Жұбан Молдағалиев

     Әрине, ел көшсе де, жұрт қалады,

     Жол салты жолаушыны құтқарады.

     Көмулі  тал түбінде торсық қымыз,        

     Шөл емі — бірер дорба кұрт қалады, — деп суреттейді. Мұнда барынша  анық, түсінікті, барынша қарапайым  жолдардағы шөл, құлазыған даланы мекен  етіп өскендер, сол далада жол көшкендер  бұл суретті айнымай таниды. Ақын мұнда дала үшін жалғыз ағаштың көрікті екендігін аша түседі. Сондай-ақ салт-дәстүр бойынша жолаушыға деп жанашыр, сезімтал қазақ халкының ағаш түбіне сақтаған сусын, ас-дәмі оның адамгершілік, адам сүйгіштік қасиетін асқақтата түседі. Осыдан келіп, жалпы қазақтың жомарттығы, қонақжайлылығы біртіндеп толыға түседі. Ақын "біз жомарт, дарқан елміз" деп құр айғайлап айтпай, нәзік суреттейді. Өзіндік үнін танытады.  

     Ал "Жер — глобус" өлеңінде айрықша  ештеңе жоқ сияқты көрінгенімен, лирикалық  кейіпкердің бала кезінде мұғалімнен жердің глобус сияқты екенін, оны сақтау керектігін естігеніне шегініс жасай отырып, оны даралай түседі:                                                                               

     Жер емес, мұғалімнің басы маған,

     Бір қызық глобус боп елестейтін... — деген өзіндік ой-түйіндерімен көзге түседі. Өлең соңында кейіпкер есейеді, өзіндік көзқарасын саралай бар халықтарға тіл қатқан ақын үнін, даусын тыңдағандай боламыз.  

     — Жер — өмір. Адам сонда бағын  сынар,                       

     Алыссаң, жерді қорғап алысыңдар.                                  

     Адамдар, глобусқа сақ болыңдар!

     Адамдар, таласпаңдар, табысыңдар! — деп, ақын кейіпкері жеке өмірін бар халықтар тағдырымен шебер ұштастыра білген. Бүкіл адамзатты бірлікке, тыныштыққа шақырады, оқушысына ой тастайды. Мұнда тұтастай бір кесек образды, суретті жеткізуге арналғаны анық байқалады.  

     "Ғашық  көзбен" атты лирикалық кітабы  үшін Ж.Молдағалиевқа Қазақстанның  Мемлекеттік сыйлығы берілді. 

     Поэзиядағы  ең негізгі қасиет — сөз тығыздығы, ой қалыңдығы, сыйымдылығы, айқындылығы болса, мұнда ақын шеберлігі біртіндеп таныла түседі. Ақын өлеңдерінде жалтыраған сөз қатары емес, әр сөз өзіндік мағына арқылы көрінеді:

     Ризамыз бүгінге, біз кешеге,                            

     Бір ғұмырды таныттық бірнешеге,                 

     Не  тілесе туған ел — сол болдық біз.   

     Бірде семсер, бірде орақ, бірде шеге.                  

     Осы шумақта бейбітшілік егінін, жемісін  егу, "шеге" арқылы құрылыстағы  еңбекті дәріптеу — бәрі үйлесе келіп, туған елге деген ақын сүйіспеншілігін таныта түседі.  

     "Тірілерге  тіл қату монологы" жаралы жауынгердің  өлім алдындағы жан сырын жеткізуге  арналған. Соғыстың, арпалыстың, азаптың  ортасында от оранып жатқан  жауынгердің тіршілікке, жарық дүниеге  құштарлығы оқушыны бей-жай қалдырмайды. Ажалмен арпалысқан жанға шипа болған, тыныс берген, асыл сезімді, махаббатты паш етеді. Бұл пенделік емес, адамзаттық асыл сезім, үзілген өмір қосқан сезім екенін айқындай түседі.  

     Көптеген  лирикалық өлеңдер жазған ақынның  эпикалық талантының да жоғары екенін көреміз. Ол жазған поэмалар стильдік, жанрлық үлгілері жағынан әр түрлі және қазақтың эпикалық поэзиясын биікке көтеріп, жаңа сапамен байытқан туындылар болды. Алғашқы поэмаларында — "Нұрлы жол", "Қызыл галстук", "Қиял қанатында" — ақын жастарды патриоттыққа тәрбиелеу, еңбекке баулудың проблемаларын көтерді. Балалардың келешегі үшін, олардың болашағы әрқашан күн тәртібінен түспейтіні кімді болса да толғантар мәселе екенін ақын айқын, дәл суреттей отырып, жастарға үлкен сеніммен қарайды. Заман, дәуір шындығын шебер суреттеуде ақын жеткен табыстар аз емес.  

     "Жыр  туралы жыр" (1956) поэмасында ол  эпикалық талантын көрсетуде  жаңа қырынан таныла түседі. Мұса  Жәлел өмірі қатты толқытқан  ақын ерліктің сыры мен өмір  шындығы жайлы сыр толғай білді.  Батырдың бейнесін жан-жақты ашуда сезімталдығы, сыршылдығы адам ерлігі мен елге, жерге деген сүйіспеншілігімен астаса жырланады. Мұса Жәлел жырының рухын биікке көтеріп, асқақтата түседі.  

     Ж. Молдағалиевтің ақындық даңқын көтеріп, оның есімін әдебиет әлеміне енгізген шығармасы — "Мен — қазақпын" поэмасы (1964). Бұл поэмада ақын қазақ халқының өткен өмірі мен тағдыры жайлы лирикалық-публицистикалық стильде толғана жырлады. Қазақ халқының ұлттық ерекшеліктерін ашуда, оның ерлік дәстүрі, туған жер мен ел, оның байлығы, адамдары жайлы асқақтата көркемдеп жырлай білді.  

     Мен — қазақпын, мың өліп, мың тірілген,

     Жөргегімде  табыстым мұң тілімен.

     Жылағанда жүрегім күн тұтылып,

     Қуанғанда күлкімнен түн түрілген.  

     Мен — қазақпын, ажалсыз анамын мен,

     Құрсағыма сыйдырам даланы мен.

     Пәк сәбимін бесікте уілдеген

     Дәуірлермен құрдаспын, данамын мен, — деген  өлең жолдарынан-ақ ақынның қазақтық азаматтық, патриоттық намысын бірден танимыз. Өзінің "қазақ" екенін ағынан жарыла ерекше шабытпен жырлауы —  оның ерлігінің бір көрінісі десек қателеспейміз.  

     Бұл поэмада ақын қазақ халқының басынан  кешірген небір қиын кезеңдерді суреттейді.  

     Ақын  қазақ халқының сан ғасыр бойында  ауыр азаппен өткен тағдырын еске түсіреді. Қазақ елінің талай шапқыншылыққа  ұшырағанын, бірақ халық бәріне төтеп, беріп, өзін қорғай білгенін, елдігі мен салтын, ұлттық қасиетін сақтап қалғанын мақтана, асқақтата жырына қосады.  

     ...Қарсыласпай  өлмедім, қан татырдым,

     Құлап қалсам атымнан, қайта тұрдым.

     Сансыз  басты диюдай сан тіріліп,                                

     "Мен  — қазақпын" дегенді айта тұрдым, —  деп, оқырманды жігерлендіре  түседі. Ерлік, қарсылық, күш, қуатты  жырға қосып, "құласа да қайта  тұрьш" өзінің қазақ екенін  тағы да жүрек жара, жан даусымен  қуана, шаттана жеткізеді. Енді  бірде қазақтың ән-күйінің құдіретін өзгеше бір үнмен суреттейді:  

     ....Күй  емес пе, ботасыз нар идірген?                                 

     Ән  емес пе, аққудай жар ілдірген?

     Жыр емес пе жүрекке жел бітірген?

     Олар  барда қалайша тарылды іргем? — деп, қазақ халқының ән-күйі мен жырының өзіндік ерекшелігін, даралығын паш етіп, мұндай өнері бар халықтың ешқашан мойымайтынына үлкен сенім артады. Поэманың келесі бір шумағында ақын:  

     Шалқы, қазақ, шалқитын заман келді,

     Текке қанын төккен жоқ Аманкелді.

     Кең далаңда керіліп, атыңды атап,

     Жырла, қазақ, жаңа күй, жаңа ән келді... — деп, қазақ халқына жаңа заманға сай  болуға, еркіндікті, елдікті, бірлікті сақтауға үндейді. Елі үшін құрбан болған Әлия, Мәншүк, Төлегендерді жырына қосып, олардың ерлігін, олар бастаған жол, халық бақытының түп қазығы болғанын суреттей отырып, олардың ісін жалғастырушы бүгінгі ұрпақ екенін мақтан ете жырлайды. Мерейі өскен бүгінгі бақытты халқымыздың қуанышы жыр боп төгіледі. Бүгінгі таңда еліміз егемендік алып, осы азаттық жолындағы "мың өліп, мың тірілген" кездерді еске алғанда ақын арманы поэма шумақтарынан анық байқалады.  

     Ұлы аманат етейік еркіндікті,

     Ел  құлдықты білмесін, жер күңдікті,

     Аңсаймын  мен, сенемін, туады ертең.

     "Қазақ  болу — зор бақыт" дер  күн тіпті... — деген өлең жолдары  бүгінгі "егемендікті" жыр еткендей әсерге бөлейді. Ақын болашаққа сенеді. Сондықтан да ол ақынша желпіне, көңіл күйдің ырқына беріле жырлайды. Енді бірде ақын:  

     Мен — казақпын қаныммен, сүйегіммен.

     Сән-салтанат, салтымды сүйемін мен, — 

     ... Өз бейнеңдей әлемге тұр танылып.

     Қазақстан гербі де, жалауы да, — деп шаттанады, қазақ елінің ешкімнен кем емес екенін дәлелдей түседі. Ақын өз жырының елі  үшін ешқашан таусылмайтынына ерекше қуанады.  

     Мен — казақпын, биікпін, байтақ елмін,

     Қайта тудым, өмірге қайта келдім.

     Мың да бір тірілдім мәңгі өлмеске —

     Айта  бергім келеді, айта бергім, — деген  өлең жолдары бүгінгі күн үшін айтылғандай сезіліп, ақындық даңқын көтере түседі.  

     Жұбан Молдағалиев өмір шындығының әр саласына терең үңіле отырып, жетпісінші жылдары "Қыран дала", "Сел", "Байқоңыр баспалдақтары" атты поэмалар жазды. Мұнда жаңа деректерге сүйенген ақын, заман шындығын, адамдардың ерлік істерін суреттейді. Халықтың бейбіт өмірдегі тыныс-тіршілігін айқындап, тарихи салыстырулар арқылы өткен өмір және болашақ жайлы толғаныстарын, өз ойларын толық ашып көрсетеді. Эпикалык поэма үлгісін жалғастырып, толықтыра түскен ақынның қай поэмасы болмасын, қызық сюжетті, оқиғалы больш келеді.  

     Ж. Молдағалиевтің поэмалары бүкіл  одақ көлеміндегі үздік еңбектердің  қатарында бағаланып, КСРО Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Оның шығармаларында қазақтың ұлттық мінезі, сипаты терең ашылып бейнеленді.