Орта ғасырдағы араб-мұсылман философиясы. Әл-Фараби философиясындағы ақыл-ой және бақыт туралы ілімдері

Орта  ғасырдағы араб-мұсылман философиясы. Әл-Фараби философиясындағы ақыл-ой және бақыт туралы ілімдері.

Әбу Насыр Әл-Фараби

(870-950)

     Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ топырағынын көкірегі ояу, көзі ашық, ойшыл азаматтары бүкіл шығыс араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары да аз емес. Солардың бірі – күллі әлемге танымал ұлы жерлесіміз - Әбу Насыр әл-Фараби.

     Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан  шыққаны бізге мәлім, бұған дәлел  оның толық аты жөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені  Сырға барып құятын өңірдегі, Фараб  қаласында дүниеге келді. Фарабидің  то-лық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Иби Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн  Тархан Әл-Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб  деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбунасыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент  облысының территориясында. Сол тұста өмір сүргендердің қалдырған нұсқаларына карағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған. Замандастары жазған шежірелер бойынша алғанда,  оның арғы аталарының есімдері таза Түркі тілінде келтіріледі.     

     Әл  Фараби, Әбу-Насыр (Әбу-Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлақ  әл-Фараби ат-Түрки) (870-950) - Аристотельден  кейін дүниежүзі білімі мен мәдениетінің екінші ұстазы атанған данышпан, энциклопедист ғалым.  Энциклопедист, ғалым, ойшыл, философ, математик, астролог, музыка теоретигі – ғалымның жан-жақты тұлғасын көрсетеді. Деректерде сауатын Түрікше ашқаны, өзін ақын және күйші, әнші ретінде танытқаны айтылады. Оның өлеңдерінен үзінділер де сақталған. Фарабидің күйшілік өнері туралы әңгімелер көптеп кездеседі.

     Туған жері Сырдария бойындағы ерте заманда  түркі халықтарының орталығы болған Отырар қаласы. Отырарды арабтар «Фараб»  деп атаған. Қай жерден шыққанын білдіру үшін аты жөніне өзінің туған  мекенінің атауын тіркейтін сол  заманның дәстүрімен ұлы ұстаз Фараби аталған. Махмұд Қашқари «Диуани  лұғат ат түрк» атты еңбегінде  Фараб қаласының түрікше аты  «Қарышоқы» деп көрсетеді.

     Әл  Фараби заманында бүкіл ОртаАзия мен Түркістан Араб халифатының  ықпалында болған. Соған байланысты қала халқы сауда саттық мәселесінде  ислам қалыптасып, дамуына зор  үлес қосқан араб, парсы, түркі тілдерін қатар қолданған. Соның ішінде рухани, ғылыми тіл араб тіл болған. Сондықтан  осы қалада сауат ашып, осы қалада білімге, ғылымға деген құмарлығы  оянған Әл Фарабидің осы үш тілді  жетік білуі заңдылық еді. Ол кейін  білім ғылым іздеп, көп жерді  аралайды. Ақыры сол кезде әлемнің  ғылым дүниесінің орталығы болған Бағдадқа келіп, сонда тұрақтап қалады. Сол  кездің әйгілі ғалымдарымен кездесіп, олармен сырлас болады.

     Одан  кейін ғылыми жолға түсіп, Грек, латын, санскрит және басқа тілдерді үйренеді. Ол өз заманындағы дамыған ғылым салаларының бәріне, өнеріне өзіндік үлес қосып, елеулі із қалдырады. Одан қалған ғылыми еңбектердің өзінің саны жүзден астам. Сол еңбектерді ғылым салаларына қарай бөлетін болсақ, олар мынандай: астрономия, астрология, математика, логика, музыка, медицина, табиғат ғылымдары, социология, лингвистика, поэзия риторика, философия болып келеді.

     ХХ  ғасырдың екінші жартысынан бері қарай  Қазақстан ғалымдары да ұлы ұстаздың бай мұрасын жинап, зерттеп тануға өз үлестерін қоса бастады. Қазір  Қазақстан Ғылым академиясының  кітапханасында Әл Фарабидің елу  шақты еңбегі бар. Олардың ішінде басқа тілге аударылмаған, ғалымдар арасында осы күнге дейін белгісіз болып келген: «Алмагеске түсініктеме»,    « Геометриялық сызықтар жасаудың әдістері», «Астрология», «Китаб әл мусики әл кабир» секілді әрқайсысы бір бір ғылымның шыңын көрсететін аса ірі туындылары бар. Мұның сыртында соңғы жылдары Қазақстанның Иранда алғашқы Төтенше және Өкілетті елшісі болған ғалым Мырзатай Жолдасбеков тауып әкеліп, Алматыдағы Әл Фараби атындағы ұлттық университеттің кітапханасына тапсырған Әл Фарабидің қолжазбалары - өз  алдына бір пара қазына. Олардың көшірмесі (он үш қолжазба) бүгінде Еуразия ұлттық университетінің Отырар кітапханасында сақтаулы. 
Өмірінің соңына қарай Әл Фараби Мысыр, Шам, Халеб қалаларында болып, ақырында Шам шахарында келіп, сонда тұрақтайды. Осында қайтыс болады. Оның денесі Шам шахарының Кіші қақпа (Баб ас Сағир) жағындағы зиратқа қойылады.

     Әл  Фарабидің ісін жалғастырған, ғылымға  берілген шәкірттері көп болған. Олардың  ішінен, ең алдымен, Орта Азияның ұлы  ғалымы Әбу Әли ибн Синаның (Авиценна) есімін атауға болады. Кейінгі кездегі  шығыс ғалымдары оларды бөліп  жармай «Қос Фараби» деп те атайды. Сондай ақ еңбектері ұлы ұстаз  еңбектерімен сабақтасып жатқан ұлы  ғалымдар Беруни, Бозжани, Омар Һайямдар да өздерін Әл Фарабидің шәкірттеріміз  деп есептеген. Бұл Ұлы Ғұламаның  өзінен кейінгі талай Ұлыларға да үлгі болғанын көрсетеді.

     А. Н. Бернштам, шекарадағы аса манызды  мекен және керуен жолдарының торабы болған Отырарға орта ғасыр авторларының көп назар аударғанын атап көрсетеді. Географиялық көрінісі түрліше бұл  өнір суармалы егіншілікпен айналысуға да қолайлы болған.

     А. Н. Берштамның айтуынша, Отырар қаласы орналасқан аса құнарлы алқапта  қазақ халқының арғы ата-бабалары, қырдағы  көшпенділер мен қала тұрғындары жиі карым-катынас, тығыз байланыс жасап отырған деп пікір қорыту әбден орынды.

     Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылы монғолдар  шапқынышылы кезінде қала қиратылды, бұл "Отырар ойраны" деп аталды, қала қайтадан тез қалпына келеді. Онаң соңғы әйгілі мәлімет 1405 жылғы  ақпанда мұнда Әмір Темір қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда  Ибн Хаукальдың, Абул Фиданың, қытай  деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птоломейде де айтылған. Отырардағы кітапхана, ел ауыздағы аңызға қарағанда, кітабының - саны жағынан  атақты Александрия кітапханасынан кейінгі екінші орында болған. Қаланың  ең ақырғы күйреуі 18 ғасырдағы Жоңғар шапқыншылығына байланысты.

     Бірақ Отырар Қазақстан территориясындағы  бірден бір мәдени орталық емес-ті. Зерттеушілердің кажырлы еңбегі арқасында республиканың археологиялық  картасында басқа да мәдени орталықтар (Тараз, Сығанак, Түркістан, Мерке, Исфиджаб және басқа қалалар) болғаны көрсетілген. Сондықтан, біз осы территорияны мекендеген тайпалардың сонау арғы заманда қалыптасқан өскелең  өнері, қол өнері, ғылымы, түркі тілдес жазуы болған деп қазір батыл  айта аламыз. 

     Осы жазба әдебиеттің пайда болған кезін, ол біздік заманымыздан 300-400 жыл немесе одак да көп бұрын қалыптасты ма деген мәселені келешекте тарихшылар мен тіл мамандарының анықтауына тура келеді. Міне, сондықтан да, қазақ  топырагынан шыққан ғалымдар Әбу-Насыр  әл-Фараби, Исхақ әл-Отрари, Исмаил әл-Шаухари, Жемал әл-Түркістани, әл-Сығнақи, әл-Қыпшақи, Қадырғали Жалаири және басқалар жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде дүниеге келуі әбден табиғи нәрсе. Осынау санлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі алып тұлға ретінде көзге көрінетін әл-Фарабидің орны ерекше.  

     Ал  енді әл-Фарабидің антика дәстүрімен байланыстылығынан, осының арқасында  оның Аристотельден кейінгі "Екінші Ұстаз" атанып, даңққа бөленгенін айтатын  болсақ, әл-Фараби жастайынан ақ ұлы  Аристотельдің, Платонның, ерте дүниедегі  Грецияның басқа да философтарының шығармаларымен түп нұсқасынан танысқаны  жөнінде бізде деректер бар.

     Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен  ол, жас шағында, дүниедегі құбылыс  біткеннің бәрі кісіге әрі ғажап, әрі таңсық көрінетін кезде саяхат жасап, сол замандағы мәдени әлемнін  көптеген орталықтары: Хорасанда, Бағдадта, Дамйскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) болған. Өз өмірінің көп жылдарын ол, араб халифатының саяси және мәдени орталығы болған, Бағдадта өткізді. Мұнда  ол өз білімін әбден тиянақты меңгеріп, толықтырады, көрнекті ғалымдармен  байланыс жасайды, сөйтіп өзінің білімдарлығы, ақылының алғырлығы және асқан байсалдылығы арқасында көп ұзамай олардың  арасында үлкен аброй-беделге ие болды. Бірақ өресі тайыз кертартпа  хадисшілер оны жек керіп, күндей бастаған, әсіресе, олар әл-Фарабидің  бүкіл ойының негізгі мәніне қарсы  шыққан, өйткені, оның дүниеге көзқарасы  шынайы болмысты танып білуге, адам бақытын о дүниеден іздеп табуға мезгейтін еді. Ақыр сонында әл-Фараби лажсыздан Бағдадтан кетеді. Өзінің "Фусул ал-мадани" ("Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздері") деген соңғы шығармасында ол: "Адам ғылымға түрліше тосқауыл жасайтын мемлекеттен кетіп, ғылыми өркен  жайған елде тұруға тиіс",— дейді. Әл-Фараби александриялық (мысырлық) ғалымдар, яғни бір кезде Александриядан ығыстырылған несторианшыл христиандар тұратын  Хоранға келіп қоныс тебеді. Өмірінің соңғы жылдарын Алеппо мен Дамаскіде  өткізеді, мұнда ол солтүстік Сирияның жетекшісі саяси қайраткері Сейд ад-Дуаль Хамданиге аса кадірлі  болды. Әл-Фараби 950 жылы 80 жасында кайтыс болды. Бейіті қазір Сирия жеріндегі  Баб әс-Сағир зиратында жатыр.

     Біздің  заманға әл-Фарабидің тек негізгі  шығармалары ғана келіп жетті. Ол шығармалардың ежелден бері-ақ жұртшылыққа  танымал болып, философиялық және ғылыми ойдың одан кейінгі дамуына тигізген әсері толассыз. 

     "Мүсылман  Ренессансы" деген атауға ие  болған сол заманға тән белгілері  оның шығармаларымен белгілі  бір дәрежеде өз орнын алады.  Әл-Фарабидің шығармаларында көне  замандағы дәстүрдің және "Бірінші  Ұстаз" деп шығыста аталып  кеткен Аристотельдің тарих барысында  қалдырған әсері, неоплатонизмнің  несторионшылдықтың әсері және  исламның әсерімен Аристотель  идеяларының өзгеруі айқын көрінеді. Әл-Фарабидің Аристотельге бас  игені сөзсіз. Сол сияқты ол  Аристотель идеяларының ең жаксылары мен бағалыларын әрдайым таңдап ала бермейтіні де даусыз. Бірақ біз үшін ерекше бағалы жағы сол — ол Аристотель ілімінің формалдық жағымен ғана шектелмейді, ол диалектика элементтеріне, мәселені қарама - қарсы қоюына белгілі дәрежеде көңіл бөледі, сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс таным логикасының ірге тасы болып табылатынын дәлелдейді.

     Фараби  Аристотельдің, Әл-Киндидің ізін қуып, философия мен ғылымның барлық салалары бойынша үлкен жетістіктерге  жетеді. Мәселен, Фараби шығармаларының санын неміс ғалымы Ш. Штейщнейдер 117 еңбек десе, түрік ғалымы А. Атеш— 160, ал тәжік ғалымы Б. Ғафуров—- 200 трактат  деп көрсетеді.     

     Фараби  философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің "категориялар", "метафизика", "Герменевтика", "Риторика", "Поэтика", бірінші және екінші "Аналитика", "Топикасы" мен 4 сопылық еңбектеріне түсініктемелер жазды. Ол еңбектері күні бүгінге  дейін де мәні — маңызын жоғалтқан  жоқ. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін таныстыруда  зор роль атқарды.

     Сондықтан да XI ғасырда өмір сүрген Фарабидің  ізін қуушы атақты Ибн-Сина (980—1037) тек  Әбу Насыр түсіндірмелері аркылы ғана Аристотель еңбектерінің ойын ұғып, қуанғанынан қайыршыларға садақа үлестіргені  жайлы жазған екен.

     Анығырақ  айтсақ, Аристотель шығармалары сол  кездің өзінде-ақ араб тіліне аударылып  үлгіргенді. Араб шығысында Аристотельдің  кейбір құнды ойлары бұрмаланып көрсетілді. Бірақ  көп  еңбектері тәржімаланбағандықтан  ұлы грек философиясының ойын түсіну қиын болды. Сондықтан да, көп тілдерді жетік білген ұлы ғалым жерлесіміз Аристотель шығармаларына араб тілінде  түсіндірме жазуды үйғарды. Сөйтіп, ол ұлы философтың мұраларын жаңсақ пікірлерден тазартып, өз қалпында дұрыс түсіндіре біліп, өзінің бірінші  ұстазға деген ғылым саласындағы  үлкен адамгершілік, азаматтық іс әрекетін таныта білді. Сондықтан да, шығыс философтары оны "Ал муалим ас-саны" - "екінші ұстаз" деп  атаған.

     Ұлы Бабамыз Аристотельдің философиясын дамыта отырып, өз тарапынан да "Ғалымдардың  шығуы", "Ғалымдар энциклопедиясы немесе тізбегі", "Кемеңгерлік  меруеті", "Ізгі қала тұргындарының  көзқарасы", "Музыканың үлкен  кітабы", "Философияны аңсап  үйрену үшін алдан ала не білу кажеттігі  жайлы", "Ақылдың мәні туралы", "Әлеуметтік-этникалық трактаттар", "Философиялық трактаттар", т. б. көптеген философиялық еңбектер жазған. Фараби ғылымның философиялық-логикалық ірге тасын дұрыстап қайта қалап шықты. Ол музыка жайлы күрделі зерттеулер жүргізді. Фарабидің метафизика, тіл  ғылымы, логика, психология, география, этика т. б. ғылымдар жайлы жазған еңбектерінің мәні ерекше зор. Тарихқа  неғұрлым терең үңілген сайын, біз  жеке ұрпақтардың, тайпалар мен ұлттардың  мәдениеті мүлде оқшау дамиды деген "теорияның" негізсіздігін соғұрлым айқын көріп отырмыз. Дүние жүзі мәдениетінің дамуында із қалдырған сол көрнекті қайраткерлер, шындығында, адамзат мөдениетінің бірлігін паш етіп келеді. Әл-Фараби осындай дүние жүзілік тарихи тұлғалардың санатына қосылады. Ол туған елінің мәдени байлығын, иранның, үндінің ежелгі дүние мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты. Дәл, сондықтан да, ол таяз ұғымдар мен соқыр сенімдерден жоғары көтеріле білді, өзінің ойлау жүйесін сындарлы да икемді ете білді. Әл-Фараби өз заманындағы өнер-білімнің ең асылын таңдап ала білді, өз дәуірінің шынайы энциклопедиясын жасап берді. Оның терең мағыналы пікір айтпаған, жете зер салмаған, данышпандық болжам жасамаған бірде-бір білім саласы жоқ деуге болады.