Дебиторлық берешек есебі

    Іс – сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебіне келер болсақ іс-сапар шығыстары деп- кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің басқа кәсіпорынға бару үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан Республикасының еңбек заңымен қаралған шаралар бойынша бдекітіледі. Іс-сапар шығыстары өтелетін шығыстар қатарына жатады.

Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге қоғам өз қызметкерлеріне үш айлық есептік көрсеткіш деңгейінде тәулік ақысы төленеді, демалыс және мейрам, сонымен қоса жолда болған күндері де қоса есептеледі.

   Нақты іс- сапар орынына барған және сол жерден шыққан күндері бойынша іс-сапар куәлігіне белгі соғады. Егер да еңбеккер бірнеше мекен- жайларға жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс- сапарға дейін шыққан және келген күндері куәлікте көрсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс.

Әдетте, іс- сапар  мерзімі жолда жүрген уақытын  есепке алмағанда 40 күннен аспауы керек.

Іс- сапарға  жіберілген қызметкердің үй- жайды  жалдауына кеткен шығындары негізінен  ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының  Қаржы Министрлігі бекіткен мөлшерден артық емес көлемде өтеледі. Іс- сапар бойынша өткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген норматив денгейінде және тиісті құжаттар мен дәлелдеген жағдайда: іс-сапарда көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындар мен қоса броньға кеткен шығыстары да қоса алынады.

    Егер де қызметкерлер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іссапарға жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.

Іссапар шығыстары  еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің валютасына алдын – ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де ондай валюта болмаса, онда еркін конверттелетін валюта беріледі.

    Іс- сапардан оралғаннан кейін бас бухгалтердің көмекшісі алған аванстары бойынша оларды растайтын құжаттар мен бірге нақты жұмсалған шығындары бойынша есеп береді.

334 шоттың дебеті бойынша және мына шоттардың кредитіне келесі жазба жазылады: 451 –кассадан есеп берген кезде; 441- авансты есеп айырысу шотынан почта арқылы аударған кезде; 334- есеп беретін тұлғаға чек кітапшалары арқылы берілген кезде; 451- есеп беретін мемлекеттік салық маркаларын, почта маркаларын және т.б беру кезінде. 333 – шотының кредиті бойынша жазбалары мынандай шоттардың дебетіне жазылады: 201- 206,208,222,223- сатылып алынған тауарлы- материалдық құндылықтардың және өндірістік дайындау- көлік шығындарының сомасы; 821 немесе 936 – іс-ссапар, почталық, телеграфтық және басқа да шығындар; 451- авансты кассаға қайтару кезінде; 681- авансты еңбек ақысынан ұстаған кезде.

    Есеп беруші адамдармен есеғп айырысу шетел валютасымен жүзеге асырылуы мүмкін. «Есеп беруші адамдармен шет елдік валютамен есеп айырысу» аралық шоты дебеттеліп, 452 «Кассадағы шетелдік валюта түріндегі қолма- қол ақша» шоты кредиттеледі. Шығындардыесептен шығару кезінде 821 «Жалпы және әкімшілік шығындар». 938 «Басқа да қосымша шығындар » шоттары арқылы жүзеге асырылады.

333 және 452 шоттар  бойынша валютамен орындалған  операциялар тенгелік бағам бойынша  көрсетіледі.

Бағамдық  айырмасы сәйкесінше мына шоттарда көрініс  табады: 725 және 844 шоттарда.

    Өкілдік шығыстарының есебі. Қоғам өз қызметінің барысында өкілдік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар арқылы қолма- қол ақшалардың көмегімен жүзеге асыруы мүмкін. Ол негізінен ресми адамдарға сыйлы қызмет көрсету үшін, іскерлік контракт жасау үшін акционерлер жиналысына келген директорлар үшін және т.б. шаралар үшін алынуы мүмкін.

    Өкілдік шығыстарының сомасы заңда бекітілген нормасымен сәйкес кеуі тиіс:

Ресми кездесу  кезінде шақырылған жақтардан қабылдаушы жақтардың қатысушылары көп болуы керек, яғни келген делегацияның саны аудармашылармен қоса есептелгенде бес адам болса, онда қабылдаушы жақтың да адамдары бестен аспағаны жөн.

Өкілдік сипаттағы  шаралардың алдын –ала қарастырылған  шараға сай болғанын қуаттайтын құжаттарды қоғамның өзі әзірлеуі және есеп саясатында көрсетілуі керек. Өкілдік шығыстарды әзірлеу үшін негізгі құжаттар ретінде мыналар саналуы мүмкін:

• басқа заңды тұлғалардың өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын, директорлар кеңесін, бақылау комиссиясын қабылдау бойынша жүргізілетін шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
• келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жұмысты жүргізудің бағдарламасы күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін мәселелердің тізімі т.б;
• шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс сметасы.

    Осы аталған құжаттар толық талқыланып, оның негізінде бұйрық жасалып, сол бұйрыққа кәсіпорын басшысы қол қойғаннан соң, ол бухгалтерияға беріледі, содан кейін жауапты тұлғаға, яғни есеп беруге тиісті адамға бекітілген смета мөлшерінде ақша бөлінеді.

    Шара аяқталған соң, есеп беруге тиісті тұлға,бұйрықта қаралған шаралардың орындалу деңгейін дәлелдейтін: аванстық құжаттарын, оның шығысын растайтын алғашқы құжаттары мен және қоғам басшысы бекіткен сметаның орындалуы туралы актісін бірге бухгалтерияға тапсырады.

    Аванстық құжаты мен сметаның орындалуы турралы актісін бекіткен соң, есеп беруге тиісті тұлғадан қабылдаған құжаттың негізінде шығындар сомасы 821, 811 шоттардың дебеті мен 333 шотының кредеті бойынша есептен шығарылады.

    Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі. 333 шотында жоғарыда келтірілген баптар мен қатар еңбеккерлердің кем шыққан және жоғалған мүліктерінің орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады.  Кем шығудың нәтижесінде қоғам шеккен зияны немесе құндылықтардың бұзылуы нарық бағасы бойынша есептелінеді, егер де заңмен басқа да тәртібі қаралмаса.

    Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредеттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе мүліктің нақты құнына; ал нақты құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан ұсталатын ҚҚС сомасына 333 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредеттеледі.

    Келтірілген материалдық зияндар еңбеккерлердің жалақысынан ұсталуы мүмкін, ол кезде 681 дебеттеледі де, 333 шоты кредеттеледі; ал егер де олар өз кінәсін мойындап, нақты қолма- қол ақшамен төлейтін болса, онда 451 шоты дебеттеле,ді де, 333 шоты кредиттеледі.

Талдамалы есеп әрбір еңбеккер бойынша жүреді.

    Басқадай дебиторлық қарыздар шотында жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне , бюджетке артық аударылған сомаларына, шағым- талап сомаларына, ТМҚ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемулеріне, айыппұлдарына т.б ақпараттарына шолу жасалынады.

    Шағын- талап бойынша есеп айырысуды есепке алу.

Шағын – талап  деп – кредитордың өзінің мүліктікң  құқығымен мүддесінің бұзылуына  байланысты қарыздары өз еркімен  реттеу жөніндегі жазбаша талабын  айтамыз. Белгіленген тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор алдын – ала тікелей қарызданушыға шағым – талабымен баруы керек. Кәсіпорын шағым – талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен өнндіріп алудың қажетті шараларын қолдануға міндетті. Шағым – талапта: шағым – талап қоюшы қоғамның атауы, шағым- талаптың номері және түскен күні; тиісті актілерге сілтемесі; мәлімдеушінің талабы; шағым- талаптың сомасы және оның есебі; мәлімдеушінің төлем және есеп айырысу реквизиттері; тіркелген құжаттардың тізімі; қоғамның басшысының қолы көрсетілуге тиісті.

    Кем шыққан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе жиыны түгел емес өнімдер құнының орнын толтыру жөніндегі және осындай өнімдерді жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағым – талаптар екі ай ішінде қойылады. Тиісті құжаттардың негізінде шағым- талап сомаларын 334 шотының дебетінде- жабдықтаушыларға шағым – талап қойылған жағдайда 671 шоттың қате аударып есептен шығарылған сомалар бойынша банкке шағым – талап қойған жағдайда – 441 шотының кредитінен; төлеушілердің өздері мойындаған немесе сот ұйғарған көлемде келісімшартындағы  міндеттемелерін орындамағаны үшін мердігерлерден, жабдықтаушылардан және тағы да басқа өндіруге тиісті айыппұл, өсімайыбы, тұрақсыздық айыбы сомаларына 727 шотының кредитінен есептен шығарады.

 Қойылған  шағым – талап бойынша төлем  түскен жағдайда 441 шоты дебеттеледі де және 334 шоты кредиттеледі. Қойылған шағым – талап бойынша қойылған сомалардан бос тартқан кезде 334 шоты кредиттеледі де, 821 шоты дебеттеледі.

Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық – бұл кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдерімен және өзге де ерекшеленген бөлімшелерімен және жеке балансқа шығарылғандармен есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесінде кәсіпорындар мн жеке балансқа шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін атайды.

334-шоты бойынша  аналитикалық және жинақтық есептерін  ұйымдастырудың   тәртібі 32 «Еншілес серіктестердің дебиторлық қарыздары» бөлімшесінің шоттары бойынша жүреді.

334- шотында  мынандай есеп айырысулар есепке  алынады: шаруашылық ішінен бөлінген бөлімшелердің негізгі құралдары бойынша; тауарлы- материалдық құндылықтардың босатылуы бойынша; өнімдерді өткізу бойынша; жұмыс және қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкеріне еңбек ақы төлеуі бойынша; егер қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.

334 шотының  дебеті бойынша бас кәсіпорынның  ішкі шаруашылық есептері бөлігіндегі  қалдығы, құрылымдық бөлімшелерінің оған дегенгі, ал құрылымдық бөлімшелерде- бас  кәсіпорынның қарыздары көрсетіледі.

   Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақтаған балансында 334 және 687 шоттарында есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға дейін 334 және687 шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі. Ішкі шаруашылық есебі қаржылық есеп беруге көрініс таппайды. 334 шоты бойынша талдамалы есебі, яғни ішкі шаруашылық есебінің субшоты әрбір филиалы бойынша немесе дербес бөлімшелері бойынша жүреді.

    Жоғалту мен кем шығудың есебі субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар: нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін.  Нормаланатын жоғалтулар негізінен атаулардың  физикалық- химиялық  қасиетінің  өзгеруімен  байланысты болып келеді. Бұлардың есептері объективті сипатта болғандықтан олардың жоғалтулары белгіленген денгейде нормаланады.

    Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың т. б нәтижесінде болады.

Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына  жатқызылады, ал нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және ол бойынша «кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы» деген субшоты ашылады да, ол мына  шоттарымен корреспонденцияланады:     

325 «Басқа да» шоты дебеттеледі де, негізгі құралдың жетіспеген  баланстық құнына – 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген ақша қаражаттарына -451-452 шоттарына кредиттеледі.

Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы 333 шотында есептен  шығарылалды, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі. Ал егер де кінәлілер  белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.

    Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған ҚҚС сомасына 633 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттелген қызыл жазумен жазылады, сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі.

Берілген  авнсбойынша есеп айырысудың есебі.

Берілген  авнсбойынша есеп айырысудың есебі 35 «Бепрілген аванстар»бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімшенің екі шоты бар -351 «Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтау үшін берілген аванстар» және 352 «орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстар».

Аванс берілген жағдайда 35 ші бөлімшенің шоттары дебеттеледі, 441, 431 шоттары кредиттеледі, сондай-ақ шетел валютада берілген аванс бойынша  бағамдық оң айырмасының сомасына 725 шоты корреспонденцияланады. Тиесілі шоттардың кредиті бойынша және 671 шотының дебеті бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеуі кезінде, берілген аванс сомалары ескеріледі, сондай –ақ шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық теріс айырмасының сомасына 844 шоты корреспонденцияланады. Берілген аванстың есебі басқадай кредиторлық және дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысудың аналитикалық тізімдемесінде 351 және 352 шоттары бойынша бөлек жүргізіледі. Еншілес серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есебі. Еншілес серіктестіктердің дебиторлық қарыздарының есепке алу үшін шоттардың бас тізбегіндегі 32 «Еншілес, тәуелді серіктестіктердің дебиторлық қарыздары» деген бөлімшесі қарастырылдған.Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді: 321 «Еншілес серіктестіктерінің қарыздары», 322 «Тәуелді серіктестіктердің қарыздары», 323 «Бірлесіп бақыланатын тұлғалардың қарыздары».    Аталмыш бөлімшенің шоттарында еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздары жинақталып көрсетіледі. Аталған еншілес кәсіпорынның дебиторлық қарыздары 321-323 шоттарында көрсетілсе, ал солардың кредиторлық берешегі 641-643 шоттарында көрсетіледі. Бас және еншілес серіктестіктердің арасында жасалңан есеп айырысулар 641 -643 және 321-323 шоттары бойынша салыстырылып, тексеру актісінің негізінде дебиторлық және кредиторлық қарыздарй жабылуы мүмкін, ол кезде өтелген дебиторлық қарыз сомасы: 641-643 шоттары дебеттеліп, 321-323 шоттары кредиттеледі. Есеп айырысу шоттары арқылы бас кәсіпорынның және еншілес серіктестіктердің есеп айырысуы жүргізіліп қана қоймайды, сонымен қатар еншілес серіктестіктің екінші серіктестікпен есеп айрысуы да жүргізіледі. Бұл жағдайда  мәлімдемелер үш данада жазылады: тараптардың есеп айырысуына қатысатын үшеудің әрқайсысы үшін. Еншілес серіктестіктердің кредиторлық қарыздарын есепке алу үшін мына төмендегі синтетикалық шоттары пайдаланады: 641, 642, 643 шоттарында жүргізіледі. 641,642 және 643- шоттары негізгі, пассивті әі күрделі болып келеді. Талдамалық  есеп  әрбір еншілес серіктестіктері бойынша жүргізіледі.Төменде 641,642  және643  шоттарының  дебеті   және кридиті бойынша шоттарының корреспонденциясы келтірілген. Қоғам консалидацияланған қаржылық есеп беруін жасағанкезде 641-643және321-323 шоттары бойынша өзара жабылады немесе жойылады, немесе олардың қалдықтары тепе – теңдігін сақтайды.