ққазіргі кезде  ЭМР-де қолданатын ақша-несие құралдарын Орталық банк, ал Қазақстанда – Ұлттық банк қолданады.Оның мемлекетте ақша эмиссиясын жасауға монополиялық құқығы бар.

  Несиелі қатынастар сферасында Орталық банктен  басқа институттар жұмыс істейді: мемлекеттік банктер және арнайы функциялы органдар, Қаржы министлігі және қаржы органдары. Олар несие операцияларына қатысады, бірақ ақша айналысын және мемлекеттегі жеке ссудалық капиталдың қозғалысын реттемейді, оларға әсер ете алмайды.

    Төлем айналымы және оның біздің  елдегі қалыптасуы мен жұмыс жасау қарқыны ақша-несие саясатының негізгі мақсатының бірі, мұнымен қоса инфляциялық тежелуді қамтамасыз ету және қаржы нарығының тұрақтылығын қадағалау қызметтері де жүктеледі. Айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру өз алдына үлен жауаптылық. Бұл мақсаттарды бір мезгілде шешу қиындық тудырады. Себебі экономикалық өсу үшін несиелік экспансия, ал инфляцияны тежеу үшін, керісінше, несиелік рестрикция, яғни ақша массасының жалпы шектеулілігі қажет. Сондықтан да ақша-несие саясаты тұрақты бюджет, төлем балансы және салық саясатымен байланысты келеді. 

    Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда  несиелеуге болатын экономика  секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі  туралы, төлем балансы сұрақтарын  шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.

         Адамдар көп жағдайда несиені ақша сияқты қабылдайды. Бір  қарағанда, несие - әсіресе ақша  түрінде ұсынылатын банк несиесін ақша деп санауға болар еді. Соған қарамастан, ақша және несие – түрлі ұғымдар ғана емес, әртүрлі қарым – қатынастар да болып табылады.

         Несие мен ақша түрлі  экономикалық қарым – қатынастарды білдіретін дербес экономикалық категориялар. Ақшаға қарағанда несие тарлау болып келеді. Себебі, несие қарым – қатынасының субъектісі тек несие мәселесінің ќатысушылары єана болса, ал ақша қарым – қатынасының субъектілері барлық заѕды, заѕды емес және жеке тұлғалар болып табылады. Осыған байланысты несие жјне ақша қарым – қатынасының ең бірінші ерекшелігі – қатысушылар құрамының әр түрлі екенін атап өткен жөн. Ақша қарым – қатынасына сатып алушы мен сатушы қатысады, ал аќша жалпы балама сияқты ақшаны алушы мен сатушы субъектілері арасындаєы қарым – қатынас нәтижесінде осындай қалыпқа енеді. Бұл жағдайда тауар мен ақшаның ыңғайластық қозғалысы жүреді.

         Несие қарым –  қатынасының қатысушылары несие  беруші мен қарыз алушы болып  табылады, ал несие құнның қайтарылу  қозғалысының себебі бойынша ерекше қарым – қатынасты көрсетеді. Бұл жағдайда құн ығайластық қозғалысқа түспейді, өйткені ол несие берушіден қарыз алушыға өтеді және белгіленген мерзінен кейін өз иесіне қайтады. Несиеге ақшалай қарым – қатынасты ақша мен несие бір – бірімен қатар болып, өзара әрекетке түседі. Сонымен, тауарларды несиеге сату процесінде төлем құралы ретінде несие мен ақша қатысады.

         Несие мен ақша јр тїрлі тўтыну ќўнына ие. Несие пайыз келтіретіндігімен аќшадан ерекшеленеді.

         Несие аќша тїрінде  де, тауар тїрінде де ўсынылуы мїмкін.

         Банк берген несие  клиенттерге банктіѕ депозит есепшоттарына жаѕа аќша салуєа мїмкіндік береді. Клиенттер оларды тґлем ќўралы ретінде жїргізушілердіѕ шоттарын жјне басќа да тґлемдерді ґтеу їшін пайдаланады. Банк клиенттері, яєни банк есепшотыныѕ иелері бір уаќытта субъектілері де болып табылады. Нарыќ экономиканыѕ жаєдайда несие мен аќшаныѕ ґзара јрекет етуініѕ алдаєы уаќытта кїшейе беру тенденциялары кґрініс табады. Оєан мына себептер бар:

          -  ќолма – ќол  аќшасыз еѕбекаќы кеѕеюі, интернет  арќылы есеп айырысудыѕ электрондыќ  жаѕа жїйелерініѕ, тґлем карталарыныѕ пайда болуы, бір жаєынан банк шоттарына аќшаны тартып, оларды несие ресурстарына айналдыру себеп болса, екінші жаєынан аќша айналымын тездетеді, сондыќтан аќшаныѕ бір бґлігі есеп айырысу їшін керексіз болып ќалады:

          -  орталыќ банктер несиені экономиканы аќша – несие жаєынан реттеуініѕ оныѕ шегі таралу немесе кеѕеюі арќылы айналымдаєы аќша жиынтыєына банктіѕ эмиссиялыќ ќызметіне, јсер етеді.

Болашаќќа несие мен аќшаны ґзара јрекеті  жалєасып, кїшейе береді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                          І –Тарау. Төлем балансы және оның мәні

  1.1. Төлем айналымы  түсінігі

    Қазақстанда ТМД елдері бойынша  банктік қызмет көрсету жүйесін  әлемдік стандарттар бойынша  жүзеге асыруға және қаржы  экономикалық дағдарысқа қарсы  тұруды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін төлем жүйесі (О.А. Жандосов пікірінше, нақты жағдайда есеп айырысуды жүргізетін ірі төлемдер жүйесі; әр жолғы төлемдер клиенттік аударымдар, карточкалық төлемдер және т.б. келесі күнге есеп айырысумен; бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу, корпоративті қоса алғанда) әрекет етеді.

    Банк функциясының ішкі нысаны  – төлем айналымы бойынша әсері  – банктердің халықаралық төлемдер  және ақша аудару операцияларын  жүргізуден тұрады, сондықтан аталған  функция халықаралық құқық аясында  қарастырылады. Төлем балансы төмендегідей тармақтардан құралады:

    1) ағымдағы операциялар: сауда,  табыс қозғалысы, аударымдар (мемлекеттік  және жеке тұлғалардың);

    2) капитал қозғалысының балансы:  ұзақ мерзімдік инвестициялар  - тікелей және қоржындық, қысқа  мерзімдік капиталдар қозғалысы;

    3) тұрақтандырушы тармақта қорларды  қайта бағалау және қозғалысы,  ХВҚ (халықаралық валюта қоры) қаражатын қолдану, басқа да  қаржы көздері;

    4) қорлардың соңғы өзгерісі: алтын,  шетел валютасының, несиелердің  өзгерісі.

    Халықаралық банк құқығында төлемдегі қатынастар коммерциялық келісімшарттар бойынша ақшаны төлеудің есеп айырысу міндеттемесі ретінде қарастырылады, оған мына төрт элемент қатысады: уақыт, тәсіл, орын және төлем валютасы. Бұл орайда халықаралық есеп айырысу міндеттемелері халықаралық жеке құқықтың дәстүрлі құқықтық нормаларын, мемлекет ішілік нормаларын және банктер арасында қалыптасқан тәжірибедегі ережелерін есепке алу арқылы реттеледі. Олар бойынша есеп айырысу міндеттемелеріне жататындар:

  • валюталық тәуекелдердің сақтандырылу нысаны;

  • халықаралық қаржы есеп айырысу  нысандары;

  • банктік кепілдік етудің типтері.

  Есеп  айырысу нысаны дегеніміз төлемнің тәртібі, қолданылатын төлем құралдарының түрлері, сондай–ақ құжат айналымын  рәсімдеу болып табылады. Әлемдік  банктік тәжірибеде банктік аударым, құжаттамалық инкассо және құжаттамалық аккредитивтік кеңінен таралған. Қазақстанда төлем айналымы бойынша қатынастардың және оларды реттеудің өзіне тән ерекшеліктері бар.

    Қазақстанда ақшалардың төлемдері  және аударымдары негізінен банктер арқылы жүзеге асырылады, сонымен бірге бұл қатынастар Қазақстан Республикасының банктік заңнамасымен реттеледі. Соның мысалы ретінде, «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» Заңы жеке және заңды тұлғалардың, оның ішінде банктік корреспонденттердің олардың банктік шоттары бойынша тапсырмасымен есеп айырысуды жүзеге асыру белгіленген және аударым операциялары банк операцияларын жатқызады. Сонымен қатар «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңында Қазақстан Республикасында төлемдер мен аударымдарды жүзеге асырудың тәртібін, жүйесін және нысанын айқындайды, ұйымдастырады, сондай-ақ Қазақстандық теңге мен банктер арасындағы аударымдардың уақытылы және кідіріссіз жүргізілуін қамтамассыз ететін төлем жүйелерінің жұмыс істеуіне бақылауды жүзеге асырады, банктердің қолданылатын автоматтандырылған жүйелерінің сенімді әрі қауіпсіз болуын және банк ақпаратының қорғалуын қамтамасыз ету бойынша ең төменгі талаптарды белгілейді.

    Қазақстанда төлемдер мен аударымдарды  жүзеге асырудың тәсілдің заңнама актілермен және олардың негізінде қабылданған құқықтық актілермен, оның ішінде Қазақстан Ұлттық банкі актілерімен белгіленеді. Ақша төлемі мен аударымын Қазақстан Республикасынан аумағынан тыс жерде ұлттық валютамен де, шетелдік валютамен де жүзеге асыру кезінде, сондай ақ Қазақстан Республикасы аумағында валюталық заңнама талаптарын сақтаумен шетелдік валютамен ақша төлемі мен аударымын жүзеге асыру кезінде белгіленген нысандағы бланктерде ақша аударуға өтініш пайдаланылады, ол ақша аудару туралы қызмет көрсететін алушы банкке жөнелтушінің төлем тапсырмасы болып табылады. Ақшаны аудару өтінішіне банктің аталған өтінішті өңдеу не Қазақстан Республикасы заңнамасы талап ететін жағдайлар үшін оған қажетті деген жөнелтуші туралы қосымша мәліметтерді қосуға болады.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

  1.2. Төлем айналымы  әрекет етуі бойынша  қатынастарды реттеу

     Банктің негізгі функцияларының  бірі (қызметтің негізгі бағыттары)  төлем айналымы бойынша әрекет  ету функциясы болып табылады. Банктің функциялары қаражаттарды құраудан,несие беруден, төлем айналымына әсер етуден, өзге де функциялардан тұрады. Бұл функциялардың әр қайсысы жоғарыда аталған топтарға бөлінуге орай белгілі бір операциялардың көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін. Төлем айналымы әсер ету жөніндегі операцияларға банк әр түрлі төлем операцияларын олар бойынша орындауды міндетіне алады: чектерді төлеу, аударымдар жасау, вексельдер және өзге де құжаттар бойынша төлемдер қабылдау және т.б. Осы операциялар арқасында банктер жалпыға ортақ кассирлерге айналады.

    Қазіргі кезде әлемде, оның ішінде  Қазақстанда банктердің функциясы  – төлем айналымына әсер етуі  – елеулі, сапалы өзгерістерге  ұшырауда, бұл компьютерлік және  телекоммуникациялық байланыстардың  дамуының салдары деуге болады, мұның өзі төлемдер мен ақша аударылымдарының өтуін тездетеді. КСРО тараған кезде және оның үйіндісінде тәуелсіз мемлекеттер құрылған кезеңде ақшалардың төлемдері мен аударылымдары айға тіпті жылға созылды.

    Қазақстанның қазіргі банк жүйесінде  аударымдардың жасалуы әлемдік талаптарға сәйкес келеді, мысалы «Қазақстанның халық жинақтау банкі» заңды тұлғалар арасындағы есеп айырылысуды «күніне күн» есеп айырылысуға мүмкіндік береді. Аталған функцияның маңызын өсіре бағалау қиын, өйткені ол ақшалар мен – «кез келген елдің экономикасының өзегімен» байланысты. Бұл орайда аталған функцияның рөлі Қазақстанның әлемдік экономикаға енуі нәтижесінде ақшалардың төлемдер мен аударымдарын өткізуге тездету және жетілдіру міндетін алға қояды және қолма қолсыз түрде есеп айырысудың жүзеге асуы өскен кезде ерекше маңызды.