Автор работы: Пользователь скрыл имя, 15 Марта 2012 в 06:57, научная работа
Қазақ елінің тарихы, ғылым-білімі тәуелсіздікке қол жеткізген сәттен бастап мәдени жазба мұраларды зерттеп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізумен толықсып келеді. Бүгін де еліміздің ел басқару, заң шығару істерін ертеден-ақ әділ жүргізуді маңызды деп білгенін тарихи құнды мұралардан байқаймыз. Бұған мысал – армян жазуымен жазылған орта ғасырлық қыпшақ ескерткіші − «Төре бітігі − Армяно-кыпчакский судебник 1519-1594» деген атпен белгілі.
Сондықтан да бит-ү-дегі -ү--и- аффиксіне паралель оғыз тіліндегі дыбысталуы көнерген түрі болып табылады. Дж. Клаусон мен М. Рэсэнен бити-сөзінің пайда болуына қытайдың piĕtсөзі дереккөз болды деп біледі.
Төре бітігіндегі «бітіг» сөзінің қолданылуы мен лексикалық ерекшелігіне назар аударсақ:
Бітіг I: жазу
Munda bu kün bu bitik tügälläniyir, χaysi ki ündälir törä bitiki (ТБ, 124к, 165).
Осында осы күні бұл Төре бітігі деп аталатын жазу аяқталады (ТБ, 700).
Бітіг II: кітап
(10)3-ünči ganonk bitiklärindän zera anda da taptïm küčlü u alani törälär köp yerdä (ТБ, 54).
(35v / 190v) Үшіншіден, біз канон кітаптарынан алдық, себебі олардың көп жерінен күшті және айөын төрелерді таптым (ТБ, 654).
Бітіг III: құжат
Na bu yarγularda isteci ya bliskiyi turmasa otpovidat etmägä povodga utru, da povod keltirgäy edi törädän törägä bitik, nečik anï ol šähärdä tapup ündädi korunada, na törä törägä inanïr (ТБ, ДС 84, 192).
Егер жауапкер немесе жақыны талапкерге жауап беру үшін жарғыларғы келмесе, арыз беруші төреден төреге құжат әкелсе, еліміздегі басқа қалада тауып, шақырғаны туралы, онда төре төреге сенер (ТБ, 714).
Бітіг IV: қолхат
Yänä bir kimesä kendiniŋ bitikin tangay, aytip, ki menim dügül, da möhürü anïŋ bolgay ya bolmagay, da ičinä bitikniŋ tanïχlar bolgay, kimniŋ alnïna yazïlïptar, da ol pretca tangay, aytïp, ki aŋar nemä borčum yoχtur, da ne bitik tä menim dügüldür, da ol tiri tanïχlar, kelip törä alnïna, tanïχlïχ bergäy, nečik alarniŋ alnïna edi, kimgä ki törä inangay, na borčlu bolur tölämägä da törädän uyat bilä ketkäy anïŋkibik kiši,χaysï ki kendiniŋ bitikin tanar da yaχšï kišilärniŋ tanïχlïχïn keri urmaga klär (ТБ, ДС 89, 193-194).
Және де егер біреу өзінің қолхатынан, менікі емес деп танса, және оның мөрі болса немесе болмаса, қолхаттың ішінде жазылғанын көрген куәлар болса, және ол табандылықпен танса, айтып, менің оған ешқандай борышым жоқ және қолхат та менікі емес, ал сол тірі куәлар төре алдына келіп, қалай олардың алдында болғаны туралы куәлік берсе, және төре оларға сенсе, онда борышқор төлеуге міндетті болар; ондай кісі төреден масқара болып кетсін, себебі ол өзінің қолхатынан танып отыр және жақсы кісілердің куәлігін қабылдағысы келмейді (ТБ, 715).
Бітігші V: жарғышы, (хат, құжатты) жазушы
(5) Tiyišlidir yarγučuga, ki bitikči, uslu, aχïllï bolgay, da ari bitiklärnıŋ küčün yaχšï bilgäy, da barča adämilikni igi bilgäy, ki yarγunu toγru etkäy (ТБ, 31).
Жарғышы сауатты, дана, ақылды болу керек, діни жазбаның күшін жақсы білу керек, барша адамдардың мінезін біліп, жарғыны әділ шығаруы керек (ТБ, 644).
«Төре бітігі» ескерткішіндегі төре және бітіг терминдерінің шығу тегі мен ескерткіш тіліндегі қолданылу аясын зерттей отырып, бұл терминдердің тек түркі тілдерінде ғана емес, сондай-ақ қытай тілінен, алтай тілдері тобынан яғни моңғол, тұңғыс-манячжур тілдерінен көрініс тапқанына және аталмыш ескерткіште бір емес бірнеше мағынаға ие болғанына көз жеткіздік.
Сонымен қатар бұл терминдер бүгінге дейін түпкі мағынасын жоғалтпай моңғол және кейбір түрік тілдерінде қолданыстабуда.
Әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан. Ұлттық энциклопедия “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, - Алматы, II, VIII. т. 2006.
2. Большой академический монгольско-русский словарь. - Москва, «Academia», т. I, II, III. 2001.
3. Бутанаев В.Я. Хакасско-русский историко-этнографический словарь. -Абакан, 1999.
4. Киргизско-русский словарь Гос. Изд-во Иностранных и национальных словарей.- Москва, 1940.
5. ТБ Төре бітігі. Армяно-кыпчакский Судебник 1519-1594 гг. /Составители А. Гаркавец, Г. Сапаргалиев, М. Капраль, М. Цимбал/. – Алматы: Дешт-и-Кыпчак, Баур, 2003.
6. Этимологический словарь тюркских языков. - Москва,“Наука”, 1989.
7. Э.В. Севортян Этимологический словарь тюркских языков. - Москва,“Наука”, 1978.
8. Уйгурско-русский словарь Издательство «Советская энциклопедия», - Москва, 1968.
9. TS VI – Türkçe Sözlük, gözden geçirilmiş altıncı baskı. - Ankara, 1974.
Қысқартулар
ДС - Дополнительная статья
к – капитула / б – бап