Арнаулы салық режимінің жүргізілуі мен ресімделу тәртібі

 Бұл жерде  айта отырып «Қазақстанда салық  жинау ісі қандай жолмен жүреді»-  деген ең басты мәселе әлі де толық шешімін тапқан жоқ деп айтуға болады [12] .

 Егер мұның  өзі реформалаудың басты бағытына  стратегиялық толық сай келетін  жол болса, онда салықтардың  мөлшерін неғұрлым азайтуға бағыт  ұстау, сөйтіп салық төлеуден  бойларын аулақ салушылардың  барысына қатаң жазалау сияқты шараларға баруымыз тиіс.

 Олай етпеген  жағдайда салық төлеуді жолға  қоюдың нарықтық тетіктерін бас  тартудан, экономикалық субъектілердің  барлығына жаппай мемлекеттік  бақылау орнатуға қайта оралудың  басқа жол қалмайды.

 Өйткені, онсыз салық жинау мүмкін емес. Ал, мұндай жағдайда « Мемлекеттік жоспарлау» экономикасының ауылы онша алыс емес.

 Алайда, түбегейлі  нарықтық реформалар жолын біржолата  таңдап алған екенбіз, ал істің  жайы тап осындай екендігіне  еліміз басшылығының іс- әрекеттері ешқандай күмән қалдырмайды, онда бірқатар принципті айқындамалар бойынша атқарылар істі толық белгілеп, анықтап алу қажет екендігі сөзсіз.

 Ең алдымен  бұл жерде әңгіме жалпы салық  ауыртпалығын кеміту жөнінде  болып тұр. Мұның өзі өндірістік  кәсіпорындардың шаруашылық қызметін неғұрлым тезірек белсенді ете түсу және өндірісті дағдарыстан алып шығу құралы болып табылады.

 Мұндай шараның,  яғни бюджеттің және бюджеттен  тыс қорлардың алдындағы қарыздарды  өндіріп алуды тоқтатудың қарыздардың  құрылымын қайта құру ісімен ұштастыру істі түбірімен басынан бастауға мүмкіндік береді.

 Ал, мұның  өзі әлеуметтік шиеленістің кемуіне,  салықтар мен жалақының ағымдағы  жандандырылуына жол ашады. Өткен  жылдың нәтижесі көрсеткендей, салыққа  кешірім жасаудың едәуір тәуір тәжірибесі жинақталады. Алайда, оның нәтижелері Бас прокуратураның араласып, кәсіпорындардың алдындағы есептерінен кешірім жасалған қаржыны өндіріп алу әрекеті арқылы едәуір дәрежеде құнсызданды, сөйтіп салық заңының рухын сақтаудан гөрі, әрпін сақтау орын алады [6].

 Қазіргі нарықтық  экономика жағдайында болып жатқан  және мейлінше табиғи құбылысқа  сәйкес халықтың әлеуметтік және  экономикалық негізде бір- бірінен  мүліктік жағынан алшақтай түскен  ауқатты топтарына прогресшіл  салықтар жүйесін енгізу болып  табылады.

 Бұдан кейінгі  мәселе – катаң бақылау орнату. Ондай бақылау әкімшілік тұрғыдан  күш қолдану арқылы емес, қайта  осы заманға нарықтық құралдардың  валюталық қаржылар мен экспорттық- импорттық операциялардың қозғалысына  бақылау орнату болуы тиіс.

 Мұның өзі сонымен қатар отандық тауар өндірушілер. Ал, осы айқындамалар тізімі өзге де шаралармен қатар, тек сөз жүзінде ғана айтыла салмайтын декларациялар қабылдауды қажет етеді.

 Ол декларацияда  ТМД елдерінің келісілген салық  және кеден саясатына сәйкес болуы тиіс. Мұны өзі әсіресе, қосымша өндірілген құннан алынатын салықтың механизміне тікелей қатысты. « Тауардың барып жеткізілетін жеріне» байланысты принцип бойынша « тауар шығарушы елді» анықтау саласындағы тәртіп бұзушылыққа жол бермейді.

 Олай болса, кедендік төлемдер мен салықтарды төлеуге жеңілдіктерді қолдануға жағдай туады, сыртқы сауда сальдосының жағдайына байланысты бюджеттік түсім мөлшерінің өндірілген құннан алынатын түсімдер есебінен бюджетке берілетін қаржыны арттыруға мүмкіндік болады [15].  

1.2 Салықтың  негізгі түрлері 

 Салық салу  жүйесінде формасы және өндіріп  алу көздеріне қарай ерекшеленетін  әртүрлі салық түрлері пайдаланылады. 

 Қазақстан  Республикасында қабылданған салық  жүйесі туралы заңға сәйкес  салықтың мынандай түрлері қолданылады:

 А) жалпымемлекеттік  салықтар;

 Б) жалпыға  бірдей міндетті жергілікті салықтар  мен алымдар; 

 В) жергілікті  салықтар мен алымдар. Республиканың  салық жүйесі бүгінгі танда  11 жалпымемлекеттік, 10 жалпыға бірдей  жергілікті салықтар мен алымдар  және 17 жергілікті салықтар мен алымдардан тұрады.

 Жалпы мемлекеттік  салықтарға мыналар жатады: қосылған  құнға салынатын салық, пайдаға  салынатын салық, акциздер, бағалы  қағаздармен жасалатын операциялардан  алынатын салық, экспорт пен  импортқа салынатын салық, кеден тарифі мен баж салығы, пайдалы қазбалар қазбаларды геологиялық барлау және геологиялық іздестіру жұмыстарына байланысты шығындарды өтеуге жұмсалатын алым, тіркелген төлемдер, транспорт құралдарына салынатын салық, автотранспорт құралдарының Қазақсатан Республикасына келіп кіргені үшін төленетін ақы (басқа мемлекеттер осындай ақы енгізген жағдайда), заңды ұйымдардың, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы, мемлекеттік баж салығы, колхозшылардың еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық.

 Жалпыға бірдей  міндетті жергілікті салықтар  мен алымдарға: жер салығы, жеке  адамдардың мүлкіне салынатын  салық, орман табысы, су үшін  төленетін ақы, табысқа салынатын  салық, кәсіпкерлік қызметттің  субъектілері ретінде тіркелмеген  азаматтардан алынатын алым, заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым, елтаңбалық алым, мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке салынатын салық жатады.

 Жергілікті  салықтар мен алымдарға мыналар  жатады: курорттық аймақта өндірістік мақсаттағы объектілер құрылысына салынатын салық, курорттық алым, азаматтардан алынатын мақсатты алым, жарнамаға салынатын салық, автотранспорт құралдарын, есептеу техникасы және жеке компьютерлерді қайта сатуға салынатын салық, автотранспортты аялдауға қойғаны үшін алынатын алым, жергілікті символиканы пайдалану құқы үшін алым, ипподромда ат жарысына қатысқаны үшін алынатын алым, ат жарысындағы ұтысы үшін алынатын алым, ипподромдарда тотализатор ойынына қатысушы адамдардан алынатын алым, тауар биржаларында және валютаны сату және сатып алу кезінде жасалған мәмлелерден алынатын алым, аукциондық сатудан алынатын алым, кино-телетүсірімдер өткізу құқы үшін алынатын алым, ит иелерінен алынатын алым, спиртті ішімдіктермен сауда-саттық жасау хұқы үшін алынатын лицензиялық алым, жергілікті аукциондар өткізу және лотереялар ойнату хұқы үшін алынатын лицензиялық алым.

 Жалпымемлекеттік  салықтар Республика заңдарының  негізінде орталық өкіметпен  мемлекеттік бюджетке аударылады. Жергілікті салықтар тиісті территорияның жергілікті басқару органдарымен алынып жергілікті бюджетке түседі.

 Халықаралық  статистикада салықтарды тікелей  және жанама деп бөлінеді. Тікелей  салықтар табысқа және мүлікке  салынады. Мысалы, ондай салықтарға  табыс салығы, пайдаға салынатын салық және т.б. жатады.

 Тауардың  бағасына енгізілетін немесе  тарифке қосылатын және сатып  алушы төлейтін салықты жанама  салық деп атайды. Ол негізінен  көпшілік тұтынушылардан алынады.  Жанама салықтарға қосылған құнға  салынатын салық, акциздер, кедендік баж салығы жатады. Тікелей және жанама салықтардың бұрынғы КСРО –ның ұлттық табысындағы үлесінің мөлшелері 40%, Францияда – 45%, АҚШ-та – 30%, Швецияда – 51%, Норвегияда -46%, Ұлыбританияда -39%.

 Салынуға  көздеріне қарай еңбекпен табылған  және еңбексіз табылған және еңбексіз табылған табыс болып бөлінеді. Еңбекпен табылған табысқа еңбек ақы, қалам ақы, жеке кәсіпорындардың табысы жатады. Еңбексіз, бірақ жария табысқа дивидендтер, ақша салымы бойынша проценттер; қозғалмайтын мүліктердің және бағалы қағаздардың құнының өсімі, жер рентасы және т.б. жатады [14] .

 Ауыл шаруашылық  өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға  арналған арнаулы салық режимі 

 Ауыл шаруашылық  өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға  арналған арнаулы салық режимі  патен негізінде бюджетпен есеп  айырысудың ерекше тәртібін көздейді және заңды тұлғаларды:

 ü Жерді пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, өзі өндірген ауыл шаруашылық өнімдерін ұқсату және оны өткізу жөніндегі;

 ü Толық кезеңді мал шаруашылығы мен құс шаруашылығының, ара шаруашылығының ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру жөніндегі, сондай-ақ , өзі өндірген ауыл шаруашылық өнімдерін ұқсату және оны өткізу жөніндегі қызметіне қолданылады.

 Мыналардың:

 ü Еншілес ұйымдары, филиалдары мен өкілдіктері бар заңды тұлғалардың;

 ü Заңды тұлғалар филиалдарының, өкілдіктері мен өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшелерінің және т.б. АСР-н қолдануға құқығы жоқ.

 АСР салық  төлеушілердің акцизделетін өнімді  өндіру, ұқсату және өткізу жөніндегі  қызметіне қолданбайды. Таңдап  алынған салық салу режимі салық кезеңі ішінде өзгертілмеуге тиіс.

 Күнтізбелік  жыл патент құны есебіне енгізілген  салықты және жер учаскелерін  пайдаланғаны үшін төлемақыны  есептеуге арналған салық кезеңі  болып табылады.

 АСР-н қолдану  үшін салық төлеуші жыл сайын  20 ақпаннан кешіктірмей жер учаскесінің орналасқан жері бойынша салық органына уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген нысан бойынша патент алуға өтініш береді.

 Патент беру  әрбір салық кезеңіне жүргізіледі,  салық органы 5 жұмыс күні ішінде  патент береді.

 Патен құнының есебіне КТС, әлеуметтік салық, меншік, жерді тұрақты пайдалану немесе бастапқы өтеусіз уақытша жер пайдалану құқығымен жер учаскесі болған кезде төлейтін жер салығы, уақытша өтеулі жер пайдалану учаскесі болған кезде жер учаскесін пайдаланғаны үшін төлейтін ақы, мүлік салығы, көлік құралдары салығы, ҚҚС енгізіледі [1,2,16].

 Салық кезеңінің  басында патент құнының есебіне  енгізілген салық сомаларын есептеу: 

1) КТС және  ҚҚС белгілеу кезңнде-өткен 5 жыл  ішінде шаруашылықтың табысы  мен шығындарының көрсеткіштері негізінде жүргізіледі. Патент құнын есептеу кезінде бюджетке төленуге тиісті салық және жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлейтін ақы сомасы 80% азайтылады.

 Патент құны  есебіне енгізілетін салық және  жерді пайдаланғаны үшін ақы  сомаларын бюджетке төлеу 20 мамырдан және 20 қазаннан кешіктірілмей, патент құны есебінде көрсетілген салық және жерді пайдаланғаны үшін ақы соманың тиісінше және мөлшерінде және патент құны есебіне енгізілген салық және жерді пайдаланғаны үшін ақы бойынша берілген қайта есептеулерді ескере отырып, патент құнының қалған бөлігі мөлшері есебінде келесі кезеңнің 20 наурызында жүргізіледі [2].  

2.4. Кәсіпкерлік  қызметтің жекелеген түрлеріне  арналған арнаулы салық режимі.

 КҚЖ түрлеріне  арналған АСР: 

 ü Ойын бизнесі саласында;

 ü Ақшасыз ұтыс ойын автоматтарына;

 ü Боулинг бойынша;

 ü Картинг бойынша;

 ü Бильярд бойынша;

 ü Лото ойын ұйымдастыру бойынша қызметтер көрсететін жеке кәсіпркерлердің, заңды тұлғалардың, олардың филиалдарының, өкілдіктерінің және өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшелерінің қызметіне қолданылады.

 АСР осы  тұлғалар үшін:

- КТС немесе  ЖТС және ҚҚС есептеудің және  төлеудің;

- Акциз бойынша  оңайлатылған тәртібін белгілейді.

 Корпорациялық  (жеке) табыс салығы-тіркелген жиынтық  салық мөлшерінің 30%, ҚҚС- тіркелген жиынтық салық мөлшерінің 70% құрайды. Салық төлеуші тіркелген жиынтық салықты төлеумен бірге акциз төлейді, оның сомасы жалпы белгіленген тәртіппен анықталады.

 Тіркелген  жиынтық салық салу объектісі  болып табылады:

1) ойын бизнесі саласындағы қызметті жүзеге асыратын салық төлеушілер үшін: ойын үстеі, ақшалай ұтысы бар ойын автоматтары, тотализатор кассалары, букмеккер кеңсе кассасы.

2) Ұтыс ақшасыз  ойын автоматтары қызметін көрсететін  салық төлеушілер үшін: ұтыс ақшасызы ойын автоматтары.

3) Боулинг бойынша  қызмет көрсететін салық төлеушілер  үшін: ойын жолы.

4) Картинг бойынша  қызмет көрсететін салық төлеушілер  үшін: карт.

5) Бильярд бойынша  қызмет көрсететін салық төлеушілер  үшін: бильярд үстелі 

6) лото ойынын  ұйымдастырушы салық төлеушілер үшін: лото ұйымдастырушы.

 Бір салық  салу объектісінен алынған тіркелген  жиынтық салық ставкаларының  мөлшерін салық органдары берген  деректер негізінде жергілікті  өкілді органдар белгілейді және  ол бір әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында орналасқан салық төлеушілер үшін бірыңғай болып пбылады.