Терроризм

1993 жылдың 19 сәуiр күнi Одақтық Тергеу Кеңсесi (ФБР) Тексас уилаятындағы Вако қалашығындағы «Давидиан» фундаменталтисттерiнiң диқаншылық базасына шабуыл жасағанда 80 iргешiл ұсталатындарын аңғарып өздерін өртеп өлтірген. Мемлекеттiң бұл жойқын шабуылынан кейiн iргешiл топтарды жақтаушылардың саны күрт көбейеді. Осы топтардың аймақтардағы бастықтарының көбiнесе христиандық рұһбан қызметiндегi және ақ нәсiлдiң үстемдiгiн орнатқысы келетiн фундаменталисттер екенiн көремiз.

Мысалы, «Тайм» басылымының баяндауына қарағанда, «Християнның белгiсi» (Christian Identity) атындағы топтың өкiлдерi, солтүстiк Еуропалықтар Көне Өсиетте (Библия) аталған таңдаулы пенделер, ал, йаһұдилер (жөһиттер) – шайтанның ұрпақтары деп сенедi. Мишиган аймағындағы қарулы топтардың жетекшiсi Норман Олсон, баптист сектасының рұһбаны һәм қару-жарақ сататын дүкендер торабының иесi. Оның тобында он екi мың қарулы адам бар және олар БҰҰ, АБД-ін социалистiк елге айландырғысы келедi деп сенедi. Тағы да осы аймақта фундаментализмдi таратушы Марк Корнки «Дүниежүзiлiк христиан радиосы» (Worldwide Christian Radio) арқалы хабарлар таратуда.

1990 жылы Ирақ көршiсi Кувейтті жаулап алған соң, Американың Төрағасы Джордж Буш 11 қыркүйек 1990 күнгi арнауында «Бiрiккен Ұлттар Ұйымының жетекшiлiгiнде жаңа жиһан низамын орнату керек» деген еді. Фундаменталист бағыттағы қарулы топтар бұл жүйені Американың билiгiн қолынан тартып алғысы келетiн сионистiк жоспар дейді. Мисалы, Солтүстiк Каролайна аймағындағы «Конституцияға сәйкес мемлекеттiң қайтадан қалпына келтiрiлуiн жақтайтын азаматтар» (Citizens for Reinstatement of Constitutional Government) атындағы топтың негiзгi ұраны; «Қасиеттi Библияны және Атазаңды Американың негiзгi заңына айналдырамыз!» деп мәлiмдейдi Тайм апталығы.

Америкадағы экстремист ағымдар туралы толық бiр кiтап жазуға да болар едi! Бiрақ бұл мақаланың мақсаты осы деректi мысалдар арқалы экстремизмнің шын мәнiнде не екенiн, қайдан шыққанын анықтаумен шектеледі. Аталмыш фундаменталист ұйымдар Америкада ғана емес, сонымен қатар, Канадада мен Еуропа елдерiнде де ұйымдасқан түрде өсiп, өрбуде. Таяу уақыттарда осындай асырашыл топтардың кесiрлi қылықтарына куә болуымыз әбден мүмкiн.

Қорыта айтқанда, фундаментализм АБД-де және христиандықтан пайда болған. Мың төрт жүз жыл бойы жиһанды ғылымға, әдiлеттiлiкке, тазалыққа, имандылыққа, абзалдылыққа, өркениетке, адамшылыққа бөлеген хақ дiн Исламға және оған иман етушi мұминдерге фундаменталист деген жаланы жабудың жалғыз ғана мақсаты – ең жылдам һәм өздiгiнен өсiп, таралып келе жатқан хақ дiн Исламның алдын тосу, оған жүректерi жiбiп келе жатқан пенделердi айнытудан.

Ислам деген сөздiң өзi араб тiлiндегi «силм» - бейбiтшiлiк, тыныштық, берілу деген сөзден, жә, мұсылман деген мағнаны бiлдiретұғын «мұслим» сөзі – бейбiтшiлiкке берiлген, тәсiлiм болған һәм оны сақтаушы деген мағынадан шыққан. Демек, фундаменталист секiлдi дөрекi де кертартпа сөздер мұсылмандыққа әсте жараспайтынын, әлбетте, оңайлықпен аңдауға болады. Мұсылмандар амандасқанда-ақ «Әс-саламұ алайкұм!» яғни «Саған бейбiтшiлiк болғай!» деп, біріне-бірі татулық, тыныштық тілейді ғой. Ал, хақ дiн Исламның пайғамбары Әз Мұхаммед Ғалайһиссалам бір хадисінде «хайрұн нас, ман йанфағұн нас!», яғни «адамзаттың ең жақсысы, ең хайырлысы, адамзатқа ең пайдалысы!» деген. Пайғамбарымыз тағы да бiр сөзiнде «әс-салату ғимад-ұд-дин», яғни «дұға дiннiң дiңгегi, негiзi!» деген. Ислам ұғымындағы бейбiтшiлiк Аллаһ Тағаланың ризалығына ие болумен, яғни, жақсы ғамалдар iстеумен ғана пайда болады. Он төрт ғасырлық тарихында ғылымның, мәдениеттiң, әдебиеттiң ең озық және пайдалы үлгiлерiн мұралатқан хақ дiн Исламға және мұсылмандар хақында батыс өлшемдерiндегi атаулардың мағналары мен шығу тегіне мән берiлместен қолданылуы, бұл ғажайып байлық пен пәктікті жете түсiнбегендiктiң салдарынан дер едiм!

Ислам және түбірлес сөздер Құран Кәрімде мынандай мағнада қолданылған; құтылу, сәлеметте болу (68-сүре/43-аят), таза жүректі болу (26/89 және 37/84), бейбітшілік, амандық, азаттық (2/208, 8/61, 47/35), бейбіт бітім, тыныштық, татуластық (4/90-91, 16/28-87), жамандықтан, жауыздықтан ада болу, сәлемдесу (6/54, 7/46, 10/10, 11/69, 13/24 т.т.), берілу, тәсілім болу (19/33, 20/47, 8/43), құтылған, ыхыласты (2/71, 4/92, 4/125, 6/14 т.т.) /[2]/. Бір жолы, Мәдинедегі Хазраж руынан бір топ адам Расұлұллаһқа келіп, Ислам туралы сұрайды. Әбден ұғынып болған соң мұсылмандықты қабылдаған олар былай деген: «Біз өшпенділік пен күншілдік билеп алған бір қоғамның мүшелеріміз. Сенің дініңнің арқасында Аллаһ Тағала екі ру арасындағы өшпенділікті жояды деп үміт етеміз. Елімізге барып, үгіттеріңді түсіндіреміз. Аллаһ оларды сенің маңайыңда жинасын деп тілейміз!» /[3]/. Иә, Исламға дейін үнемі теке-тіресте, шайқаста болған Мәдинедегі Әус және Хазраж рулары мұсылмандықтан кейін татуласып, бауырласып кетеді.

Әлем тарихын парақтағанымызда мұсылмандардың әр дәйім бейбітшілік жағында болғанын көреміз. Үстіміздегі ғасырда болған уақиғалар осыны растайды. Сондықтан, әлемдік бейбітшіліктің басты кепілі мұсылман үмметі десек қателеспесбіз.

Пайғамбарымыз Мәдинеге келген соң (622ж.) қаланың саяси тұрақтылығы мен мұсылмандардың амандығын қамсыз ету мақсатымен іске кіріседі. Үйткені, Мәдине тұрғындары Мекке сықылды біркелкі араб факторларынан емес, сонымен қатар йаһұдилер мен басқа жамағаттарды да қамтушы еді. Бұған дейін Мәдинеде орталық билік пен қала тұрғындары ортақ ымыраға (консенсус) келген басқару жүйесі болмаған еді. Сахаба Әнес Мәлікұлының (614?-715?) үйінде мұсылмандар мен ғайри-мұслимдердің уәкілдерімен кездесулер ұйымдастырылып, барлығы келіскен ортақ жазба мәтін дайындалады. 623ж. Мәдине тұрғындарының барлығы ұйғарысқан осы келісімшарттың жазба нұсқалары бүгінге жеткен. Осы тоқтамды Мәдине Ислам Мемлекетінің «конституциясы» деп атайды ғалымдар /[4]/. Осы негізгі заңда қамтылған тақырыптар мен баптардан, және де Пайғамбарымыздан кейінгі халифалардың жаңа ашылған елдерде ұстанған жолынан мұсылман билігінің басқа мәдениеттерге кең рұқсат бергенін байқаймыз.

Исламият бөтен мәдениеттерді жатсынған емес. Қайта, оларды өзіне баулып, олардың жақсы жақтарын алуда ешқандай оқа көрмеген /[5]/. Пайғамбарымыздың түрік-соғды сауытын киюі, қытайдан әкелінген заттарды пайдалануы, түрік шатырында соғысқа шығуы, Арабыстанның төрт жағындағы Мысыр, Бизантия (395-1453), Сасани (224-651) қатарлы патшалықтарға елшілер жіберіп (630ж.) оларды хақ дінге шақыруы, тіпті император Ираклиймен хат алмасып тұруы, Оның күллі адам баласына жіберілген елші екенін растайтын айғақтар. Халифалық дәуірінде де басқа діндер қудаланған жоқ, қайта, олардың еркін жұмыс істеуіне рұқсат етілді. Мұсылмандар ғайримұслимдердің, ал олар мұсылмандардың шәкірті, ұстазы болды /[6]/. Тіпті, академик Бартольд (1869-1930) христиан ғұламалардың өз діндестерінен гөрі мұсылман шәкірттерінің көбірек болғанын жазады /[7]/. Бұл факт мұминдердің ғылымға деген талабының бәрінен де жоғары болғанын көрсетеді. Ғылымды кім іздесе және дамытса, әрине сол қызығын көрмек. Ғылымға кім көбірек үлес қосса, соның ғылымы билемек. Сондықтан, мұсылмандар ғылымның жетекшілігін қолға алған соң, эллинизмнің беделі төмендеді де мұсылман мәдениеті жоғарылады; араб тілі һәм мұсылмандардың һәм ғайри-мұслимдердің ғылым тіліне айналды. Халифа әл-Мансұр (709?-775) Бизантия патшасына хат жолдап математика туралы кітаптар жіберуін өтінген. Грек, ибрани (иврит), сұрия, парсы тілдерінен көптеген әдебиеттер арабшаға аударылды. Грекшеден тәржімелер сонау VII ғасырдың аяғы мен VIII ғасырдың бас шенінде басталды. Әбу Сұфйанның немересі, Йәзид Мағауияұлының (уаф. 683) баласы Халидтің ханзадалық дәуірінде кейбір астрономия, медицина, химия кітаптарын грекшеден арабшаға аудартқызғаны белгілі. Арабшадан да көптеген туындылардың кейінгі ғасырларда аталмыш тілдерге тәржімеленгенін байқаймыз. Ғайри-мұслимдер мұсылман билігінде алтын дәуірін бастан кешіріп жатқанда, Еуропадағы халықтардың тым примитивті өмір сүргенін байқауға болады. Академик Бартольд литовцылардың сонау XII ғасырға дейін, ал Хиндұқұштағы кафирлардың XIX ғасырға дейін жабайылар болғанын атап көрсетеді /[8]/.

Ешқандай мәдениеттің өздігінен пайда болмайтыны рас. Әлемді тамсантқан Ислам мәдениеті пайда болғанда өзінен бұрынғы Мысыр, Месопотамия, Грек, Парсы, Үнді мәдениеттерін пайдаланғаны, олардың Исламның өзегімен ұштасатын тұстарын алып, дамытқаны белгілі. Мәселен, әл-Фарабидің басқа дін мен басқа ұлттың өкілі болғанына қарамастан Стагирит Аристотелдің (м.б. 384-322) пікірлерін дамытқаны осының бір айғағы. Осы орайда айта кететін бір жәһіт; ерте дәуірдегі мұсылман зерттеушілері грек, ибрани, парсы, үнді және түркі тілдеріндегі көп мұраларды хатқа түсіру не аудару арқалы әлемдік мәдениеттің маңызды мирастарының сақталып қалуына үлкен үлес қосты. Егер мұсылман ғалымдары мен көрегенді билеушілерінің осы қызметі болмағанда, бәшәриет көп нәрседен махұрым қалар еді, бүгінгі өркениет сәуиесіне жете алмас еді.

Мұсылман ғалымдар бар ғылымын жұртшылықтың пайдалануына ұсынды. Ғылымды күнкөріс пен мәртебе алудың құралы деп көрмеді олар. Бір мисал келтірелік: Иран патшасы I Шапұр кезінде (241-272) Хұзистан аймағында Жұндишапұр деген қала орнатылады. Осы шағын қалашық Сасани билеушісі I Хұсраудың кезінде (531-579) патшалықтың екінші үлкен қаласына айналады. Мұнда атақты дәрігерлік мектебі пайда болады. Алайда, Жұндишапұрлық дәрігерлер өздерінің кәсіби сырларын тек өз топтарында ұрпақтан ұрпаққа қалдырып сақтайды да монополия мен кірістен айырылмас үшін басқа ешкімге білдірмейді һәм үйретпейді /[9]/. Аталған аймақ мұсылман билігіне қаратылғаннан соң ғана мұсылман ғалымдар олардың кейбір ғылымын ашып, пайдалана алған-ды. Алайда, Ибни Сина сықылды біртуар дәрігерлер болса жазған кітаптары тек мұсылман елдерінде ғана емес, сонау Еуропаның өзінде кем дегенде алты ғасыр бойы бас оқулық есебінде оқытылған. Со ғасырлардың ең мықты батыс елдерінде мұсылман ғалымдарымен салыстырарлық ілімдарлардың шыға алмағаны осыдан.[10] Бұл жөнінде Бартольд (1869-1930) былай дейді: «Исламның басты артықшылығы, мұсылман әлемінің сол дәуірдегі білімді халықтардың алдында болуы, әрине, материалдық һәм рухани мәдениет жағынан бірдей мәдени біріншілікті ұстауында жатады» /[11]/.

Мұсылмандардың басқа мәдениеттерге қамқорлық жасағанының енді бір белгісі олардың жер-су атауларын, кісі есімдерін өзгертпеуі. Күні бүгінге дейін мұсылман елдерінде Исламнан бұрынғы жағырапиялық атаулар сол қалпында (дыбыс үндестігінен басқа) қалғаны мұны растайды. Мисалы, Түркиядағы жер, су, қала, аудан атауларының басым көпшілігі грек тіліндегі бұрынғы атауымен қалған. Тек, түрік тілінің үндестік заңына сәйкестендірілген; Ыстамбұл, Анкара, Измир, Трабзон, Анталя, Бұрса т.т. бәрі де ежелгі атауында. Бұдан басқа Солтүстік Африкадағы Триполи (Либия), Константин (Жазайыр), Казабланка (Мағриб), Александрия (Ескендерие, Мысыр) т.т. айтуға болады. Жә, мұсылмандар тарапынан Испанияда, Портұғалияда, Балқан елдерінде салынған қалаларды санап шығуға сан жетпейді. Мисалы; Италиядағы Палермо қаласының негізін мұсылмандар қалаған.

Тарихта бірінші рет халифалықтар дәуірінде дүние жүзі мәдениеттері тығыз араласты; қиыр шығыстағы Қытай мәдениетінің жетістіктері батысқа, мұсылмандардың ғылыми-мәдени табыстары болса қытай еліне мәлім болды. Талас (751ж.) соғысынан кейін Атлант мұхитынан Қытай мұхитына дейінгі халықтардың бірін-бірі жақын тануына мұмкіншілік ашылды. Мұсылмандар 3 құрлықтағы билігінің арқасында халықтар арасында мәдени байланыстардың орнатылуына орасан зор үлес қосты. Халифалар батыстағы франк, герман, рим патшаларымен және шығыстағы қытай ханадандарымен тығыз мұғамалада болды; мәселен, қытай деректерінде халифалықтан 651-798жж. аралығында 37 рет, ал 908-1168жж. аралығында болса 49 рет елшілік келгені жазылған /[12]/.

Қорыта айтатұғын болсақ, тарихта мәдениет қатынастарының дамып, өзара бірігуі һәм кірігуі (интеграция) тек Исламнан кейін ғана мүмкін болды. Оған дейін мәдениеттер арасында өшпенділік пен пышақ сырты ғана байланыс болған болса, Исламмен бірге шығыс пен батыстың барша мәдениеттері жамырасып, үлкен жетістіктерге қол жеткізілді. Оған дейін белгілі бір мәдениетке ғана тән боп есептелген нәрселер мұсылмандардың арқасында бүкіл әлемдік мәртебеге ие болды. Мисалы, араб цифрлары деп атағы шыққан сандардың ежелгі дәуірде тек Үндістандықтарға ғана мәлім болғаны белгілі. Мұсылмандар осы цифрларды жетілдіріп қана қойған жоқ, оларды құр символдықтан шығарып, мағналы белгілерге айналдырды. Бәшериет тарихында бірінші рет нөл (сыфыр) цифрін мұсылман ғалымдар тапты уә еңбектерінде пайдаланды; мәселен, нөлді бірінші рет сан ретінде қолданған Мұхаммед Мұсаұлы әл-Хорезми (780-850) болды /[13]/. Арал теңізі маңында дүниеге келген дана бабамыз сонымен қатар 1-ден төмен қарайғы сандарды белгіледі, жүздік, мыңдық және ондықтарды жүйелеп, бөліп жазуды көрсетті. Оның бұл табыстары мүмкін тарихтағы ең маңызды ғылыми жаңалықтарға жатады. Үстіміздегі информация ғасырында, телекоммуникация дәуірінде мұсылмандар ашқан осы жаңалықтың қызығын бүкіл әлем көруде. Орыс тіліндегі цифр мен батыс тілдеріндегі cipher сөздері арабша нөл дегенді білдіретін «сыфыр» сөзінен алынған. Шындығында араб сандары рим сандарымен салыстырғанда қолданымы өте икемді һәм оңай. Әл-Хорезми ашқан бұл жаңалық Еуропаға тек X-XIIғғ. ғана мәлім болған; осы жаңалықты батысқа жеткізген Герберт есімді адамның абырой-беделінің артқаны соншалық, кейін ол Рим Папасы сайланған /[14]/. Оның есімі Папа Силвестер II болып, Еуропа тарихында қалды. Әл-Хорезмидің «Китаб әл-жәбір уә-л Мұқабала» (Алгебра мен теңдіктер кітабы) латын тіліне аударылғанда (XIIғ.) әл-жәбір сөзі алгебра деп аударылғандықтан осы сөз термин боп қалыптасты. Оның екінші бір кітабы латыншаға «Algorithmi de numero Indorum» деп аударылғандықтан, алгоритм сөзі тағы да терминге айналды.

Адам хұқұқтары жөніндегі үндеудің ХХ ғасырда ғана бекітілгенін ескерсек, он төрт ғасыр бұрын Раббымыздың Құран Кәримінде барлық адамдардың хұқұқтарын қорғау міндетін бұйырғанын көріп таң қаламыз:

«26/183: Адамдардың хұқұқтарын қыспаңдар! Жер бетінде бұзақылық шығарып, бүлік жасамаңдар!» /[15]/.

Міне, көптеген аяттар мен хадистер мұсылмандарды орта жолға, қанағаттылыққа, адамгершілікке шақыруда. Сондықтан, Аллаһ Тағаланың бұйрығын орындағысы келетін мұсылман ешқашан да экстремист, террорист т.т. бола алмайды. Ислам дініндегі автоконтроль жүйесі мұсылмандарды асыра сілтеушілікке жібермейді. Ислам дінінде дүниедегі өмір мен ахиреттің, құлшылық пен пендеуи өмірдің, дүнияуилік пен ұхрауиліктің балансы жасалған. Мұсылман сондықтан ифрат уә тәфриттен, яғни әр түрлі әсірешілдіктен аулақ болады. Қоғамдағы һәм жанұядағы орнын сақтайды, көршілерімен тату-тәтті қатынас орнатады, мемлекеттің дамуына үлес қосады. Мұсылмандар ешқашанда «құлатушы» болған емес, қайта «тұрғызушы» болған үммет. Ал, Ислам атын жамылып адамзатқа зиянды іс-әрекет жасаушылардан сақ болған жөн, олардың негізінде Исламнан басқа нәрселерді іздестірген жөн. Үйткені, Ислам діні күллі адамзатқа рахмет ретінде жіберілген дін. Басты мақсаты адам нәсілін қорғау, көркем ахлақты уағыздау, бейбітшілікті орнату. Дініміздің қадірін білейік ағайын һәм дінімізді қанаушыларға жол бермейік.

ҺӘШИЯЛАР:

/[1]/. Yeni Yüzyıl газеті, 28.03.1997 күнгі саны

/[2]/. Çanga, Mahmut., Kuran-ı Kerim Lugatı, Timaş Yayınları, Istanbul, 1994, 249-251 беттер

/[3]/. İbni Hişam, Siretü’n Nebeviyye, I-том, 267-бет

/[4]/. Büyük İslam Tarihi, Çağ Yayınları, Istanbul, 1992, 1-том, 263-бет. Көбірек мағлұматтану үшін осы мәтінді терең зерттеген профессор Мұхаммед Хамидұллаһтың мына кітаптарын оқыңыз: Muhammed Hamidullah, İslamda Devlet İdaresi, Istanbul, 1973; İslam Peygamberi, Istanbul, 1980; әл-Уәсаиқ ұс-Сиясия, Бейрұт, Лұбнан, 1969 ж.

/[5]/. «Ислам терпимо относился к местным традициям и в то же время удерживал их в приемлемых для себя рамках… все участвовали в формировании исламской культуры, сами развивались и сохранились под покровительством ислама». Қараңыз: Кривец, Е.А., Ислам в Центральной Азии, Леном, Москва, 1999, 23-бет

/[6]/. Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, Москва, 1998, 23-бет: «Стремление каждого возвеличить свой народ и свою веру не мешало этим культурным элэментам учиться друг у друга; христианин мог иметь учеником мусульманина или язычника, и наоборот»

/[7]/. Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, 24-бет.

/[8]/. Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, 12-бет.

/[9]/. Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, 22-бет.

/[10]/. Бартольд, В.В., Культура Мусульманства, 23-бет: «Даже самый передовой из восточнохристианских народов, сирийцы, не выдвинули ни одного ученого, который мог бы сравниться с Фараби, Ибн Синой и Ибн Рушдом»