Әлеуметтік жұмыстың теориясы мен оның қалыптасуы

Кіріспе

Жалпы әлеуметтік жұмыс дегеніміз-қайғылы  жағдайларға душар болған адамдарға  көмек көрсету. Әлеуметтік жұмыстың негізгі құндылықтары жақын адамға деген сүйіспеншілік, жан ашу, қиыншылықта бірге болу, ниеттестік, жағдайды өзгертуге деген мүмкіндікке сену, көмек жасау ниеті мен жәрдемі жатады. Әлеуметтік жұмыс-әрекеттің ерекше бір түрі. Егер құрылысшы үй салса, жөндеуші машиналарды жөндесе, ал әлеуметтік қызметкер «адамды»құрады. Ол өзінің адамымен (клиентімен) әңгімелеседі, оның психикалық стресін кетіреді, оны күнделікті өмірдің ырғағына енуге көмек көрсетеді. Үйінен шыға алмайтын адамдарға дүкеннен азық-түлік алып келуге көмек береді. Әлеуметтік жұмыс-бұл өз бетімен өмір сүре алмайтын, өзінің өмірлік мәселелерін шеше алмайтын, адамға көмек ретінде бағытталған іс-әрекет. Әлеуметтік көмектің обьектісі болып: мүгедектер, қарт адамдар,көп балалы отбасылар, жетім-жесірлер, жалғыз басты аналар болуы мүмкін, кейде балалар нашар топқа түсіп,есірткі сатушылардың торына түсіп қалуы мумкін. Осы жағдайлардың оң шешімін табуда әлеуметтік жұмыстың орны мен дәрежесі зор. Әлеуметтік жұмыстың ғылым ретіндегі объектісіне әлеуметтік топтар мен жеке адамдардың өмірлік мүдделерін жүзеге асыруға әсер етуді реттеп тұратын және қоғамда әлеуметтік үйлесімділіктің дамуына бағытталған байланыстар, өзара әрекеттестіктер, механизмдер, тәсілдер мен құралдар жатса, пәніне әлеуметтік процестердің дамуының заңдылықтары мен қағидалары, олардың қоғамда жеке бастың азаматтық құқығы мен бостандығын қорғау кезінде әсер ететін әр түрлі факторлар динамикасы жатады.[1]  
Біз әлеуметтік жұмысты халықтың әлеуметтік саналылығына қызмет ететін мамандықпен байланыстырамыз, әлеуметтік жұмыс сферасының жылдан жылға кеңеюде, дегенмен, бүгіннің өзінде әлеуметтік жұмыскердің қызметі әр түрлі орындарды қамтуда: үкіметтік денсаулық сақтау ұйымдары, мектептері, денсаулық сақтау орталықтары, отбасын және баланы қорғау агенттіктері, психологиялық денсаулық орталықтары, бизнес және өндіріс түзету орталықтары. Әлеуметтік қызметкер нәсіліне, этникалық тобына, әлеуметтік – экономикалық деңгейіне, дініне байланысты кішкентай баладан бастап, үлкен жастағы адамдарға өз қызметін ұсынады. Адам өмірінде экономикалық, әлеуметтік, құқықтық қатынастарды реттеуде, одан туындаған проблемаларды шешуде әлеуметтік жұмыс теориясының орнын және оның қазіргі күнде Қазақстанда қалай жүргізіліп жатқанын көрсету, әлеуметтік жұмыстың шетелдік тәжірибесіне сүйене отырып ҚР-дағы жүргізіліп жатқан әлеуметтік жұмыстың әдістеріне және оның жетілдіру жолдарына тоқталу. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін келесі міндеттер белгіленеді:

- Қазақстан Республикасында  әлеуметтік жұмыс теориясын кешенді  талдау,оның елімізде қалайша  қолға алынып жатқандығын ашып  көрсету;

- Әлеуметтік жұмыс теориясын  зерттеген ғалымдардың еңбектеріне  сүйене отырып әлеуметтік модельдері  мен ерекшеліктерін қарастыру;

- Әлеуметтік жұмыстың  теориясының мазмұнын ашу, оның  барлық әдістері мен модельдерінің  еліміздегі даму дәрежесін анықтау;

- Әлеуметтік жұмыстың, оның  ішінде әлеуметтік теорияның  мәнін ашып, оның қоғамдағы рөлін  анықтау;

I-тарау. ӘЛЕУМЕТТІК  ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Әлеуметтік  жұмыс теориясы және оның мәні

Әлеуметтік жұмыс теориясының  дамуына ұлы теоретиктер мен  практиктердің қосқан үлесіне талдау жасау барысында әлеуметтік жұмыскер қызметінің спецификасы мен оның теориялық негізін жоғалту қаупі  бар. Осы тұрғыдан, ғылыми білім аумағында еңбек сіңірген адамдардың әлеуметтік жұмыс теориясының даму тарихының нақты кейіпкері болмай қалу қаупі туындауы мүмкін. Осы сияқты мәселелерді шешудің қиындауының себебі мынаған байланысты: әлеуметтік жұмыс аумағындағы кез келген үлкен теоретик пен практиктің базалық білімі әлеуметтік жұмыскер болмауы мүмкін, бұған мысал ретінде Колумбия университетінің әлеуметтік жұмыс факультетінің бұрынғы деканы Рональд Фельдманды немесе Канаданың Калгари қаласының ірі университеттің әлеуметтік жұмыс факультетінің деканы Рей Томлиссонды бөліп көрсетуге болады. Осылайша, Гетеборг университетіндегі әлеуметтік жұмыс институты бағдарламасын ұзақ уақыт бойы басқарған, Швециядағы әлеуметтік жұмыс аумағндағы ғылыми зерттеулердің негізін салушы Харольд Сиднер философия ғылымдарының докторы болып табылады, мәдениеттану әлеуметтік философиялық зерттеулерде үлкен тәжірибесі бар, социология аумағында мамандалған (Ол Лунд университетінің социология бөлімін аяқтаған) Швецияда Сведнердің зерттеу қызметінің ықпалынан 80 жылдары құрылымды әлеуметтік жұмыстық ғылыми дәстүрі, оның қазіргі кездегі адамның даму контесіндегі жүйелі – функционалдық көрінісі күшейді. Ерекше атап өтетін жайт, Х.Сведнер КСРО-ның әлеуметтік-мәдени дамуының философиялық-гуманистік дәстүрін жоғары бағалаған және бағалайды да, ол әлеуметтік жұмыстың әлеуметтік этникалық негіздерін зерттеуде орыс ойшылдарының әлеуметтік қызметінің идеялары мен тәжірибелріне сүйенген. Олар: Л.Толстой, И.Бунин, А.Чехов, Ф.Достоевский және т.б. Х.Сведнер С.Г.Струмилин, А.С.Макаренко, В.И.Ленин, А.Колонтай, И.И.Павлов және т.б. зерттеушілердің ғылыми еңбектерін жоғары бағалады.Әлеуметтік жұмыс теориясы ұғымының негізін салушылар Ализе Соломон, Мария Гахери, Элизаветта Фрай, Джеймс Адамс, Мери Ричмонд.Бұл кезеңде әлеуметтік жұмыста фрейдизм мектебі бағыттары қалыптасты.Яғни ХХ-ғасырдың I-ші жартысында әлеуметтік жұмыстағы психодиагностикалық басымдылықпен қамтамасыз ететін Зигмунд Фрейд және оның шәкірттерінің психоанализді жақтаушылардың теориялық нәтижелерінің әсері.Фрейдизм бағыты әлеуметтік жұмыстың теориялық негізінің дамуына өз ықпалын тигізді.Қазігі күнде Фрейдизм өзгере отырып,әлеуметтік жұмыстың теориясында жоғарғы деңгейде қолданылады.Әлуеметтік жұмыстың теорияларын қалыптастыруда педагогтардың қосқан үлес зор.

Профессор Х.Сведнердің теориялық, зерттеу, білім беру аумағандағы  қызметі әлеуметтік жұмыс туралы жүйелі, философиялық, гуманистік ойлардың тек Швецияда ғана емес, сондай-ақ өзге де Скандинавия елдерінде, Шығыс  және Батыс Европада, Жапония мен  Қытайда таралуына үлкен ықпал  етті. Х.Сведнердің беделі, белсенді ғылыми оқытушы қызметі әлеуметтікжұмыс теориясының жүйелі бағытының, позициясының күшеюіне негіз болды.

Тағы бір мысал келтірейік. Соңғы жылдары әлеуметтік жұмыстың когнетивті теориясы кең таралды, әрине, бұл объекті жағдайлардың әсерінен, қазіргі заман адамының әлеуметтік қорғаудың технологиялары мен заңдылықтарының теориясының өзіндік дамуы ХХғ. Адам өміріндегі интеллектуалды компоненттерінің өсу тарапынан жүреді. Сонымен қатар, әлеуметтік жұмыс теориясы әсерінің өсуін қамтамасыз етуде индивидуалды тұлғалық фактор үлкен роль атқарды, 80 жылдары Э.Гольдштаймнің белсенді теориялық қызметі және кең тараған когнетивті гуманистік теориялары айтарлықтай тиімді болды және кең таралды, В.Франке жасаған логотерапияның әлеуметтік-психологиялық негіздері европалық әлеуметтік-мәдени дәстүрі бар көптеген елдерде әлеуметтік жұмыстың когнетивті теориясының таралуына ықпал етті. Жоғарыда келтірілген мысалдардан әлеуметтік жұмыстағы белгілі теоретиктердің әлеуметтік білім тармақтары сәйкес келетін әлеуметтік дамуда осы аумақтың дамуына әсер еткендігі байқалады, ХХғ. әлеуметтік жұмыс теориясының даму тенденциясының қазіргі заманғы қалыптасуына базалық ғылыми пәндері, әсіресе психология мен социология белді мамандары ықпал етті.Әлеуметтік жұмыстың көптеген әлеуметтік және психологиялық бағытталған теорияларының дамуына әлеуметтік жұмыстың таза емес теоретиктерімен қатар, социология және психология мамандары, сондай-ақ педагогтар мен психотерапветердің қосқан үлесін атап өту қажет. Білімнің жаңа тармақтарының қалыптасыуның алдыңғы сатыларына жоғарыда келтірілген жайттардың тән болуы заңды да, себебі, біріншіден, жаңа ғылымды зертеушілер өте аз, ал екіншіден, әлеуметтік жұмыс үшін базалық пән болып есептелетін аралас пәндер білімнің жаңа аумағына табиғи түрде өз өкілдерін тартуда, әлеуметтік жұмыстың көптеген теорияларының аталуы жағынан социологиялық және психологиялық концепциялары жақын болуы да кездейсоқ емес (жүйелік, функционалды, әлеуметтік-психологиялық және т.б)

1.2 Әлеуметтік  жұмыс теориясының пайда болуының  алғышарттары

Қазіргі кездегі ғылымдарды, социология ғылымын, негізгі сілтемелерді, әлеуметтік білімнің жеке тарихтарының пайда болуының шарттары мен факторларын, ғылыми пәндерді үш топ біріктіреді.

Біріншіден, адам өмір сүретін  қоршаған ортада жаңа шындықтардың пайда  болуы, Оның өмірлік күшін ұстап  тұруда және қайта өндіруде жаңа проблемалардың туындауын, индивидуалды және әлеуметтік субьектілкті, өмірлік қажеттіліктерді  қанағаттандыру секілді құбылыстар байқалды.

Екіншіден, ол үшін жаңа, дәстүрлі ғылыми категорияларды – түсінік  аппаратына сүйенген ғылыми білімнің өзіндік дамуы туралы айтылады.

Үшіншіден, зерттеуші ғылымның индивидуалды – тұлғалық субьектілігі ескеріледі. Білім потенциялы, оның ғылыми интуициясы, зерттеу мүмкіншілігі ғылыми пәндердің, білімнің түрлі тармақтарының  қалыптасуы мен дамуына түбегейлі  ықпал етеді.

Қарастырылған себебтердің  үшінші тобы әдетте ғылыми білімнің дамуының субьективті факторы ретінде  қарастырылады. Адам, қоғам, табиғат туралы ғылымның жаңа горизонттарын анықтайтын көрнекті ғылымдардың өзінің болуының өзі, қоғамдық өмірді, ең алдымен ғылыми білімнің эволюциясын сипаттайтын – обьективті құбылыс, өз кезегінде зерттеуінің темпераментін, мінезін, қабілетін, индивидуалды – тұлғалық мінездемесін ескерудің өзі маңызды. Бұл қасиеттер көп жағдайда ғылыми білімнің өсуінің мен мінездемесі мен масштабын анықтайды.

Аталған топтарды негізге  ала отырып, ғылым ретіндегі әлеуметтік жұмыс териясының прогрессивті дамуы  мен қалыптасуының негізгі сілтемелерін және ғылыми білімнің дамуын анықтайтын шарттары мен факторларын қарастырайық, ең алдымен жаңа ғылыми пәннің зерттеу  объектісіне айналған қазіргі кездегі  адам өмірінің шындықтарына тоқталайық, әлеуметтік жұмыс тарихы және әлеуметтік жұмыс тарихының көптеген мамандары  арнайы теориялық негіздері мен  ерекше теориялырдың жасалуын қажет  ететін қоғамдық құбылыс ретінде  әлеуметтік жұмыстын қалыптасу кезеңін  анықтаудың қажеттігі бар екен деген  қорытындыға келді. Өткен ғасырдың соңғы ширегі әдетте осы кезеңмен аталады. Дәл осы кезенде көптеген индустриялды дамыған мемлекеттерде әлеуметтік жұмыспен кәсіби айналыса бастаған мамандар тобы пайда болды, Әлеуметтік жұмыскерлерді дайындайтын оқу орындары құрылды, университеттерде алғашқы әлеуметтік жұмыс факультетері ашылды. Осылайша, ХІХ ғ 90 жылы басында-ақ АҚШ-тың колумбиялық уневерситетінде әлеуметтік жұмыс факультеті ашылды.

Әлеуметтік жұмыс теориясын  ғылым және пәні ретінде дамуына, кәсіби әлеуметтік жұмыскерлерді дайындау қажеттілігіне не негіз болады? ХІХ ғ ІІ жартысында адамның қоғамдық және индивидуалды өмірдің қандай шындықтары кәсіби әлеуметтік қызметкерлерді жаппай дайындау қажеттілігін, халықты әлеуметтік қорғау мәселелерінің ғылыми зерттеу қажеттігін, "әлсіз” әлеуметтік топтарды қолдау қажеттігін тудырды?

Өткен ғасырдың екінші жартысындағы әлеуметтік-экономикалық зерттеулер көрсеткендей, әлеуметтік тұрмыстық проблемамикалар  негізі, глобальды мәселелер тобына кіреді, экономикалық, саяси және әлеуметтік – мәдени процесстердің дамуына  айтарлықтай ықпал етеді. Ең алдымен, жаппай урбанизациялану сияқты қоғамдық құбылысты бөліп көрсетсек болады. Урбанизация нәтижесінде индустриялды дамыған мемлекеттердің интенсивті өндірісі дамыды.

Ауыл тұрғындарының қалаға жаппай қоныс аударуы қоғамдағы  маргинальды топтардың көбеюіне себепші болды. ХІХ-ХХ ғғ интенсивті жаппай урбанизациялану нәтижесінде көптеген индустриялды дамыған және орташа дамыған мемлекеттерде қала халқының саны өсті. Адамдарды өмір сүру салтына байланысты алшақтық, ұяттық, территориялық кесінділерге ғана бөліп қоймай, тұрғылықты жеріне қарай бөлуде кең етек алды (үлкен қала, орташа немесе, кіші қала типтес қоңыс, аудан, ауыл, және т.б.)

Қоғамдық өңдірістің қиындауы, жұмыскердің біліктілігінің өсуі, жұмыскерлер  ассоцациясына, үлкен ұжымдар қызметінің нәтижесіне адамның жауапкершілілігі мен рөлінің артуы, өзара байланыстың  күшеюі, кәсіби қызметтің ортақ нәтижелерінің  тиімділігінің артуына екі жақты  ықпал жұмыс күшін тартушыға, оның денсаулығына, көңіл күйіне, жетістікке жетуіне, өмірлік бағдарларына жету ерекше назар аударуды қажет етті.

ХІХ ғ ІІ жартысы мен  ХХ ғ басында мемлекеттік органдар және ірі фирмалар білім беру жүйесіне ғана емес, халықты кәсіби дайындауға белсенді түрде қаржыларын сала бастайды, өз кезегінде ХХғ дамыған мемлекеттерде  индустриялық қызметтік дамуы адам тәртібінің заңдылықтарын, дамыған  және техникалық жабдықталған әлеуметтік сферада зерттелуіне негіз болды.

Бұның ең соңғы кезекте  орындалған себебі, қызмет индустриясы  тауарларға сұраныстың қалыптасуы және дәл болжамды, сондай-ақ қазіргі  кездегі адамның өмір сүру ортасының  материялы-заттық ортасын қиындату, Координалды өзгерту, оның өмір сүру салтын өзгерту, өмірлік әрекеттерінің  кейбір формаларын, өмірлік күшін  қалыпта ұстау әдістерін, олардың  қалыптасуын талап етеді.

Қазіргі кездегі әлеуметтік жұмыс жүйесінің қалыптасуына, оның қоғамдық жүйесінің қалыптасуына оның қоғамдық құбылыс ретінде пайда  болуына тағы бір фактор өз үлесін қосты. Бұл фактордың мазмұны- ХІХғ еңбектердің өз құқықтары үшін күресті. Қалалардың ірі өндірістердегі жұмысшылар тығыздығының өсуі, жұмысшы таптың ұйымдасуын күшейту, кәсіподақтар буржуазиялық үкімет пен кәсіпкерлерге өз ықпалын тигізді. Ал, соңғыларын әлеуметтік тұрмыстың түрлі формаларын қолдауды талап ететіндігіне сендірді.

Пролетарлық революциялар дәуірі өткен жүз жылдықта кең етек жайды. Оның жою қасиеті прогрессивті қоғамдық құрылымына өтудің бейбіт, эволюциялық жолын іздеуді, дәстүрлі және жаңа әлеуметтік мәселелерді шешудің жаңа механизмдердің активизациялады. Әлеуметтік жұмыстың түрлі формаларының кең таралуы, оның объективті қажет қоғамдық құбылысы ретінде әзірленуі, қазіргі замандағы әлеуметтік қарама- қайшылықтарды шешудің негізгі жолы болып есептеледі.

Осы тұрғыдан ХІХ ғ соңы мен ХХ ғ.бірінші жартысында адамзаттың жолында пайда болған бірқатар глобальды  мәселелерді де назарға алған  жөн. Олар көп жағдайда әлеуметтік жұмыстың қоғамдық құбылыс ретінде қалыптасуында сондай-ақ, оның теориялық және әдістемелік негізінің жасалуында маңызы зор, төмендегідей глобальды мәселелер үлкен маңызға ие болады: қоршаған ортаның ластануы, демографиялық жарылыс қаупі, әлсіз дамыған мемлекеттер мен аумақтардағы жаппай ашаршылық, жаппай қырып – жою қыруын қолдау, нәтижесінде адамзаттың өзін-өзі жою қаупі, моральды деграция мәселесі, әлеуметтік – мәдени қарама-қайшылықтар, дәстүрлі әлеуметтік институт ретінде отбасының бұзылуы,т.б.

Әлеуметтік дефференцияның өсуі, түрлі мемлекеттердің халықтарының өмірлік деңгейлеріндегі айырмашылықтың ұлғайюы, миграция мәселесінің өткірлілігі, индустриалды дамыған және дамушы елдердегі  өмірлік маңызды бағдарларды  таңдау,т.б. жатқызуға болады.

Қазіргі заманғы әлемге мынадай  сипаттамалар тән:

Әлеуметтік қорғау мәселесінің  тұрақтануы, оның теориялық әзірленуі, сауаттылар санының өсуі, тұрғындардың ақпараттандырылуы, сондай - ақ қоғам  мен адамның іс - әрекетерінің қиындауы, жаңа тарихи жағдайда қауіптің күшею. Бұл айтылғандардың бәрі кәсіби шеберлікті, адамдарға әлеуметтік қолдау көрсетудің теориялық негізденуін талап етеді. Сонымен қатар, адамзат жәрдем қажет етушілерге әлеуметтік және индивидуалды көмекші күшейту үшін жаңа мүмкіндіктер алды.

II-тарау.ҚР-ДАҒЫ  ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ  ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ОНЫҢ КЕЗЕҢДЕРІ

2.1 Қазақстандағы  әлеуметтік жұмыс теориясының  қалыптасу жағдайы

Қазақстан Републикасында әлеуметтік жұмыстың дамуы еліміз егемендігін  алған жылдан басталып, жаңа жүйеге енді. Қазақстанда нарықтық экономиканың орнауы, мемлекеттік реттеудің маңызды компоненті әлеуметтік жұмыстың анықталуына әкелді. Әлеуметтік жұмыс теориясының негізгі бағыттары: халыққа әлеуметтік көмек көрсетудегі әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін құрастырудан тұрады. Қазақстан халқының әлеуметтік – экономикалық жағдайы әлеуметтік жұмыстың, соның ішінде әлеуметтік жұмыстың теориясының жүзеге асырылуының көрсеткіші болып табылады.Қазақстан Республикасында әлеуметтік жұмысты жетілдіріп оны әрі қарай дамытуда көптеген мекемелер айналысады.

Қазіргі уақытта әлеуметтік қызмет көрсету орталықтарынң айтарлықтай  көп болуы - отбасыларға, балаларға  жасы ұлғайған қарттарға, мүгедектерге әртүрлі қызметтер түрін көрсету:

1. әлеуметтік-медициналық;

2. психологиялық – педагогикалық;

3. әлеуметтік тұрмыстық.

Әдістер -бұл мақсатқа тез  жетудің қысқа жолы. Әлеуметтік жұмыстағы  әдіс- бұл клиентті қорғау мен көмек  көрсету туралы алға қойған мақсатқа жету. Әлеуметтік жүмыста, басқа ғылымдағы тәрізді, жалпы айқындау әдістері анализ, синтез, салыстыру, бақылау, эксперимент және т.б. қолданылады. Жалпы ғылыми әдістермен бірге, әлеуметтік жұмыспен тығыз байланысты социология (анкета әдісі, социометрия), психология (тест әдісі), педагогика ғылымдар әдістері пайдаланылады.Осы әдістерден басқа әлеуметтік жұмыста клиентті тәрбиелеу әдістері қолданылады. Осындай әдістерді: қоғамдық-экономикалық, психологияның педагогикалық және ұйымдастыру-басқару әдістер түрлеріне бөлуге болады. Қоғамдық- экономикалық әдістер клиенттің қызығушылығы мен тұрмыс мұқтажын қанағаттандыруға байланысты, яғни онда азық-түлік, зат, ақша жеңілдік, ақшалай көмек т.б. тәріздер беріледі. «Әлеумет» сөзі қазақ тілі сөздігінде «Адамдар қауышы» деп түсіндірсе, яғни социология (лат. Satsiolist қоғам, жалпы) деген мағына білдіреді. Ол бірге өмір сүрген адамдардың тұрмысын олардың қарым-қатынастарын және формаларын, оның салаларын зерттейтін ғылымы. Белгілі үрдісінде бірге білім алып, қоғамдық іс-шараларға қатысып әлеуметтік тәжірибе жинақтап «Әлеуметтану» үрдісіне қатысады.[2]

Қазақстан бүгінгі таңда  өз алдына жаңартылған, әсерлі мемлекеттер  қатарына кіреді. әлемдік бірлестік  Қазақстандағы өзгерулерге оң көзбен қарайды. Қазақстанда әлеуметтану өз алдына қатаң ғылыми тәртіп қояды. Жоғары деңгейлі Ресей оқу орындарына сүйене келгенбіз. Тәуелсіздік алғаннан кейін елімізде 1910ж. әлеуметтік салада жоғары оқу орындарында әлеуметтік жұмыс мамандығы бойынша бөлімдер ашыла бастады. Қазақ мемлекеттік университеті, жаңа атауы бойынша Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде әлеуметтік жұмыс бөлімі ашылды. Осы уақыттан бері жоғары білікті әлеуметтік қызметкерлер дайындала бастады. 1190ж. әлеуметтік қызметкерлердің дайындықтары күшейе түседі. Республиканың басқада жоғарғы оқу орындарында әлеуметтік жұмыс бөлімі ашыла бастады. Қазіргі таңда еліміздің жеті жоғарғы оқу орындарында әлеуметтану кафедрасы құрылған. Әль-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде және Л.Румилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде әлеуметтік қызыметкердің жоғары деңгейде дайындау жүзеге асырылуда. Бұл жоғары оқу орнында педагоктар, әлеуметтік жұмыс саласын зерттейтін ғалымдар, әлеуметтік жұмыс ғылымы саласындағы ғалымдар жұмыс жасайды. Қоғам өз даму кезеңдерінде сол қоғам мүшелеріне әлеуметтік қамсыздандыру жолында түрлі көмек формаларын қолданған. Сонымен қатар, алғашқы рулық, тайпалық қауымдағы көмек және өзара көмек түсініктері қолданысқа енді. Осыған сәйкес әрбір көмектің объектісі мен субъектісі дәстүрлік ұстанымдарға және қоғам мүшелерінің бір – біріне рулық көмек көрсетуімен анықталған. «Әлеуметтік жұмыс» – бұл тарихымыздағы жаңа атау, жаңа прогресс болып саналады. Жалпы әлеуметтік жұмыс бірнеше мағынаға ие, мәселен адамдарға көмек көрсету – Ежелгі Римдік философтар «қайырымдылықтың қажеттілігі мен қоғамдағы тұрақтылықты сақтау» десе, антикалық философтар «құлдарға жанашырлық көз-қарас» деген. Мемлекет өзінің даму мүмкіндіктеріне қарай қабілетті азаматтарды жұмыспен қамти отырып, әлеуметтік мүмкіндіктері шектелген азаматтарға қарау жасайды. Бірақ еңбек процесінде еңбек қатынастарының ерекшеліктеріне және мүмкіндіктеріне орай қабілетті жандарды белгілі бір мөлшерде жұмыстарын ұйымдастыра отырып, олардың күн көріс мүмкіндіктерін дамыту керек. Күн санап өсіп келе жатқан мүгедектер саны қоғамға өзінің тәуелділігін жүктей отырып, олардың күн көріс мүмкіндіктерін дамыту керек. Ал, республикада әрбір оныншы адамның проблемасы осыған келіп тірелетіні белгілі. Осыған орай «мүгедектігі бойынша» асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін әлеуметтік жәрдемақылар туралы заң 1997ж. Жарық көрген болатын. Бұл заң негізінде жәрдемақылар берілу және төлеу тәртіптері, мүгедектік санаттары, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы төлемдерін өтеу, сондай-ақ жәрдемақы төлемдерін өтеу жалпы ережелер мен құқықтарын қарастыра отырып, Қазақстан Республикасы азаматтарының осы заңға сәйкен қабылдаған республикасының өзге де нормативті құқықтық актілеріне көздемеген негіздерде және тәртіппен мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылыу жағдайы б/ша және жасына байланыстаы мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алуға құқы бар деп айтылмаған. Сондықтан да мем-те осы тұрпаттағы саяси өмір сүру немесе күн көріс деңгейінің мүмкіндігі шектелген жандардың тұрмысына қажетті деп танымаған жәрдемақылардың белгілері және мекендер бойынша таратылуы материалдық ахуалды оңалту жолындағы жүргізіліп жатқан іс-шаралар болып табылады. Қоғамда жәрдемақы алатын әлеуметтік топ өкілдерінің бірі – мүгедектер. Сондықтан мүгедектер мәселесі мен олардың қажеттіліктері мемлекеттік деңгейде қарастырылып, шешілуі тиіс. Ел болып, елдік еркіндігін орнатып, тәуелсіздік ұғышын сіңдіруді бастаған тұста 1991 ж. тұңғыш рет «мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы заң қабылданды. Бұл заң негізінде мүгедектердің әлеуметтік қаштамалыздануы, қажеттіліктерін ескеру, сондай-ақ жәрдемақылар тағайындау тарифтері сияқты тұстары ескерілді. Қабылданған заң бойынша халықты әлеуметтік қорғау министірлігінің ұйғар бірқатар мәселелерді шешу көздемеген. [3]

Енді «әлеуметтік жұмыс» ғылыманының қалыптаса бастаған кезеңі туралы айтатын болсақ, бұл  кезеңнің тарихи ерекшеліктері Кеңес  Одағының құлауы мен коммунизмнің жойылуы, азаматтық қоғамның, жаңа таптардың  дүниеге келуі болып табылады. Қарастырып отырған кезеңімізде  бірнеше этап ерекшеленеді. 1985-1986 жж. - жеделдету кезеңі, бұл кезеңнің негізгі тапсырмасы кеңестік экономиканы әлемдік деңгейге шығару. 1987-1991 жж. - «қайта құру», «еркіндік», «демократия» ұрандарының кезеңі. 1992-1999жж. - түбегейлі реформалар кезеңі, бұл кезеңнің бастапқа нәтижесің өзі халықтың көпшілігін кедейлік шекарасына жеткізді. Бағаның өсуі мен халықтың табысы арасындағы айырмашылық жоғарылай түсті. Ең негізгі әлеуметтік проблемалар жұмыссыздық, халықтың еріксіз көшуі, қылмыстың көбеюі, туудың қысқаруы, сәбилер өлімінің көбеюі, маскүнемдердің, нашақорлар мен таксикомандар санының өсуі және т.б. болып табылды. Қоғамның мүліктік дифференцияциясы үрдісі тез күшейіп, шаруашылық-экономикалық байланыстың құлдырауы байқалды. Адамдар қиын әлеуметтік шиеленістерге тап болды және көп жағдайда олар бұл проблемаларды өздігінен шеше алмады. Нәтижесінде қоғамда әлеуметтік жұмыс проблемасы ерекше орын алды. Ақырындап бұл мамандықтың да жүйесі қалыптаса бастады. Бұл уақыт 1991 жыл болып есептеледі, өйткені осы уақытта елімізде «Әлеуметтік жұмыс маманы» мамандығы ресми түрде қолданысқа енді. Әлеуметтік жұмыс -бұл қиын жағдайларға тап болған адамға немесе адамдар тобына көмек көрсетуге, адамның өзіне-өзі көмек көрсете алуын тәрбиелеуге, қоғамдағы әлеуметтік қарым-қатынастың үйлесімділігін орнықтыруға бағытталған кәсіби мамандық. Қазіргі кезде әлеуметтік жұмысты мемлекеттік мекемелер мен діни ұйымдар жүзеге асырады. Бүгінде қайырымдылық көрсетумен айналысатын мың бес жүзге жуық қоғамдық бірлестіктер бар, олардың біреулері айықпас дертке шалдыққандарға көмек көрсетумен және оларды әлеуметті оңалтумен айналысса, екіншілері әсери қызметкерлерді әлеуметтік қорғауды жүзеге асырады, енді біреулері балаларға, жұмыссыздарға, қаңғыбастарға әлеуметтік қорғау мен көмек көрсетеді және т.б. Сонымен қатар қайырымдылық ұйымдарының бірнеше типтері қалыптасты: 1) жергілікті орталық билік органдары жанындағы қорлар; 2) ірі өнеркәсіптер мен ведомствалар жанындағы қорлар; 3) ірі банктер немесе коммерциялық фирмалар жанындағы фондтар; 4) жеке қайырымдылық қорлары мен ұйымдары. [4]

ҚР әлеуметтік жұмыс мамандығы  енді-енді қолға алынып, Республикамыздын басты бағытына айналды.

2.2 Әлеуметтік  жұмыстың қалыптасуындағы негізгі  кезеңдері

Сонымен біз әлеуметтік жұмыстың қалыптасуындағы негізгі кезеңдерге де келіп жеттік.Кез келген қоғамда  адам өздігінен жеке дара тұрып дамымай, керісінше сол қоғамдағы өзге салаларына әрекеттесу арқылы дамитындығы  белгілі болса, онда дәстүрлі қазақ  қоғамының сол адамды жетілдіріп, бір биікке шығарудағы міндеттерді  жүзеге асыруда әлеуметтік ұйымдар  үйлесімділігін (отбасы, дін, мемлекет) индивидуалдылық та, коллективтік та бағытта пайдалана алғандығы  еді. Мұндағы ұйымдар іс-әрекеттілігінде отбасы ролінің жоғарғы болғандығын этнограф, ғалым X. А. Арғынбаевтың еңбектерінен таба аламыз, яғни «XV-XVII г.ғ. қазақтарда патриархалдық сипаты бар шағын дара отбасылар іс -әрекет еткен». Қазақтарда отбасы әлеуметтік айланыстарды реттеумен бірге бірқатар функцияларды да қоса атқарған.

а) қазақ отбасысы адамды жетілдіруде өзінің бастапқы кезеңінен  ұрпақ тәрбиесіне көңіл бөлгендігі және сол ұрпақтың болашағын үнемі  толғатқандығы еді. Қазақтар жетім  қалған балаларды үш жағдайда асырап алған екен. «Біріншіден өз кіндігінен ұрпақ тарамаған жағдайда туысының балаларын асырап алған. Екіншіден ата анасыз қалған балаларды үйшаруашылығына қолқабыс ету мақсатында паналатса, онда үшіншіден жетімін жылатпау жолында баққан». Сонымен бірге қазақ халқы ұрпақ тәрбиесіне жіті көңіл бөлумен бірге, баланы жастайынан тәуелсіз өмір сүруге бейімдеген, яғни қазақ зиялыларының басым бөлігінің сол он үшінде танылып ел ісін басқаруда өз өнерін танытқандығы еді. Ал бүгінгі күні ше, бала он жетісінде де бала, қырқында да бала және санадағы нарықтық меншік үстемдігі ол ойдың дұрыс еместігін дәлелдеп, еріксіз батыстық өзінді өзің қамтамасыз ет мазмұнындағы психологияға сүйреуде. Жалпы бұл ой мені дәстүрлі қазақ қоғамындағы ұрпақ тәрбиелеу үрдісімен М. Вебердің әлеуметтік іс-әрекеттіндегі «мақсатты - рационалды типі» категориясы арасынан үндестік іздеуге итермелейді, яғни, қазақ өз ұрпағын ел мүддесі жолына жұмсағанда одан материалдық игі күтпегендігі жэне ол күтілім кездейсоқ емес, керісінше түбірінен нәрленгендігі еді.

б) сол дәстүрлі қазақ  қоғамындағы әлеуметтік құрылымды  бір жүйеге келтіріп отырғандығы, өйткені  қазақ қоғамында да кез-келген қоғамдағы  секілді әлеуметтік қайшылықтың  орын алғандығы. Бұл жайлы С. Ақатай «Асан қайғы социологиядағы таптық құрылыммен кейбір категорияларды білмесе де, көшпелілер стратындағы жарлылар мен байлар арасындағы қайшылықты өмірді білді, және көшпелі халықтардағы кедейліктің сырын ашуға тырысты, жаңылды, қайта іздеді. Соңынан жетіспеушілік табиғат, қоғам және өмір сүру ортасындағы гармониялық үндестіктін бұзылуынан туындаған құбылыс деп ойлады» деген пікірді келтіреді. Дегенмен қазақ қоғамы өз арасындагы әлеуметтік қайшылықты реттеп отыру үшін өзара әлеуметтік көмекті көрсетіп отырған. Мұндағы қазақ болмысына әлеуметтік көмектің қауымдық-дәстүрлілік типі тән, бұл үрдіс ол баршамызға таныс жылу, үме, асар, сауын беру, шүлен тарату т.б іс-әрекетті бағыттылықтың түрлері және аталған өлшемдірдің өзіндік мәні мен мазмұны бар. Бұл ойдан көретініміз ол қазақ қоғамындағы әлеуметтік құрылымның қайшылықтылығымен қатар оның ел мүддесіне негативті де, позитивті де ықпал тигізгендігі еді.

Еліміз яғни «этникалық-сословиелік  топтарға бірегей отбасылық-туыстық  шаруашылықты жүргізуде әлсіз орталық  билікте және әдеп-ғұрып үстемдігінде»  өмір сүргеннің өзінде өзіндік философиялық даналық ойлау жүйесімен ерекшеленіп  отырған. Ғарифолла Есім ағамыз «Қазақтың  даналық ой пікірлерінің тарихы екі  кезеңнен тұрады деп айтып кеткен.

Дәстүрлі қазақ қоғамының  ең бір өзекті мәселесінің бірі, бұл адам құндылығы. Н.Ж. Байтенова «Қазақ философиясына сипаттама берер кезде, оны антроцентристік бағытта деп айтуға болады. Жалпы шығыс философиясы, соның ішінде қазақ философиясының да мәселесі, кең таралған ілім, әлеуметтік идеал, жан жақты жетілген адам мәселесі», -деп атап көрсетеді. Дәстүрлі қоғамдардағы адам құндылығы жайлы әр қандай, қайшылықты пікірлерді ескергеннің өзінде қазақ қоғамындағы адам мәселесі, әсіресе ондағы ұрпақ тәрбиесі халкымыздың есінде үнемі сақталынып, жетілдіріліп отырылған. Әлеуметтік антропологиялық маңыздылық әлеуметтік жұмыс ғылымы үшін ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Бұл жайлы зерттеуші ғалым Л.Т. Қожамқұлова «Әлеуметтік жұмыстың объектісі ретінде адам қызмет етеді, өйткені әлеуметтік жұмыс адамның өзі арқылы өзіндегі мәселелерді шешу мақсатында ойлап табылған және адам әлеуметтік процесстер арқылы тұлға болып қалыптасады»,- деп ой өрбітеді

Қазақ қоғамындағы әлеуметтік жұмыс ғылымының интегративті, реттеушілік, ағартушылық функцияларын діннің атқаруы  және дін филантроптық мақсаттағы іс-әрекеттерді  біріктірумен бірге әлеуметтік-медициналық  қамтамасыздықты жүзеге асырған. Жалпы қазақ халқында әлеуметтік жұмыс ғылымына тән әлеуметтік құбылыстар, құрылымдық-функционалдылық іс-әрекет жиі кездесіп отырған. Көпшілігінде ол бағыттылық түрлі мазмұнда әр қандай ұйымдық деңгейде стихиялы түрде жүзеге асырылып отырылған. Сонымен бірге әлеуметтік жұмыс ғылымы кез келген қоғамға жат емес және сол қоғамдардағы әлеуметтік өмірде біте қайнасып өзіндік көрініске ие болған.

III-тарау.ҚР-ДАҒЫ  ӘЛЕУМЕТТІК ЖҰМЫСТЫ ЖЕТІЛДІРУ  ЖОЛДАРЫ

3.1 Қазақстандағы  әлеуметтік жұмысты жетілдірудің  оңтайлы шаралары

Қазақстан Республикасында  әлеуметтік жұмысты қолға алынғанына көп болмаса да оның бүгінгі беталысы дұрыс жолмен дамып,өркендеп келеді. ҚР-да әлеуметтік жұмысты жетілдіру үшін ең алдымен елдің экономикалық жағдайын көтеруіміз керек.Мысалға Еуропа қауымдастығында әлеуметтік жұмыс үш бағытта жүргізіледі.

Біріншісі,әлеуметтік-демократиялық  модель,мұнда мемлекеттің үлкен  диапазонында әлеуметтік қызмет жүргізіледі.В.Хамиш  бұл модельді «скандинавиялық модель»  деп атаған.Әлеуметтік жұмысты жүзеге асыру үшін елдегі партиялардың кеңесімен  бірлесе отырып жұмыс жүргізіледі.  

Екінші модель, «корпоративті  модель» деп аталады.Бұл модель бойынша әлеуметтік сақтандыру жүйесін  дамыту және кәсіподақ қоғамының  интеграциясын анықтайды.Мұның негізінде  әлеуметтік сақтандыру жүзеге асырылады.Әлеуметтік сақтандыру қызметі мамандандырылған топтардың қатарына кіруіне байланысты анықталады.

Үшіншісі, «либералды модель»,бұл  модель әлеуметтік төмен топтарға мемлекет тарапынан минималды көмек көрсетуімен  байланысты. Бұл модельді негізінен  ағылшын-саксандық елдер қолданылады.Бұл  модель Ұлыбритания мен Ирландия елдерінде жүзеге асырылады.Оның құрамына әлеуметтік сақтандыру кіреді.Бірақ  төмен деңгейде дамыған,ал әлеуметтік көмек мұнда орасан зор роль атқарады.Бұл  модельде кейбір алшақтықтар бар.Ұлыбританияның мемлекеттік жүйесі денсаулық сақтауды қолдау мақсатында барлық адамдарға  ақысыз түрде медициналық қызмет көрсетеді,ал Ирландияда ақысыз тегін  медициналық қызметті тек төмен  жалақы алатын адамдарға ғана көрсетіледі.

Бұл модельдерден Қазақстан  өзіне тиісті лайықтысын алуына болады.Бірінші  модельдің әлеуметтік мәселені шешуде кең диапазонда ортақ талқыға  сала отырып шешуі өте тиімді шешімдердің  бірі деп санаймын.Халықты әлеуметтік қорғауда әлеуметтік сақтандыру жүйесін,оның интеграциясын қалыптастыру аса  маңызды шешімдердің бірі болары хақ.Сондықтан да бұл шараны мемлекет қолдануы тиіс

Әлеуметтік жұмысты дамытуда экономиканы реттеу аса маңызды,өйткені  көптеген әлеуметтік проблемалар осы  қаржы проблемасының салдарынан шешілмейді,әрі қарай күрделі  проблемалардың өршуіне алып келеді.Қоғамның,ондағы әрбір азаматтың сапалы әрі бақытты  өмір сүруі әлеуметтік жағдайына  тікелей байланысты болғандықтан елде ең алдымен әлеуіметтік мәселе бірінші  кезекте тұруы керек.Әлеуметтік жұмыс жүзеге асуы үшін диагностикалау жұмыстарын ұйымдастыру аса маңызды.Әр түрлі себептердің салдарынан туындаған  мәселенің нақты жолын табу үшін заманауи үлгідегі технологиялармен оқытылған,біліммен байытылған мамандар мен кадрларды  қайта даярлау ең басты міндет болуы тиіс. Өйткені әлеуметтік мәселелердің шешілуі ең алдымен білікті маманға байланысты.Шет елдермен тәжірибе алмасу елімізде әлеуметтік жұмыстың ілгері дамуына өз септігін тигізеді.Әлеуметтік қызметкер мәселені шешуде өзінің тиімді әдістерін,белгілі бір құралдарды пайдаланады.Оларға әр түрлі іс-қимылдар,заттық жабдықтар,қосымша рухани және материалдық қаражаттар,әдістер жұмыс түрлері,ақпараттық технологиялар жатады.Әлеуметтік қызметкердің жеке тұлғасы біліміне,шеберлігіне байланысты қалыптасады.Әлеуметтік жұмыс жүргізген кезде жаңалықтардың ашылып тұруы мүмкін. Бұл мақсатқа тез жету үшін ақпараттық технологияларды дамыту керек. Әлеуметтік жұмыста анализ, синтез, салыстыру, бақылау, эксперимент, және т.б әдістер дұрыс қолданып жүзеге асуы тиіс. Осы әдістерден басқа әлеуметтік жұмыста клиентті тәрбиелеу әдістері қолданылады. Осындай әдістерді: қоғамдық-экономикалық, психологиялық, педагогикалық және ұйымдастыру-басқару әдістер түрлеріне бөлуге болады. Қоғамдық-экономикалық әдістер клиенттің қызығушылығы мен түрлі мұқтажын қанағаттандыруына байланысты, яғни онда азық-түлік, зат, ақша жеңілдік, ақшалай көмек т.б. тәрізі түрлі көмектер беріледі. Психо-педагогикалық әдіс-тура емес, жанама клиентке, оның мінез-құлқы мен көңіл күйіне әсер ету арқылы жүргізілетін әдістер түрін зерттеу керек. Әлеуметтік жұмыстың үлгісі-әлеуметтік жұмыстың социологиялық модельі қоғаммен тікелей байланысты,көптеген социологиялық үлгілер социологиялық концепциялардан туындаған. Социологиялық әдістің әлеуметтік-радикалды үлгісі адамның құқығы үшін күреседі, осы әдісті әрі қарай жандандыруымыз керек. Қоғамдағы түрлі кері әсерлердің болмауының алдын алуымыз керек. Әлеуметтік жұмысты дамытуда әлеуметтік қызметкер рольдік теория немесе рольдік әдіс теориясын ерекше жақсы игеруі тиіс. Әлеуметтік қызметкер рөльдік ойын арқасында клиенттің мінез құлқын өзгертеді. Мысалы, әйел-ана «немқұрай әйел» рөлінен айырылғысы келеді. Осы ойын арқасында әлеуметтік қызметкер бұрынғы рөлін «жақсы көруші ана» рөліне өзгертеді. Осылайша әлеуметтік қызметкер өз клиенттеріне көмек көрсетеді. Адамның өзін-өзі өлтіруі, бүлік, нашақорлық, жыныстық тергеуесе ақылдылық және т.б мәселелерді шешудегі девиантты мінез-құлық теориясын жетілдіруіміз керек, себебі қоғамдағы кең етек алып жатқан негізгі әлеуметтік проблемалар осы болып табылады. Адамдардың бір-бірімен конфликтке түспеу үшін мемлекет тарапынан адамдардың моральдық құндылықтарын ең қиын ситуацияда қорғай алатын заңдық құжаттама дайындауымыз керек. Қазіргі Қазақстандағы зейнеткерлердің өмір сүру жағдайына табысты қайта бөліп беру саясатына үлкен көңіл бөлінеді. Онда еңбекақының адамды еңбек еткен кезіндегі жағдайды қамтамасыз етеді дейді, және оны мемлекет қадағалап отырады. Сол үшін үкімет зейнетақы қорын ашты. Отандық ғалымдардың ойынша, жұмыссыздық жағдайында қиынырақ, жұмыссыздарға арналған жәрдемақы жүйесі адам кәсіподақта тұруына байланысты болады. Енді үкімет саясатының құрамы қоғамдағы саяси теңдікті сақтау құралы ретінде қарастырды.Осы модельдерді Қазақстан өз әлеуметтік жұмысын дамытуда қолдануына болады.

Қазақстанның әлеуметтік саясатының негізгі бағыттарын талдағанда: кризисті приодтағы, еңбек қатынастарындағы, әлеуметтік қамту жүйесіндегі, тұрмыстық  саясаттағы еңбек саласындағы саясаттың  экономикалық шараларын жүзеге асу  нәтижесі өте төмен болды.

Әлеуметтік жұмыстың қағидаларын  реттеуде мемлекеттің саясаты басты  негіз болып табылады.Қойылған мақсатқа жету үшін әлеуметтік технологияларды  қарапайым(арнайы мамандығы жоқ  адамдарда жүргізген),күрделі (мамандықты қажет ететін) және комплексті(бірнеше  мамандықтарды қажет ететін)болып  бөлінеді.Әлеуметтік жұмыстың жалпы  психологиясымен бірге(диагноз,экспертиза,болжау,көпшілікпен  байланыс)әлеуметтік жұмыстың нақты  әдістері мен үлгілерін іске асыруымыз  керек.[10]

Болашақты алдын-ала пайдалану  технологиясының негізінде тұрғындардың камқорлығы туралы мемлекеттің ерекше саясаты жатады. Дегенмен парламенттің депутаттары қоғамдағы болып жатқан әлеуметтік мәселелерді алдьн-ала шешумен айналысқысы келмейді. Осындай мәселелер адамдар өміріне кіріп, оларға көп қиындық пен қайғы әкелгенде ғана депутаттар зандарды қабылдайды. Мысалы: Қазақстанда балалар туылған кезде берілетін әлеуметтік көмек 2002 жылдан бастап қана беріліп жатыр.

Әлеуметтік технологиялар  іске асқан кезде бірнеше түрлерге белінеді: диагностика технологиясы, жобалау және жобалау мен бағдарламаларды  іске асыру, бейімделу мен әлеуметтік ағарту (реабилитация) технологиялары.

«Диагностика термині (грек тілінде «танып-білу, анықтау) медицинада ауруды тану және диагноз қою дегенді  білдіреді. Әлеуметтік ауру туралы тусінік әлеуметтік жұмыстың пайда болуымен бірге қалыптасты. Туберкулез, рахит, жыныстық қатынас арқылы жүғатын аурулар көбінесе адамдардың материалдық жағдайының нашарлығымен байланысты. Қайыршылық, ашаршылық, жалғыздық және т.б. әлеуметтік ауруларға жатады.

Диагностика кезінде әлеуметтік экспертиза қойылады. Эксперттік зерттеуде маманның дәлелденген нәтижесінде кажетілік туады. Әлеуметтік жұмыста осы эксперт психиатр, заңгер, психолог, тәжірибелі әлеуметтік жұмыскер болуы мүмкін. Әлеуметтік экспертиза төрт функциядан тұрады:диагностикалық (клиенттің жағдайын анықтау), ақпараттьтқ бакылау (клиент туралы ақпарат анықталады), прогноздық (клиенттің болатын жағдайында анықталынады), жобалылық (шешім қабылдауға ұсыныстар шығару).[11]

Әлеуметтік жұмыс жүргізген  кезде бірнеше жаңалықтар (инновациялар енгізіледі. Инновация дегеніміз - өзгеріліп  отырған өмір жағдайына сәтті  ұйымдастырылған жаңалықтар, мысалы; сенім телефоны.

Әдістер -бұл мақсатқа тез  жетудің қысқа жолы. Әлеуметтік жұмыстағы  әдіс- бұл клиентті қорғау мен көмек  көрсету туралы алға қойған мақсатқа жету.

Әлеуметтiк жұмыстың ғасырлар бойы қалыптасқан тәжірибелеріне негізделе  отырып, басты мәселерді шешуде пайдаланылатын әдiстердiң кешенi мынадай:

1. Психологиялық зерттеудiң  әдiстерi:

• бақылау – белгілі  бір жағдайлардағы психикалық құбылыстардың  мағынасын және спецификалық өзгерістерін жүйелі және мақсатты қабылдау. Бақылаулардың тиiмдiлiк, дәлдiгі бақылаушының тәжiрибелiлігінің дәрежесiне және бiлiктiлiктілігіне тәуелдi болады;

• тәжiрибе - объектінiң мiнез-құлықында  немесе күйiнде болатын өзгерiсті  есепке алатын зерттеушiнің әлеуметтiк  жағдаятқа белсендi қатысуы. Егер зерттеу  жағдайы белгісіз болса немесе дұрыс  зерттелмесе эксперименттің мынадай  түрлері қолданылады:

• Лабораториялық тәжірибе - арнайы орталықтарда жүзеге асырылады. Бұл бақылауды және жоғарғы сенімділікпен  нәтижелікті қажет етеді;

• Анық тәжiрибе - зерттеудiң  әдiстерiн психикалық процесстердi реттеуге мүмкiндiк береді.

2. Диагностикалық әдiстер  – жеке адамның психологиясын  анықтайтын өзгерiс. Стандартталған  сұрақтар қою және жағдайды  анықтайтын тесттерді жүргізу  сияқты тәсілдер арқылы анықталады.

3. Психогенетикалық әдiс  - адамның жеке психологиялық  ерекшелiктерін, олардың қалыптасуындағы  генотип және қоршаған ортаның  рөлi анықтау. Бұл әдіс информациялық  әдіс деп те аталады

4. Лонгитюдтық әдiс - ұзақ  және жүйелi түрде зерттеуге  мүмкiндiк беретiн адамның тiршiлiк  циклдары фазаларының жас шамасына  байланысты және жеке құбылмалылығының  диапазонын анықтауға байланысты  сыналып отыр.

5. Тiршiлiк жолды зерттеудiң  әдiстерi - адам жаратылысының жеке  дамуын зерттеу. Осы әдiсте,  әдетте, кризистiк мерзiмдер және  тiршiлiктің қалыпты дағдарыстары  шоғырланады.

6. Психологиялық көмек  әдiсi - адамның психологиялық сауаттылығын  арттыру, сонымен қатар адамның  алдына қойған мақсаттарына жетудегі  және қиындықтарға төтеп беріп,  омірлік дағдарыстарды жеңудегі  жаңа ынталарын қалыптастыру  әдісі. Оның құрамы: а) психологиялық коррекция және психикалық әдiстер, психосоматиялық аурулар, өткiр немесе созылмалы психикалық жарақатқа шалдыққан адамдарға көмектесу; б) жүйке гигиенасы және психопрофилактикалық әдiстер - психосоматиялық аурулардың алдын алуға бағытталған психологиялық көмек беру. [12]

Әлеуметтік жүмыста, басқа  ғылымдағы тәрізді, жалпы айқындау әдістері анализ, синтез, салыстыру, бақылау, эксперимент және т.б. қолданылады. Жалпы ғылыми әдістермен бірге, әлеуметтік жұмыспен тығыз байланысты социология (анкета әдісі, социометрия), психология (тест әдісі), педагогика ғылымдар әдістері пайдаланылады. Осы әдістерден басқа әлеуметтік жұмыста клиентті тәрбиелеу әдістері қолданылады. Осындай әдістерді: қоғамдық-экономикалық, психологияның педагогикалық және ұйымдастыру-басқару әдістер түрлеріне бөлуге болады. Қоғамдық- экономикалық әдістер клиенттің қызығушылығы мен тұрмыс мұқтажын қанағаттандыруға байланысты, яғни онда азық-түлік, зат, ақша жеңілдік, ақшалай көмек т.б. тәріздер беріледі.

Психологиялық және педагогикалық  әдіс — тура емес, жанама клиентке, оның мінез-кұлқы мен көңіл-күйіне әсер ету арқылы жүргізілетін әдістер  түрі.Адамның санасына ақырындап  әсер ету, тәрбиелеу, оның өзгеруіне  әкеліп соғады. Үлкен маңызды әдістердің түрлері: дәлелдеу, түсіндіру, кеңес мысалдармен таныстыру, әлеуметтік терапия және оның еңбектегі отбасындағы, топтық, ойын түрлері. ( "Терапия" деген ұғым грек сөзінен алынған "көмек," "жазылу," "күту" деген мағынаны білдіреді).

Жәрдемақылар төлену мүмкіндігі мен санатына орай 2009ж жарық көрген «Қазақстан Республикасының халықты  әлеуметтік қорғау» тұжырымдамасына  сәйкес мүгедектігіне, асыраушысынан  айырылуына байланысты, жұмыссыздығы мен жасы бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі толық ынтымақтастық қағидасына негізделген. Сондықтан да әлеуметтік қорғау бұл кәрілік, мүгедектік, денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылу сияқты өткір тұстарда пайдаланылатын мемлекеттің арнайы оңалту шараларын жүргізу және әлеуметтік қажеттіліктерін қамтамасыз етуде берілетін арнайы жүйесі болып табылады. Әлеуметтік жұмыс антикалық дәуірдегі «этикет» мінез-құлқының жинақтылығына және мақсаттарына бағытталған. Мысалы, өзін-өзі ұстай білетін әдепті адам жаратылысы бойынша жомарт және кең пейілді болуы керек . Өзі жақсылық жасай отырып, біреудің жарылқауынан ыңғайсызданады. Өзіне жасаған жақсылыққа екі еселік қайтарым жасайды. Ол өз күшін қайратсыздардың моральдік тұрғыдан төмен адамдардың алдында көрсетуді мақсат қылмайды, сонымен қатар мәртебелі адамдар алдында өзін дұрыс ұстайды.

Мінез-құлық ережелері сөйлеу мәдениетіне де қатысты болды. Этикет бойынша тәртіпті адам сөйлеу барысында шырт қимылдар жасамау керек., бірқалыпты және нақты сөйлеу қалпын сақтау керек.Әр түрлі әлеуметтік топтағы адамдарға қатысты мінез құлық ережелері заман ағымына байланысты өзгеріп отырды. Мысалы орта ғасырда этикет бойынша жоғарғы әлеуметтік топтағы адамдарға шығу тегінің атақтылығына байланысты әртүрлі ар-ұят кодекстерін сақтау керек болды. Алайда, бұл кодексті хрестиандық моральға сәйкес өз күштерінің қабілеттілігін танытпай, керісінше, бойұсынулыққа, ақылдылыққа келуді жөн көрді. Этикеттердің заңды күші болды және тәртіпті бұзғандар үшін қатал жаза қолданды. Қазақстандағы әлеуметтік жұмыстың дамуы үшін шетелдердің тәжірбиесін қолдану мен зерттеу өте маңызды. Әлеуметтік жұмыстың әр түрлі топтамасының ерекшеліктері әр елде өзгеше. Вольтер, ”Елімді қаншалықты жақсы көрсем, соншалықты оны байыту үшін басқа елдердің ұтымды тәжірбиелерін пайдаланамын дегендей, Қазақстан үшін өз дамуында шет елдік тәжірбиелерді қолдануы өте маңызды. Бүгінде Қазақстан әлемдік қоғамдастықтың мүшесі, оның бастамалары тәжірибе жүзінде әрқашан кең қолдау табуда және нақты іс жүзінде асырылып келеді.

Шет елдің әлеуметтік жұмысын  зерттеу әр түрлі әдіс тәсілдер арқылы жүзеге асады. Сондай тәсілдердің ішінен мен салыстыру әдісін таңдап, осы  әдіс арқылы Қазақстан мен шет  елдегі жүргізіліп отырған әлеуметтік жұмысты салыстырып,шет елдік  әлеуметтік жұмыс тәжірбиесінің  Қазақстанда қолдану мүмкіншіліктерін қарастырдым.

Әр елде әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі пайда болған кезде,әдеттегідей  осы мақсаттардың біріне жетуге бағдар алынған. Жалпы сипаттағы жүйелер, көбінесе жаппай кепілді, ең төменгі  көрсеткішті қамтамасыз етуге, ал жекелеген  кәсіптік топтарды ерекше қамтитын әлеуметтік сақтандыру жүйелері жоғалтқан еңбекақыны өтеуге бағытталған, онда олар көбінесе кедейліктің алдын алу қызметтерін,атап айтқанда,әлеуметтік көмек көрсетуді  басқа институттарға қалдырады.

Қазақстан Республикасының  халқын әлеуметтік қорғау жүйесі толық  ортақтас қағидасының басымдылығымен,мемлекеттік  қатысудың жоғарғы деңгейімен және төмен ынтасымен сипатталады.Мүгедектік, асыраушысынан айырылу бойынша,жасына байланысты әлеуметтік қамтамасыз ету  жұмысы толық ортақтастық қағидасында  ұйымдастырылған.Барлық жеке тұлғалар – Қазақстан Республикасының  азаматтары,Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер,азаматтығы жоқ тұлғалар тәуекел жағдай туған  кезде,еңбек қызметіне қатысуына  және жарнасына қарамастан,егер заңдарда және халықаралық келісімдерде өзгеше қарастырылмаса бірдей деңгейде мемлекеттік  жәрдемақы алады.[21]

Шет елдегі әлеуметтік жұмыс  тәжірбиесін зерттеуде әр елдің  әлеуметтік жұмыс жүргізудегі,осы  әлеуметтік мәселелерді шешуде мемлекеттің  маңыздылық деңгейі сияқты өзіндік  ерекшеліктерін қарастырған жөн.Мысалға,осындай  сипаттарға байланысты американдық  және еуропалық әлеуметтік жұмыс  модельдері ерекшеленеді.Біз өз мемлекетіміздің  тұрақты дамуында осы шет елдік  тәжірбиенің оң тұстарын ғана қолдана  білуіміз қажет.

Айтылып кеткендей,ҚР және Еуропа Одағының халқының өмір сапасы стандартының заңнамалық негізі өзіндік нормалармен  ғана емес,сонымен қатар мемлекетте қалыптасқан тарихи – мәдени ерекшеліктерге қарай ұйымдастыру және қаржыландыру тәсілдерімен ерекшеленеді.Бірақ бұл  ерекшеліктерге қарамастан ҚР мен Еуропа елдеріндегі халықты әлеуметтік қорғау жүйесі бір бағытта жүреді. Қазіргі Германия мен Қазақстанның әлеуметтік саясатына параллельдер жүргізу мен басты даму беталыстарын салыстыру,бір қарағанда болашақсыз тапсырма болып көрінеді.Екі мемлекеттің  әлеуметтік жұмыстары мен әлеуметтік саясатының мазмұны мен құрылымындағы  айырмашылықтар тым орасан.Германияда әлеуметтік жұмыс мынандай бағыттарда қызмет атқарады:әлеуметтік сақтандыру,әлеуметтік қамтамасыз ету,әлеуметтік көмек.Германиядағы әлеуметтік жұмыс мәртебесінің тармақтылығын  және прагматизмін сипаттайтын маңызды  ережелер келесідей:

1. Германиядағы әлеуметтік  жұмыс әлеуметтік мемлекеттің  әлеуметтік саясатының маңызды  құралы ретінде институтталған.

2. Әлеуметтік жұмысты  жүргізушілер мемлекеттік және  мемлекеттік емес ұйымдар,жеке  тұлғалар болып табылады.

3. Германдық әлеуметтік  саясат конституциялық мәртебеде  адамның өзінің және мемлекет  алдындағы,сондай – ақ мемлекеттің  қоғам алдындағы қызметі мен  жауапкершіліктеріне негізделген.

4. Тиімді әлеуметтік саясат  қалыптастырудың іргетасы ретінде  әлеуметтік жұмыс, әлеуметтік  қамтамасыз ету және әлеуметтік  сақтандырудың тұтынушыға бағытталған  технологиясын анықтау.

Біздің еліміздегі қазіргі  әлеуметтік қоррғау жүйесінде Батыс  елдерінен айырмашылығы ондағы толық  ынтымақтастық және мемлекеттік  институттардың қатысуы деңгейі  басымдылығы,ал ынталандыру деңгейінің төмендігі.Әлеуметтік қорғау жүйесінің  негізгі қаржыландыру көзі мен жалпы  реттеушісі мемлекет болып табылады.Заңнамаға  сәйкес азаматтардың жекелеген санаттарына  мемлекет қаражаты есебінен әлеуметтік көмек көрсетіледі.Жинақтаушы зейнетақы  қорын қоспағанда,әлеуметтік қорғау жүйесінде ынталандыру деңгейі  төмен.Мемлекет жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғаудың мынандай түрлерін көрсетеді.

1. жұмысқа орналасуға  жәрдемдесу

2. жұмыссыздар үшін кәсіби  даярлау,біліктілікті арттыру,қайта  даярлау және қоғамдық жұмыстарды  ұйымдастыру

3. қоғамдық жұмыстарды  істейтін жұмыссыздардың еңбегіне  ақы төлеу

4. табысы аз азаматтарға  жататын жұмыссыздарға заң актілеріне  сәйкес мемлекеттік атаулы әлеуметтік  көмек көрсету.

Еуропа елдерінде өмір сүру деңгейі Қазақстанмен салыстырғанда  бірталай асып түседі. Еуропа елдері ең төменгі жалақы деғгейінің мөлшері бойынша 3 топқа жіктеледі, бірінші топқа – ең төменгі жалақы мөлшері 82-331 евроны құрайтын мемлекеттер,екінші топқа -427-668 евроны,ал үшінші топқа – 1200 евродан жоғары соманы соманы құрайтын мемлекеттер құрайды. Бұл ретте Қазақстанның ең төменгі жалақы деңгейі Еуропа елдерінің ішіндегі ең төменгі ең төменгі мемлекеттерінен де азболып отыр.Сондықтан еліміздегі ең төменгі жалақы көлемін көбейтіп, Еуропа елдерінің жоғарыда айтылған үш топтың бірінде көрсетілген деңгейге жетуіміз керек. [22]

Жоғарыда жазылып кеткендей, Еуропа елдерінің зейнетақымен қамсыздандыру  жүйесі аса жомарттықпен ерекшеленеді. Бір жағынан Қазақстандағы зейнетақы мөлшері елдегі өмір сүру бағасынан аса аз болмағанымен, шетелдегі зейнетақы мөлшерінен артта қалып келеді. Еуропа Одағының кодексіне сәйкес зейнетақы мөлшері орташа жалақы мөлшерінің 50 пайызын құрауы қажет.Ал ең төменгі зейнетақы стандарт бойынша 30 жыл еңбек өтілі үшін 40 пайыз және 10 жылдық еңбек өтіліне қарай 30 пайыз құрайды.Осы стандартқа сәйкес Германияда орташа зейнетақы орташа жалақының 62 %,Францияда 50% құраса,Қазақстанда ол 33% құрайды.Мұнда,Қазақстан менЕуропа елдеріндегі зейнетақы жүйесінде ұқсастықтар болғанымен, бөлінген зейнетақы мөлшері бойынша айырмашылық көп. Әрине елімізде жыл сайын зейнетақы көлемі өсіп отырғанымен, оның мөлшерін көбейту өзектілігі туындап отыр.Осыған байланысты еліміздегі зейнетақы мөлшерін арттыруға тырысу керек. Қазақстанның өмір сүру ұзақтығы бойынша Батыс елдеріндегі ерлер 14 жасқа, ал әйелдер 8 жасқа ұзақ. Бірақ бала туу көрсеткіші Батыс елдерінен анағұрлым жоғары көрсеткішке ие. Жалпы әлеуметтік заңнама туралы сөз еткенде, заңнамалық нормалардыңпрогрессивтік белгілерінің жоқтығы туралы, оның тұрақты өзгеріп тұратын елдегі демографиялық, экономикалық, әлеуметтік жағдайлардан бір қадам артта қалатындығы туралы қорытынды жасауға болады. Бұлзаң шығару саласында стратегиялық жоспарлау процесі әлсіз және жүйесіз өтіп жатқандығына байланысты. Сондықтан, біз 50 мемлекеттің қатарына қосылу үшін халықтың өмір сүру деңгейін Батыс елдерінің стандарттарына жеткізуіміз қажет.

2006-2009 жылдары Германия  мен АҚШ –та зейнетке шығу  жасын қайта қарастырып, көтеру мәселесі қозғалды. Оның біздің елге де ықпалы болуы мүмкін, бірақ бізге зейнетке шығу жасын көтеруден гөрі төмендеткен дұрыс болады. Себебі жоғарыда жазылғандай, халықтың көбі әр түрлі факторларға байланысты жасқа жетпейді екен. Мұндай мәселені шешуде мемлекеттің үлкен қолдауы керек. Осындай қолдау зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін ары қарай жетілдіру үшін маңызды болмақ. Осы мәселені шешу жолдары Қазақстан Үкіметінің жыл сайын қабылданатын ҚР зейнетақы жүйесін ары қарай дамыту бағдарлары негіз болады. Бағдарламаға сай базалық зейнетақыны енгізу,оны жылдан-жылға көбейту сияқты шаралар қарастырылған. Сол сияқты зейнетақымен қамсыздандырудың 3 деңгейлі жүйесіне өту аяқталды: 1)мемлекеттік базалық зейнетақы, 2)ынтымақтастық және жинақтаушы зейнетақымен қамсызданыруға берілетін зейнетақы, 3)ерікті және кәсіптік зейнетақы аударымдарының есебінен қосымша төлемдер. Жалпы еліміздегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін Батыстық стандарттарға сай келтіру үшін зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің құқықтық базасын жетілдіру қажет. Ол мәселе, 1)қазіргі зейнетақы жинағының құнын қазіргі инфляция жағдайында сақтап қалу үшін халық үшін маңызды, себебі, бүгінгі жинақтары ертеңгі күні олардың өмір сүруін қамтамасыз етуі тиіс 2)зейнетке шығу жасын қайта қарап,оны төмендету қажет. 3)зейнетақы сомасын көтеру керек.