Конституция

   Жоспар

   1.Конституция  туралы түсінік

   2.Конституцияның  бөлінуі

   3.Конституцияның  құрылымы

   4.Әдебиеттер. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

   Конституция дегеніміз не? Конституция термині  латын сөзінен алынған. Ол латынша  – constitio, мағынасы - белгілеу, ор-наластыру. Ал қазіргі түсінік бойынша, Конституция  – мемлекеттің Негізгі Заңы. Ғылыми, саяси, құқықтық тұрғыда Конституция  материалдық, нысандық мағынада өзіндік  мән-маңызға ие.

   Конституция, Ата заң — мемлекеттің Негізгі Заңы, елдегі барлық басқа заңдарға қатысты жоғары заңды күшке ие заң немесе заңдар тобы. Конституция осы заманғы мемлекеттіліктің маңызды белгісі, мемлекеттің бастапқы саяси және құқықтық құжаты болып табылады. Қазіргі кезде Парсы шығанағындағы кейбір абсолютті монархияларда (Сауд Арабиясында, Оманда) ғана Конституция жоқ. Мемлекеттің барлық басқа заңдары оның қағидаларына барынша сәйкестендіріле отырып қабылданады. Конституциялық қағидалардың бұзылуы өте елеулі құқық бұзушылық болып табылады. Болжалды қолданылу мерзіміне қарай Конституция тұрақты және уақытша Конституцияларға бөлінеді. Уақытша Конституциялар елдің түпкілікті конституциялық құрылымын әзірлеу қажет болатын өтпелі кезеңде қабылданады. Кейде уақытша Конституция көптеген жылдар бойына қолданыста болады. Керісінше, тұрақты Конституцияның қолданылу уақыты өте қысқа болуы мүмкін. Қазіргі әлемдік тәжірибеде жаңа Конституция қабылдаудың түрлі тәсілдері қолданылады. Атап айтқанда, Конституцияны парламент, құрылтай жиналысы, референдум қабылдайды немесе аралас тәсілдермен қабылданады. Украинаның, Молдованың, Грузияның, Өзбекстанның қолданыстағы Конституциялары парламенттік жолмен қабылданды. Болгарияның, Румынияның, Камбоджаның, Бразилияның, Колумбияның Конституциялары Құрылтай жиналысында қабылданды. Қазақстанның (1995 жылғы), Ресейдің Конституциялары, сондай-ақ Беларусьтің Негізгі Заңының қазіргі редакциясы мемлекет басшысының басшылығымен әзірленіп, бүкілхалықтық референдумда қабылданды. Арменияның, Әзербайжанның, Литваның, Тәжікстанның Конституцияларын парламент қабылдап, кейін референдумда бекітілді. 1995 ж. 30-тамызда өткізілген бүкілхалықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы — конституциялық заңдардың қағидаларын тұжырымдап, бір арнаға келтірген Ата Заң, яғни мемлекетіміздің Негізгі Заңы болып табылады. Ол кіріспеден және 9 бөлімнен (98 баптан) тұрады.

     Материалдық мағынада. Конституция  материалдық мағынада – ең  бірінші, елдегі адамның, азаматтың  жеке құқықтары мен бостандығын  жариялайды, оған кепілдік береді, елдегі әлеуметтік құрылыстың  негіздерін, басқару мен мемлекеттік  құрылым-ның нысандарын, жергілікті, орталық билік органдарының негіздерін, құзіреті мен өзара қа-рым-қатынастарын, мемлекеттің рәміздерін, астанасын  айқындайды, осылардың бәрі жөніндегі  өкімдік акт, актілердің немесе  конституциялық рәсімдердің жиын-тығы  болып саналады. 

   Нысандық  мағына-да. Конституция нысан-дық  мағынада – барлық басқа заңдарға қатысты жоғары заңи күшке ие заң  немесе заңдар тобы болып есептеледі. Яғни, Конституция – елдің бірлігі, берекесі, тыныштығы, оны іс жү- зінде  жүзеге асыратын қуатты күш, ол – конституциялық құрылыстың құндылықтары мен институттары, нормалары, әлеуметтік байланыстар  мен мемлекеттік билік-тің қатынастарын мем-лекеттік – құқықтық реттеу негіздері  ресми түр- де баянды етілетін ең жоғары құқықтық нысан, осы заманғы мемлекет-тіліктің маңызды белгісі. 
Елдің бүкіл заңнамасының негізгі, мемлекеттің ең жоғары заң күшіне ие Конституция осы саланың құқық ғылымын- да Заң жүзіндегі Конституция, іс жүзіндегі Конс-титуция болып ажыратылады және де Конс-титуция нысанына қарай сараланған Конституция, сараланбаған Конституция, аралас тұрпаттағы Конституция болып бөлінеді. Заң жүзіндегі Конституция. Ол – еліміздегі барлық әлеуметтік қатынастар шеңберін реттейтін құқықтық нормалардың айқындалған жүйесі. Іс жүзіндегі Конс-титуция. Ол – осындай қатынастар, нақты қолданыстағы қатынастар.

   Сараланған  Конституция. Бұл – конституциялық сипаттағы барлық негізгі мәселелерді  реттейді және сол жөніндегі бірыңғай құқықтық акт болып саналады. Оның барлық басқа заңдарға, нормативтік  – құқықтық актілерге қатысты  жоғары заңи күші бар, ол – ұлттық құқық  жүйесінің қайнар көзі. Негізінен, өз- ге нормативтік – құқық-тық актілердің бәрі Конституцияға сай келуге тиіс. Конституцияны қабылдайтын орын – парламент, Конституциялық ассамблея. Сараланбаған Конституция. Ол – айқындауға тиіс мәселелердің жекелеген бірнеше заңнамалық актілермен рет- телуі. Заңгерлер оған Ұлыбританиядағы, Жаңа Зеландиядағы, Израильдегі жағдайды мысал етеді.

   Аралас  тұрпаттағы Конституция. Ол парламенттік заңдарды, соттардың үлгі іс-тәжірибесін, конституциялық рәсімдер мен қағидалық  түсіндірулерді қамтиды. Солардың бірі Конституцияның не- гізгі мәтінін  құрайды. Яғни, аралас тұрпаттағы Конс- титуция ішінара сараланған құқықтық актілер. Австрияда, Канадада, Швеция- да, Чехияда, Финляндияда солай. Мысалы, Швецияның Конституциясы үш заңнан құралған: Бас-қару нысаны; Тақ мұра-сы туралы акт; Баспасөз бостандығы туралы акт. Конституция болжалды мерзіміне  сәйкес тұрақты Конституция, уақытша  Конституция болып екіге бөлінеді.

   Уақытша Конституция. Оны елдің түпкілікті конституциялық құрылы-мын әзірлеу  қажет өтпелі кезеңде қабылдайды.

   Мұн- да негізінен, билікті ұйым- дастыру  жөніндегі басты қағидалар ғана мазмұнда-лады. Кейде мұндай Конс-титуцияны  көптеген жылдар бойы қолданады.

   Тұрақты Конституция. Оның қолданылу уақыты кейде өте қысқа болады. 
Өзгерістер енгізу тәсіліне байланысты Конституция икемді Конституция, қатаң Конституция болып бөлінеді.

   Икемді  Конституцияның жай заңдар қабылдау жолымен өзгертілуі мүмкін де, Қатаң  Конституция арнаулы рәсімдемелер жолымен ғана өзгертіледі. Олар: парламент  мүшелерінің басым көпшілік дауысын  талап ететін, Конституцияға енгізілетін  түзетулерді бекіту үшін кейде ре- ферендум өткізуді қажет ететін күрделі  сипаттар.

   ТМД елдері Конституциясының құрылымы а) Кіріспе; ә) Жалпы ережелер (Конституция-лық  құрылыстың негіздері); б) Адам мен азамат-тың  құқықтары мен бос- тандықтары; в) Заң шы- ғарушы билік; г) Атқару- шы билік; д) Сот билігі.е) Жергілікті мемлекеттік  басқару және өзін-өзі бас-қару; ж) Конституциялық түзетулер; з) Қорытынды  және өтпелі ережелер. «Қазақстан. Ұлттық энциклопедия» кітабынан:

   «Ең жаңа Конституциялардың көбісінде  эконо- мика және қаржыға арналған жекелеген  бөлім-дер мазмұндалған. Кейбір Конституцияларда заңнама туралы ережелер жеке тарауға  бөлінген, екінші біреулерінде сайлау және референдум туралы ерекше бөлімдер бар. «Америкалық» үлгі-дегі ең жаңа Конституцияларда (Бразилия, Колумбия, Филиппин, т.б.). «Мемлекеттік қызмет» (немесе «Мемлекеттік қыз-метшінің жауапкершілігі») сияқты бөлімдер, агр. реформа туралы, қарулы күштер туралы, мемлекет пен демократиялық институттарды қорғау ту-ралы бөлімдер берілген».

   Қазақстан Республикасының Конституциясы  Қазақстан саяси тәуелсіздік  алғанға дейін өз аумағында үш рет Конституция қабылдаған бо- латын. Оның ең алғашқысы – 1926 жылғы наурыз- дағы Жалпы Қазақстан-дық кеңестің Х съезінде бекітілген Қазақ КСР  Конс- титуциясы, екіншісі – 1936 жылғы 5 желтоқсанда өмірге келген Ата Заңымыз, үшіншісі – 1977 жылғы 7 қазанда Қазақстан  Рес- публикасы Жоғарғы Кеңесінің  кезектен тыс жетінші сессиясында  қабылданған Конституция. Ал, 1993 жылы тәуелсіз еліміздің тұңғыш Конституциясы  қабылданды. Мұнда елімізде Парламенттің ролін түбегейлі көтеруге ұмтылыс  жасалынды. Алайда заңгерлердің, саясаттанушылар-дың  пайымдауынша, 1993 жылғы Конституцияда  елеулі олқылықтар орын алды. «Бұл құжатта  ескі саяси жүйенің жаңа саяси  жүйеге трансформациялануы заңдастырылды. Ұзақ жылдық тәжірибесі бар Батыс  демократиясын елдің кеңестік саяси  жүйесін жаңартуға пайдалану-ға әрекет болды. Өтпелі кезеңнің экономикалық және әлеуметтік қайшы-лықтарын жеңе алатын тиімді вертикальды атқа- рушы билік  жасалынбай қалды. Осындай қателік-тің  салдарынан Қазақстан терең экономикалық дағда- рыс қыспағында қалды». Осы  тұста елдің саяси жүйесін  өзгерту қажетті-лігі туды. Соған  сәйкес 1995 жылғы 30 тамызда жүргізілген  референдумның (бүкіл халықтық дауыс  беру) нәтижесінде Қазақстан Республикасының  екінші Конституциясы қа- былданды. Бұл жаңа Конституцияда биліксіздік  құ- былысын жеңу мақсатында парламент  құқықтары елеулі шектеліп, президенттік билік вертикалі күшейтілді. Сөйтіп, атқарушы биліктің тікелей президентке  бағынушылық тетіктері нығайтылды, оның  заң шығарушы парламенттік билік алдындағы жауапкершілігі азайды. 1995 жылғы Конституция бойынша, Парламент Палаталары «Мәжіліс», «Сенат»  деп аталып, Қа- зақстан Республикасы Констициясының 49-63 баптарында ел парламен-тінің  саяси жүйедегі орны мен құзыреттері  және ол заңмен реттейтін қоғамдық қатынастар тізбесі нақты көрсетіліп берілді. Яғни, Қазақстан Республикасы-ның 1995 жылғы Консти- туциясының 49 бабында  былай деп жазылған: «1. Парламент  – Қазақстан Республикасының  заң шығару қызметін жүзеге асы-ратын  Республиканың ең жоғары өкілді органы». Конституциялық заңдардың қағидаларын  тұжырымдап, бір арнаға келтірген 1995 жылғы Конституция кіріспеден және 9 бөлімнен (98 баптан) тұрады. Мұндағы  жалпы ережелер деп аталатын 1 бөлімде (1-9 баптар) Қазақстан Рес- публикасының стратегиялық бағыты, елімізде жүзеге асырылатын қызметтің негізгі принциптері  бекітілді. Олар: қоғамдық келісім, елдегі саяси тұрақтылық, республика қызметінің экономикалық дамуға бағытталуы; қазақстандық патриотизм – Отансүй-гіштік, мемлекет өмірінің мейлінше маңызды мәселелерін  демократиялық жолмен шешу принциптері, мемлекеттік биліктің біртұтастығы мен тармақтарға бөлінуі, оның тежемелік  және тепетеңдік жүйесі, халықаралық  құқық принциптері мен нормаларын құр- меттеушілік, күш қолданбау  және күшпен қауіп төндірмеу принципі, мемлекеттік шекараның мызғымастығы принципі, ішкі іске араласпау принципі, қазақ тілінің мемлекеттік тіл  ретіндегі мәртебесі, мемлекеттік  рәміздер, республиканың астанасының  айқындалуы. Ал адам және аза- мат деп  аталатын екінші бөлімде (10-39 баптар) адам мен азаматтың құқықтары мен  бостандық-тары баянды етілген. Заң, тәртіп туралы Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбар: «Мемлекетте  қуатты, беделді тәртіп болмаса, ол күйрейді». Г.Фуллер: «Заң адамды бағындырады, заңды ақыл бағындырады». Сенеке: «Жазылмаған  кейбір заңдар жазылған заңдардан да қатаңырақ».