Автор работы: Пользователь скрыл имя, 01 Декабря 2011 в 16:54, реферат
ҚҚС мемлекеттiк салық болып табылады, яғни бүкiл мемлекеттiк аумақта қолданылады, ал тауарды экспорттауға салық салынбайды.
.
КІРІСПЕ
ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
ҚОСЫЛҒАН ҚҰНҒА САЛЫНАТЫН САЛЫҚТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНI.
Салық нысандарына берiлген бұл анықтама, тiкелей салықтарын ынталандандырушы және фисктер рөлiн атқара алатындығын, ал жанама салықтар - сәйкесiнше қоғам дамуында қалыптасқан экономикалық және әлеуметтiк жағдайға байланысты реттеушiлiк қызмет атқара алатындығын жоймайды.
Сонымен қатар тiкелей және жанама «Салықтың ауыртпалықты көтерушiнiн немесе салық төлеушi белгiсi бойынша екi түрлi болып бөлiнедi. Егер «салық салу субъектiсi бiр мезгiлде оның нақты төлеушiсi болып табылса», заңды және нақты төлеушi болса, салық төлемiн төлеу салық төлеушiнiң мүлкiнiң нақты азаюына әкеледi (ақша құралы түрiнде). Табыс салығынан басқа осындай салықтарға мысал бола алатын тiкелей салықтарға жататын «мүлiк салығы».
Жанама салық бұл - салық салу субъектiсi салық ауыртпалығын оның нақты төлеушiсi бола алатын басқа тұлғаға аударылатын салық. Мұнда, салықтарды тiкелей және жанама етiп бөлудегi негiзгi белгiсi ретiнде «ақырғы салық төлеушiнi анықтау» ұсынылады. Салықтарды тiкелей және жанама етiп бөлудiң идеясы әкiмшiлiк-мемлекеттердiң құрылуы кезiнде қалыптасқан, оның негiзiн ХП-ХПI ғ. Ф. Дэмэзон және У. Петти қалады. У. Петти жанама салықтардың артықшылығын дәлелдей отырып мыналарды атады: бiрiншiден, әдiлеттiлiк әркiмнiң шын мәнiнде тұтынатынына сәйкес төлеудi талап етедi; екiншiден, бұл салық халықты байлыққа әкелетiн бiрден-бiр жол үнемдiлiкке тартады; үшiншiден, ешкiмде бiр зат үшiн екi мәрте төлемейдi, өйтқенi екi нәрсе бiр реттен артық тұтынылмайды; төртiншiден, мұндағы салық салу әдiсiнiң нәтижесiнде байлық өсiм, кәсiппен елдiң күш-қуатының әр мезетi жайлы хабардар жасайды.
Бұл салықты Аббат Тэрре де құптады, өйткенi шығындарының салығының ауыртпалығы аздау, олар берте-бiрте және байқалмай алынады.
Жанама салықтар мемлекеттiң фискалдық мүдделерiн бiлдiредi. Жанама салықтардың немесе тұтыну салығының ерекшелiгi, олар төлеушiлерге тауарлар мен қызметтердi сатып алу барысында төленедi. Бұл салықтар тауарлар мен қызметтердiң бағасына үстеме түрiнде алынады және соңғы тұтынумен төленедi. Соңғысы осы топтағы салықтардың маңызды қасиетi немесе белгi болып табылады, яғни, өндiрiстiң даму дәрежесiне тәуелсiз салынады және олар соңғы тұтынуға бағытталған. Мiне, осылар тiкелей және жанама салықтардың қағидалық ерекшелiктерiн құрайды, яғни, кәсiпкерлердiң табыстарына салынуға бағытталған (заңды тұлғалардың табысына салынатын салық) немесе тұғындардың табысына салынатын салық (жеке тұлғалардың табысына салынатын салық). Оларды саналы түрде пайдалану баға белгiлеу және тұтыну құрылымы процестерiне оңды әсер етедi. Сонымен қатар, салық төлеушiлер үшiн олардың шығындарына салық салу, олардын табыстарына тiкелей салықтың өсуiне карағанда тиiмдiрек болады. Олардын тиiмдiлiгi бiрқатар артықшылардың болуымен түсiндiрiледi:
Жанама салықтардың соңғы артылықшылығы, оның Қазақстан экономикасы үшiн анағұрлым тартымды еттi.
Ұдайы өндiрiс процесiн басқаруда жанама нысандағы табыстарды қайта бөлу келесiдей артықшылықтарға ие болады:
Салықтарды тауар өндiрушiлерден тұтынушыларға аудара отырып, жанама салықтар кәсiпорын пайдасына тиiмдейдi, яғни қосымша инвестицияны дамытуға мүмкiндiк берiп, еңбектiң экономикалық көрсеткiштерiн жақсартады.
Қосылған құнға салынатын салық жанама салық салудың маңызды нысаны болып табылады.
Қосылған құн салығы өндiрiс процесiнiң белгiлi бiр мезетiндегi қосылған құн бөлiгiнен бюджетке аудару нысанын бiлдiредi.
Қосылған ққн (ҚҚС) төленетiн еңбекақы (v) және алынатын пайда (m) саласы ретiнде есептелiнедi:
ҚҚ = V+m
Сонымен қатар қосылған құнды сатылған өнiмнен түскен соммамен (В) жұмсалған шығындар (И) арасындағы айырма ретiнде көрсетуғе болады:
ҚҚ = В+И
Қосымша құн салығын есептеуде оның анықтаудың 4 әдiсi пайдалынылады:
Егер салық мөлшерлемесiн шартты түрде R деп белгiлесек, онда жоғарыда аталған есептеу әдiстерiнiң формулалары мынадай болады:
R ( V + М ) = ҚҚС К ( В - U ) = ҚҚС
Ең көп тараған 4-шi әдiс, оны пайдаланғанда өзiндiк қосылған құнды анықтауды қажет етпейдi. Оның орнына олардың компоненттерiне мөлшерлеме пайдаланылады (өндiрiлген өнiмге және шығындарға).
Қосылған құн салығын есептеудiң берiлген әдiсi тiкелей мәмiле кезiнде салық мөлшерлемесiн қолдануға мүмкiндiк бередi, ал бұл техникалық және құқтық сипатта артықшылық бередi. Салықтар көрiнiс беретiн счет-фактураның бар болуы мәмiле жасауда және фирмалардың салықтық мiндеттемелерi жайлы ақпарат алудағы ең маңызды және қағидалық кезеңiне айналады.
Жүзеге асырылған мәмiле көрсетiлген счет-фактураны пайдалану тауар қозғалысын тексеру мақсатымен бақылауға мүмкiндiк бередi.
Салықты есептеудiң 1-шi және 2-шi әдiстерi, яғни балансқа негiзделген әдiстер пайданы анықтауды талап етедi. Алайда, компаниялардың балансында жүзеге асырылған опреациялары тауарлық өнiмнiң түрлерше бөлiнбейтiндiктен қазiргi салық мөлшерлемесiне сәйкес, сондай-ақ тауарларды сатып алу түрлерi бойынша бөлiнедi. Бұл жағдайда қосылған құнға тек 1 ғана мөлшерлеме қолдануы керектiгi анық көрiнедi. Ал 4-шi әдiс салықтың дифференциалданған мөлшерлемесiн пайдалануға мүмкiндiк бередi. 3-шi әдiс, яғни, салық мөлшерлемесiн шығарылатын өнiм құнынан шығындарды алып тастау нәтижесiнде алынатын көрсеткiшке салық мөлшерлемесiн пайдалану 1-шi және 2-шi әдiстер сияқты тек бiр ғана салық мөлшерлемесiне ыңғайлы. Өзiнiң мәнi бойынша қосылған құн салығы бұл әмбебап жанама салық, ол тауардың сатылу бағасына кiредi және ақырында тұтынушылардың иығына артылады. Әрбiр делдалдық өндiрiстiк немесе сауда делдалы болып өзiнiң клиентiн заңда көрсетiлген салықты алып, оны бюджетке қосылған құн салығын алып тастап аударады, яғни, бюджетке аударылған қосылған құн салығы төленген қосылған құн салығы мен алынған қосылған құн салығы арасындағы айырма ретiнде анықталады.
Мұндағы ҚҚС тек белгiлi өндiрiстiк циклда тауарға қосылған құнға ғана тиiстi екенiн айта кеткен жөн. ҚҚС-ты жинаушы ретiнде тауар қозғалысының басынан бастап сатылғанға дейiн әрбiр сатушы болады (ҚҚС тауардың сатылу бағасына қосылады, бiрақ бөлек көрсетiледi), сатушы өзiнiң өндiрiсi үшiн тауарды сатып алуда ешқандай экономикалық ауыртпалықты атқармайды, өйткенi олар жабдықтаушыларға төленген салықтың кез келген сомасын мемлекеттен өндiрiп алады (сынақ жүйесi). Бұл механизмнiң мағынасы, салықты ақырғы тұтынушыға аудару. Соңғысы бұл салықты тауардың немесе қызметтердiң ақырғы сатылу бағасы нысанында төлейдi немесе оның орнын толтыруға мүмкiндiгi болмайды. Сондықтан ҚҚС тұтыну салығы болып табылады, өйткенi оның ауыртпалығын ақырғы тұтынушы көтередi.
ҚҚС-тың қызметтерiн қарастырайық, өзiмiзге белгiлi барлық салықтар 3 негiзгi қызметтi атқарады: фискалдық, қайта бөлу, реттеушiлiк. Қазiргi кезде Қазақстанда нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында ҚҚС таза фискалдық қызметтi атқарады. Ол ешбiр әрекет сферасында өндiрiспен өнiмдердiң жеке топтарының қозғалысымен тауарларға да қарамастан ҚҚС-тың бекiтiлғен мөлшерлемесi арқылы, Қазақстанда оның мөлшерi 20% (2001 жылдың шiлдесiнен бастап ҚҚС 20% - 16% дейiн төмендедi). Әлемнiң дамыған елдерiнде ҚҚС негiзiнде дифференциалданған мөлшерлемелерi бар 3-50% дейiн және одан жоғары. Әр түрлi тауарлық топтармен әлеуметтiк маңыздылығына сәйкес белгiленедi. Төменгi мөлшерлемеде салық салынатын тауарлар бiрiншi қажеттiлiктегi заттар. Олардың құрамына рецептпен берiлетiн дәрi-дәрмектер, сәндiк бұйымдар жатады. ҚҚС-тың дифференциалданған мөлшерлемесiн белгiлей отырып, бұл салық әр түрлi тауарлардың құнымен оларға деген сұранысты реттей алады, яғни, салық түрлi реттеушi қызметтердi, әсiресе маңызды өтпелi кезеңде атқара алады: негiзгiлерi болып өндiрiстi реттеу баға мен инфляцияны төмендету тауар айналымын жеделдету жаңа өнiм өндiрiсiн ынталандыруды реттеу болып табалады. ҚҚС-ты есептеу негiзiнде салықтың базалық мөлшерлемесi жатыр, яғни мемлекетпен анықталатын тауарды сатып алу мен сату арасындағы уақыт аралығы мен салық коэффициентi, салалық коэффициент ҚҚС мөлшерлемесiн инновациялық сипаттағы жоғарғы технологиялық өнiм жағына ыңғайлап реттеу үшiн енгiзiледi. Бұл коэффициент ҚҚС мөлшерлемесiн реттеу мақсатымен өндiрiстiк және өндiрiстiк емес қызмет салалары үшiн, сондай-ақ тауарлардың әр түрлi топтары мен түрлерi үшiн, сәндiк тауарлар үшiн ҚҚС-тың жоғарғы мөлшерлемесiн және төменгi мөлшерлемесiн 1-шi қажеттiлiктеғi тауарлар үшiн белгiлейдi. Салалық коэффициенттi енгiзу қызмет түрлерiнiң бет әлпетiн жоғалтуға мүмкiндiк бередi. Қазiргi кезде коммерциялық қызметтi өндiрiстiк қызмет деп, мұндағы дайын өнiмдегi аздаған өзгерiстерге байланысты. Мысалы, тауардың жаңа қораптамасы оны жоғары бағамен сатуға мүмкiндiк бередi. Осылайша анықталған ҚҚС мөлшерлемесi ұдайы өндiрiс процесiнiң барлық деңгейiнде өзiн-өзi реттеу элементтерiн енгiзу және қатаң мемлекеттiк реттеумен байланыстыруды талап етедi, яғни, мемлекет ҚҚС-қа базалық мөлшерлеме орнатады. Бұл мемлекетке салық салу мен салықтардың мемлекеттiк бюджетке түсуiн бақылауға мүмкiндiк бередi. ҚҚС мөлшерлемесiн есептеудiң берiлген әдiсiн пайдалану жоғары емес базалық мөлшерлемеге сүйенедi. Базалық мөлшерлемеге негiзделiп есептелетiн нақты мөлшерлеме өндiрiс тауарлары үшiн әлдеқайда жоғары болады, ал 1-шi қажеттiлiктегi тауарлар үшiн төмен болады. Осылайша ҚҚС-тың нақты мөлшерлемесi оның сипатынан, қызмет түрiнен және iрi ұйымдық құрылымдарды басқарудың тиiмдi қызмет етуiнен тәуелдi болады. Бiрақ, бұл жағдайда экономикалық жағына негiзделген демек, объективтi болады. Осыған байланысты ҚҚС-ның мөлшерлемесi экономикада қалыптасқан жағдайларға сәйкес болады және болып жатқан өзгерiстердi бiрден сезiнедi, ал бұл бағалар құрылымында, инфляциялық процестерде және олардың мөлшерiне оңды әсер бередi.
Салық салу мөлшерлемесiн реттеу экономиканың жеке сфераларын дамытуды ынталандыру қажеттiлiгi туындағанда қолданылады (мөлшерлеме төмендетiледi, мұнымен берiлген сфералар мен салалардағы капитализация ынталандырылып экономиканың басқа секторларынан қосымша капитал ағымы келiп түседi. Керiсiнше, салық мөлшерлемесiнiң жоғарлауы бизнестiң жеке түрлерiмен дамуын шектеуге әкеп соғады. Осылайша жеке аймақтардың дамуын, жеке бағдарламалардың орындалуын ынталандыру жүзеге асырылады, жанама салықтардың және импорттық баждардың мөлшерлемесiн реттеу отандық нарықпен өндiрушiлердi шет елдiк бәсекелестерден қорғау сыртқы экономикалық қызметтi бақылау елдегi қажеттi сауда балансын ұстап тұру құралының рөлiн атқарады.
Әлемдiк тәжiрбиеде, нарықты экономикалық дамыған елдерде, әсiресе, дамушы елдерде, яғни, мемлекеттiк монополизм басым болатын және бөлу қатынастарындағы тұрғындардың әлеуметтiк белсендiлiгiнiң дамымауы жағдайында жанама салықтар бюджет кiрiстерiн қалыптастыруда артықшылыққа, тауарлар мен қызметтерге және кедендiк баждар формасында ие болады. Сондай-ақ, табысты мемлекеттiк қайта бөлудi жүзеге асырады. Бұл салықтың фискалдық қызметiмен қатар мемлекеттiк кiрiстердi қамтамасыз ететiндiгiн бiлдiредi. Салық салу механизмi өзiне қоғамдық өндiрiске оның динамикасы мен құрылымына инновациялық процестердiң дамуына экономикалық ықпал ету мүмкiншiлiгiне ие болады.
Салықтар классификациясы негiзiнде ҚҚС жанама салық болып табылады, тұтыну салығы болады және мемлекеттiк бюджетке келiп түседi. Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесi бойынша ҚҚС нақты салықтарға жатқызылады. Оны төлеу тек жүзеге асырылатын мәмiле сипатымен анықталады және салық салу субъектiсiнiң қаржылық жағдайын есепке алмайды.
ОЭСР де қабылданған классификацияға сәйкес ҚҚС айналымының алынатын бiрсатылы немесе көпсатылы салықтар қатарына жататын тұтыну слықтарының жалпы қатарына жатқызылады. Айналымнан алынатын салықтың салықтық базасы болып тауардың жалпы құнының олардың қозғалысының әрбiр кезеңiндегi өндiруден ақырғы тұтынуға дейiнгi құны болып табылады. Бiрсатылы салық бұл әдетте тауарлардың жеке қозғалыс кезеңiндегi сатылудан алынған салық: өңдеу өнеркәсiбiнде көтерме және бөлшек сауда.
Жанама салық салу үшiн нақты салық төлеушi тұлғамен оны салықты төлеу мiндеттеме жүктелмеген тұлға арасындағы айырмашылықты бiлу маңызды. Айналымнан алыналатын салықтардың басқа түрiне қарағанда қосымша құн салығы мемлекетке табыстың бiр бөлiгiн өндiрiстiң және бөлудiң әрбiр кезеңiнде алуға мүмкiндiк бередi. Бұл жағдайда мемлекеттiң ақырғы табыстары аралық өндiрушiлер санына тәуелдi болмайды.