Дебиторлық берешек есебі

 Дебиторлық  берешектің талдамалы есебін бөлек жүргізу тиімді:

• сатып алушының мерзімі әлі келмеген қарыздары;
• сатып алушы мен тапсырыс берушінің өз мерзімімен төленбеген есеп айырысу құжаттары бойынша берешек. Есеп айырысу құжаттары бойынша берешек талдамалы есепте тек салыстыру әдісімен талданады, және есеп регистрлері және құжаттармен сәйкестендіріледі.

Бірінші түрдегіберешек  нормаға сай берешек болып табылады. Одан кейінгілері қаржылық есеп  айырысу дициплинасын бұзғандығы жөнінде айтады, және олар ұйымның қаржылық жағдайын төмендетеді.

    3 кесте- Дебиторлық берешек бойынша шоттар корреспонденциясы.

№	Операция  мазмұны	дебит	кредит
1	Келісім-шарттың  шарттарын бұзғаны үшін сатып  алушылардың есептеген айыппұлы.	301-303	727
2	Вексельұстаушының берген вексельдері:	302	301, 321
3	Тиеп жіберілген өнімге, көрсетілген қызметке есептелінген сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы	301	701
4	Тиеп жіберілген тауарға, көрсетілген қызметке есептелген қосылған құн салығы.	301	633
5	Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасынан  шегерілді	661-662	301
6	Сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден есеп айырысу шотына  келіп түскен сома	441	301
7	Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің берешегі олардың кредиторлық қарызы есебінен өтелді	687 641	301
8	Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер берген вексельдері үшін борыштарын төледі	441	302
9	Еншілес, тәуелді  және бірлесіп бақыланатын заңды  тұлғаларға тиеп жіберілген тауарлар, негізгі құралдар, материалдық емес активтер, көрсетілген қызметтер	321-323	701 727
10	Еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаладың берешегі есеп айырысу шотына келіп  түсті	441	321-323
11	Ай соңында  еншілес, тәуелді, бірлесіп бақыланатын  заңды тұлғаладың берешегі олардың  алашақ сомалары есебінен жабылды.	641-643	321-323
12	Келісілген  бағасы бойынша ұзақ мерзімге жалға  берілген негізгі құралдар үшін есептелген пайыз сомасы	332	727
13	Есептелген  девидент және пайыз сомасы есеп айырысу  сомасына келіп тұсті	441	332
14	Жұмысшылармен қызметкерлеге іссапары  және басқада мақсаттар үшін кассадан берілген сома	333	451
15	Жұмысшылар  мен қызметкерледің ұйым кассына  бұрын аванс ретінде алған  сомаларын  жұмсалғаннан қалған артық  сомасын төлегені	451	333
16	Алдағы кезеңнің жал төлемі есеп айырысу шотынан аванс ретінде алдын ала аударылды	342	441
17	Жабдықтаушыларға  олардан алдағы уақытта алынатын тауарлар үшін аударылған аванс сомасы	352	441
18	Аванс ретінде жабдықтаушыларға алдын ала аударылған сомалардың пайдаланбаған бөлігі қайтарылды	423 441	351 352
19	Бұрын төленген аванс сомасы есебінен мердігерлеге қарыз сома өтелді	671	351
20	Сақтандыру  полисын алу үшін есеп айырысу  шотынан төленген сома	341	441

 

302 «Алынған  вексель»шотында жөнелтілген тауарлар  үшін алынған вексельдердің есебі  жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептеледі. Пайыздық вексель бойынша 302 шотында,

    1 «Вексель бойынша алынатын пайызы» деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.

Пайыздық  емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша  екі қосымша шот ашылуы мүмкін.

    2 «вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген(дисконт)».

    3 «Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».

Алынған вексель  бойынша марапаттау сомасы толық  көлемде, олардың алған кезінде  келесі қалыпта көрініса табады:

Пайыздық  вексель- алғашқыда марапаттау сомасы, толық көлемде болашақ кезеңнің табысы ретінде есептелінеді;

    332 шоттың дебеті мен 611 шоттың кредиті бойынша көрсетіледі;

Содан соң  есепті кезең барысында үлесіне  сай есептелген пайыз сомасы табысқа  жатқызылады;

    611 шоттың дебетімен 724 шоттың кредитінде көрініс табады.

Пайызсыз  вексельдің одан айырмашылығы – 302 шоттың 3-ші субшоттының дебетінде және 611 шоттың кредитінде көрсетіледі, 611 шоттың дебетімен 724 шоттың кредитінде көрініс  табады.

    Есеп кеңсесінің вексельді берумен байланысыты операцияларының есебі. Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель сомасын алғаннан кейін банкіге берілген вексельдің индосаменті бойынша жүзеге асырылады. Банкіде жасалған мұндай операциялар, әдетте марапатталады (дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады. Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын алуды топшылайды, сондай ақ ол индоссанқа регрессияны қоюына құқы бар. Ал бұл индоссанттың банк алдында жауапты екенін білдіреді.

    Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады.      Форфейтинголық – бұл өніміді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып алғандығын білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық дельдалға (форфейраторға) қайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып келеді. Форфейтінгінің жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебитьорлық қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.

Өтелу мерзімі  өтіп кеткен барлық дебиторлық қарыздар және де сот шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған сомасы 821 шоттың дебеті бойынша және 302 шоттың кредиті бойынша есептен шығарылады. Вексель бойынша өтеу мерзімі өтіп кеткен болып мына деңгейдегілер жатады:

• Төлеу күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы вексельден шығатын талап ету мерзімі үш жылдан асса;
• Қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индосанттарға қарсы вексель үстаушылардың талап ету мерзімі бір жылдан асса;
• Индосант вексельге төлеген күнінен бастап санағанда индосанттар бір-біріне қарсы болған жағдайда болған олардың талап ету мерзімі 6 айдан асса.

303 «Басқа  да» шоты бойынша қоғам мынандай  дебиторлық қарыздарды есепке  алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың  алған дебитолрлық қарызы, цессионардың  цедентке қарызының пайда болуы және т.б.

    301 – шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот фактуралардың әрқайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып алушылардың төлеу мерзімі өтпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде; 302 шоты бойынша, төлеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша қаражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қаматамасыз етуге тиіс;

 

     2.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу

        Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есепте келесі жазулар жазылады: Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциялары жасалады:

    801 «Сатылған дайын өнімнің өзіндік құны», 802 «Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны», шоттары дебеттеледі де, 221 «Дайын өнімдер», 920 «Қосалқы өндіріс» және басқа шоттары кредиттеледі. Қарожылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралдарды сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі. Сатылған өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, көрсетілген қызметтердің сату құнына 301-ші шоты дедеттеледі де, 701 «Сатылған дайын өнімнен түскен табыс», 702 «Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс» және басқа шоттары кредиттелінеді.

    Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды, материалдық емес активтерді, бағалы қағаздарды сатқан кезде жасалады. Осы жасалған корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына 301 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредеттеледі. Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілгекн есеп айырысу – төлем құжаттарын төлегеніне қарай 433 «Валюталық шотындағы нақты ақша», 441 «Есеп айырысу шотындағы нақты ақша», 451 «Кассадағы нақты ақша» шоттары дебеттеледі де 301 «Алынуға тиісті қарыздар» шоты кредиттеледі. Жабдықтаушы кәсіпорындарының бухгалтериясы бұрыныпақ төленген авансты есепке алынады да, ол: 661 және 662 шоттарының дебеті және 301 –ші шотіның кредиті бойынша көрініс табады.

303 шоты әрбір  дебитор немесе келісім – шарт  бойынша, яғни есеп айырысуды  жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.

     Аванс тек басшының жарлығымен және нақты қажеттілік жеткен кезде есеп беруге тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілетін тұлғаларға беріледі. Есеп беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайтын құжаттарының негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға тапсырады.

     Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, соннаң соң оларды субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.

     Жоғалту мен кем шығудың есебі субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар: нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін.  Нормаланатын жоғалтулар негізінен атаулардың  физикалық- химиялық  қасиетінің  өзгеруімен  байланысты  болып келеді. Бұлардың есептері объективті сипатта болғандықтан олардың жоғалтулары белгіленген денгейде нормаланады.

    Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың т. б нәтижесінде болады.

Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына  жатқызылады, ал нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және ол бойынша «кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы» деген субшоты ашылады да, ол мына  шоттарымен корреспонденцияланады:     

325 «Басқа  да» шоты дебеттеледі де, негізгі  құралдың жетіспеген  баланстық құнына – 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген ақша қаражаттарына -451-452 шоттарына кредиттеледі.

Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы 333 шотында есептен  шығарылалды, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі. Ал егер де кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.

 

                        2.3 Басқа да дебиторлық қарыздар есебі.

Басқада дебиторлық қарыздардың есебіне келер болсақ, олар 33 «Басқалай дебиторлық қарыздар» бөлімшесіндегі шоттарда жүргізіледі. Бұларға мынандай шоттар кіреді:

331 «Өтелуге  тиісті қосылған құн салығы»

332 «Есептелген сыйақылар»

333 «Қызметкерлеркерлердің және басқа тұлғалардың қарызы»

334 «Басқа  да қарыздар»

    Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы бойынша есеп айырысуды көрсетуүшін 331 «өтелуі тиіс қосылған құн салығы» шоты қолданылады. 331 шотының дебеті бойынша 671 «жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу », 687 «Басқа да » шоттарының кредитімен корреспонденциялана отырып, алынған тауарлы материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстарды және көрсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттары бойынша ҚҚС көрсетеді.

Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн  салығы алынады, ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, Егер де:

• тауар алушы қосылған құн салығын төлеуші болып табылса;
• жабдықтаушы  Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады сатылған тауарға берілген шот – фактураның негізінде.

Қосылған  құн салығының сомасы  есепке жатқызылатын болып табылады егер:

• тауарды алушы ҚҚС- ғын төлеуші болса;
• төленген салық сомасы кеден заңдылығымен сәйкес келсе, яғни жүк кеденінің деклорациясында көрсеткендей болса;
• төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін қуаттайын болса;
• тұрғын-үй қызметіндепайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома салық сомасымен сәйкес келсе;

    Есептелген проценттер 332 «Есептелінген проценттер» шотында есепке алынады. Бұл шотта есептелінген проценттер бойынша дебиторлық қарыздар жөніндегі ақпараттарды табуға болады.

    Алынуға тиісті проценттік үстеме төлем 332 «Есептелген проценттер» шотының дебеті және 724 «Акциялар бойынша девиденттер және процент түріндегі табыстар» шотының кредитінде көрсетіледі.

    Есептелінген проценттердің төленуі 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма қол ақша», 451 «Кассадағы Ұлттық влюта түріндегі қолма-қол ақша», 431 «Ел ішіндегі валюталық шотындағы қолма-қол ақша» және т.б шоттардың дебеті және 332 «Есептелген проценттер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.

333 «Есептелген проценттер» шоты бойынша аналитикалық есептері қарыз алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым ведомосінде  немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі.

334 «Қызметкерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары» шотында дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есеп ке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша ұсынылған займдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.

    Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу. Өнеркәсіптік-шаруашылық қызметі барысында кәсіпорынның өз қызметкерлерінің қызмет бабы мен іс сапарға жібереді,дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады,почта арқылы жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындардың үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төленуі мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған ақшасына есеп беруі тиіс.