Өзіндік құн: түсінігі және сипаты

          Банк жүйесін ұйымдастыру белгілеріне  қарай филиалсыз банктерге, бөлімшелері  бар банктерге және банктік  топтарға бөлуге болады. Көптеген  елдерде банк жүйесінің бір  типі берілген, ал Қазақстанда  дамымаған түрдегі банктік ұйымдардың  барлық түрлері бар.

     Ұлттық банктің  рұқсатымен банктер Қазақстан  Республикасы аумағында және  одан тысқары жерлерде банктерін  аша алады, ал өздерінің өкілеттілігін  – Ұлттық  банкінің келесі  бір хабарлауымен ашады.

     Банк филиалы  – бұл бас банктің берген  құқықтары шегіде банктік операцияларды  жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға болып  саналмайды, дербес балансы болмайды  және өзінің бас банкі берген  қаражаттар мен өкілеттіліктер  шегінде қызмет етеді.

     Банк өкілдігі  – депозит тартудан  басқа  бір банктік операцияларды орындайтын  және өз атынан, банктің тапсырмасымен  жұмыс жасайтын заңды тұлға  болып табылмайтын, құрылымдық  бөлімше.

     Еншілес банк  – жарғылық қордың 50% - нан астамы  бас банкіге тиесілі, заңды  тұлға болып табылатын банктік  мекеме.

     Қазақстан  бұрынғы КСРО – ның монополиялық  банктік жүйесін қабылдады. Бұрынғы  мамандандырылған банктері (Тұранбанк,  Кредсоцбанк, Агроөнеркәсіпбанкі, Әлембанк, Халық банкі)  республиканың барлық  аумағында өздерінің бөлімшелерін  иеленіп, жаңадан құрылған коммерциялық  банктер де сондай өз филиалдарын  құрды (мысалыға, Казкоммерцбанк, Центркредитбанк,  Темірбанк және т.б.)

     Әлемдік банктік  тәжірибеге қарағанда, бөлімшелері  бар банктердің артықшылығы –  олар бас банктің толық бақылауында  және оның балансында болады.

     Бірақ, жоғарыда  аталған мамандандырылған банктердің  күрделі иерархиялық   құрылымы  болды. Олардың бас кеңсесі  Алматыда орналасқан,

оған облыстық басқармалар  бағанса, ал соңғысына аудандағы  бөлімшілер бағынышты болып келді.

     Шетелде банк  филиалдары заңды тұлға болуға  және дербес мекеме ретінде  тіркелуге құқылы. Көптеген банктердің  филиалдары тұтыну несиесі, лизинг, факторинг, жылжымайтын мүлікті  мерзімін ұзартып сатуға  мамандандырылған.

    Қорытынды

Қазақстандағы соңғы уақыттарда құрылған барлық коммерциялық банктер  филиалсыз, яғни шоғырланған болып  келеді.

     Банктің ұйымдастырылуы  құрылымы және соған сәйкес  операциялары орталықсыздандыру  дәрежесі, бірінші кезекте жалпылама  түрде анықталады. Сондықтан да  банктің бір – екі бөлімшесі  болатын болса, онда орталақтан  басқаруды жүзеге асыру тиімді. Кез келген жағдайда да барлық  жүйені тиімді жедел басқарудың  болғаны міндетті, өйткені шешім  қабылдау барысында кешігу, бас  кеңсе мен бөлімше арасында  ақпараттық үзіліссіз болмауға  тиіс.

          Банктің ұйымдастырылуы құрылымы  басты екі әдіспен анықталады  – банктің басқарылуы құрылымы  және оның функционалдық бөлімшелері  мен қызметтерінің құрылымы.

     Басқару органын  тағайындаудың мақсаты – банктің  негізгі қызметін іске асыру  мақсатында, банктің коммерциялық  қызметіне тиімді, үнемді және  жедел жетекшілік етуді қамтамасыз  ету.

     Банктің ұйымдастырылуына, ондағы жетекші мен бағыныштыларының  қарым – қатынасына оның барлық  қызметі тәуелді.

     Банкті басқарудың  құрылымын анықтау, басқару органдарын  бөліп қарауды, олардың банк  операцияларын жүзеге асырудағы  құзіретін, жауапкершілігін және  өзара байланысын бекітуді алдын  ала қарастырады. Банкті басқарудың  жалпы тәсілдері мен құрылымы  банктік заңдар арқылы белгіленеді,  бірақ, басқару құрылымына қатысты  көптеген сұрақтарды коммерциялық  банктің дербес түрінде шешуге  құқығы бар.

     Коммерциялық  банктің басқару құрылымына оның  жарғылық қорының қалай құрылуы  (біртұтас, пайлық және акционерлік)  немесе оның торабының (филиалды  немесе филиалсыз) даму дәрежесі  тікелей ықпал етеді. 

     Қазіргі уақытта  коммерциялық банктер көбіне  акционерлік қоғам формасында  құрылатындақтан да, оларды басқаруға  акционерлері қатысады. Ондай формадағы  банктің ең жоғарғы басқару  органы банк акционерлерінің  жалпы жиналысы болып табылады. Ол жарғыны, баланс пен есепті  бекітеді, банктік саясаттың бағыты  мен мақсатын анықтайды, басқарма  мүшелері мен төрағасын сайлайды, банктің ревизиялық комиссия  мүшелерін  сайлайды. Яғни банктің  стратегиялық міндеттерін шешеді. Акционерлер жиналысы жылына  бір рет, жылдық есепті, жылдағы  балансты құрғаннан кейін бір  айдан кешікпей шақырылады.

     Басқарма (банк  кеңесі) – банк иелерінің, оның  акционерлерінің өкілетті органы  және олардың мүддесін қорғайды. Басқарманың ең басты міндеті  жұмсалған капиталға қажетті  пайда деңгейімен қамтамасыз  ету. Сонымен қатар, кеңес клиеттерінің  мүддесін қорғау туралы да  жұмыс жасауға тиіс.

     Жетекші орынға  адам таңдау. Осы заманғы банк  – күрделі және біршама тәуекел  кәсіпорын болғандықтан да, оны  білгір, білікті мамандар мен  жауапкершілігі бар адамдар басқаруы  тиіс.

     Комитет құру. Ірі банктерде шешім қабылдау  үшін мынадай комитет құрылады: әкімшілік (ағымдағы сұрақтарды), есеп-қарыздық ( несие беру инвестициялау), ревизиялық (қаржылық жағдайын тексеру).

     Қарыздық және  инвестициялық операцияларға бақылау  жасау. Басқарма заңды түрде  несие мен бағалы қағаздар  портфелінің құрылымына банк  саясатының бекіткен мақсаттарына  сәйкес бақылау жасайды.

     Банк қызметінің  мерзімді тексеру. Басқарма мүшелері  банктің операцияларына жалпы  бақылауды жүзеге асырады. Өз  мәжілістерінде басқарма,    бөлім   жетекшілерінің    есептерін    тыңдайды   және   банк   ісін 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер:

1. Л.Л.Любимов, И.В.Липсиц “Основы экономики”, Москва "Просвещение", 1994 г.

2. Кэмпбелл Р.Макконнелл, Стэнли Л.Брю “Экономикс” т.1. 1992 ж.

3. М.С. Саниев “Ақша,  Несие, Банктер”, Алматы-2001ж 

4. Максимова В.Ф., Шишов А.Л. “Теория рыночной экономики” т.1. ч.2., Москва, Соминтэк, 1992г.

5. “Деньги и кредит” 12/1995г. Изд. “Финансы и статистика”.

6. Эдвин Дж.долан “Деньги, банки и денежно-кредитная политика”. Санкт-Петербург "Санкт-Петербург Оркестр" 1994г.

7. “Деньги, кредит, банки”. Справочное пособие. Под редакцией Г.И.Кравцовой, 1994г.

8. “Қазақстан Респудликасының Банк құқығы” Алматы, “Жеты Жаргы”, 2000г.

9. “Ақша, Несие, Банктер”, Г.С.Сейтқасымов, Алматы 1996г.

10. “Ақша, Несие, Банктер”, 2003-07.

11. “Ақша, Несие, Банктер”, 2002-11.