Тəрбие құралы – əлеуметтік орта

  - бастапқы (не өзара байланысты) ұжым- ұзақты қарым-қатынасқа түскен  бір сыныптағы оқушылар (сынып);

  - жалпы мектептік ұжым – ол  сынып бірлестіктерінен құралады.

     Кейбір  оқу-тəрбие жұмыстарды орындау үшін ұзақты не қысқа мерзімді, уақытша ұжымдар түзіледі: үйірмелер, спорт секциялары жəне т.б.

     Соңғы кездері əлеумет танушылар ұжым ішінде шағын топтарды бөліп қарастыруды  жөн көруде. Шағын топ қатысушыларының  өзара жақындығы əлеуметтік мəнді мақсаттардан болмай, олардың арасындағы жеке сыйластық пен кішігірім топтық қызығуларға негізделеді.

     Мектеп  ұжымының даму процесі кездейсоқ  емес, ол педагогикалық басқарымды. Ұжымды педагогикалық басқару тұрғысынан келесі ережелерді ескеру қажет:

  - педагогикалық басшылық тəрбиеленушілердің  өз бойына тəн дербестік пен  еркіндікке болған ұмтылысына  негізделуі шарт;

  - педагогикалық басшылық жүйелі  түрде ауысып барғаны дұрыс,  себебі, ұжым- қозғалысты, үздіксіз  дамудағы құбылыс; 

  - барша тəрбиелік ықпалдар: отбасы, қоршаған орта, сынып мұғалімдері -өзара сəйкестендіріле, бірлікті іске асырылуы тиіс;

  - ұжым мүшелерінің өз міндеттерін  орындауын бақылау, қадағалау  жəне реттеу демократиялық басшылық  шеңберінде іске асуы міндетті;

  - тапсырмалар бөлістіруде олардың ұжымға ғана қажеттігін ескеріп қоймай, тəрбиеленушілер қызығуларына сəйкестігін де ойластырған жөн;

     Ұжым  ынтымақтастығын болдырудың келесідей  жолдарын пайдалану қажет:

  - бірлікті іс-əрекет. Оқушылар əрқилы  іс-əрекеттермен айналысады: оқу,  қоғамдық пайдалы жұмыс, еңбек, ойын, көркем өнер, эстетикалық, спорт, туризм жəне т.б.

     Мектеп  субъекттерін алдымен біріктіретін оқу істері, себебі олар бір бағдарлама негізінде орындалады, оқуды жүргізетіндер  де бір мұғалімдер тобы, үйренетін  əлеуметтік тəжірибелері де, əртүрлі себептермен болатын толғаныс, күйзелістері де ортақ. Ұжым басын қосуға себепкер - дұрыс педагогикалық басшылықпен ұйымдастырылған еңбек жəне ойын əрекеттері. Ойын арқылы тəрбиеленушілер қоршаған болмысты таниды, ойынды ойластыратын да өздері;

  - ұжым салт-дəстүрлері;

  - ұжым қызметтерінің мазмұны жəне  жүрісі;

  - тəрбиеленушілердің ұжымда не  болып жатқанынан хабардар болуы,  осыдан балалардың ортақ толғанысы  туындайды; 

  - салыстыру, жариялылық, жəрдем, ұнамды  баға принциптеріне сəйкес өткізілетін жарыс, бəсекелер;

  - ұжым кейпі мен эстетикасы;

  - өзіндік басқарымның ұйымдастырылуы.

     Өзіндік басқарым – бұл ұжым тіршілігінің өкілетті тұлғалар тарапынан реттеліп баруы.

     Өзіндік басқару органдары жəне олардың  саны нақты жұмыстарға байланысты белгіленеді. Олар тұрақты (сынып кеңесі, оқушылар комитеті, староста) жəне уақытша (штабтар, комиссиялар, жұмыс бабындағы кеңестер) болуы мүмкін.

     Мектептегі  өзіндік басқарудың ең жоғары органы – жалпы мектеп ұжымының не оның өкілдерінің жиналысы. Жиналыс шешімдері өкілетті мүшелерге берілген құқықтар деңгейінде қабылданады.

     Мектептегі  өзіндік басқарудың орындалу шарттары төмендегідей:

  - басқару органдары мен сайланған  өкілетті тұлғалардың ретімен  ауысып баруы; 

  - сатылы жауапкершілік жүйесінің  болуы; 

  - уақытымен берілетін есеп;

  - басқару істеріне ойын элементтерін  қосып бару.  

10.3. Балалар жəне жасөспірімдер  бірлестіктері 

     Балалар жəне жасөспірімдер бірлестіктері (БЖӨБ) тəрбиеленушілердің қызығулары мен қажеттерін қанағаттандыру негізінде  олардың мүмкіндіктерін дамыту мен іске асыруда көмегін тигізеді. Мұндай бірлестіктер əр балаға өз қалағанымен айналысуға, өз мүдделерін қорғауға, өзіндік басқару жұмыстарына араласуға мүмкіндік береді. БЖӨБ-де тəрбиеленушілер қоғамдық қатынастар тəжірибесін игереді, сонымен бірге өздеріне жаңалық болған əлеуметтік рольдерді атқаруға үйренеді.

     Тəрбиеленушілер əрқилы мақсаттар төңірегінде бірігеді. Ондай мақсаттар түрлері келесідей  болуы мүмкін: өз құрбыларымен ресми  емес қарым-қатынасқа түсу; қарым-қатынас  шеңберін кеңейту; тұрмыстағы өз орны мен беделін анықтауда, құқықтары мен еркіндігін қорғауда, ересек өмірге дайындалуда жəрдем алу.

     Балалар бірлестіктері жағдайындағы тұлғаның əлеуметтенуіне байланысты мəселелерді  шешуге бағытталған тəрбиелік жұмыстар өз мақсаты, мазмұны жəне құрылымы бойынша сыныптан тыс жұмыстардан көптеген ерекшеліктерімен ажыралады. Мысалы, БЖӨБ мақсаты бір тараптан – тəрбиеленушінің өз алдына қойған мақсаты ретінде қарастырылса, екінші тараптан – бірлестік істеріне араласқан ересектердің де тəрбие мақсаты ретінде қабылданады.

     БЖӨБ-де тəрбиеленушілер іс-əрекеттерінің  əлеуметтік маңызы арта түседі. Бұған  себепші болатын шарт – тұлғаның əлеуметтенуіне табыс беретін жағдайлардың жасалуы, осының нəтижесінде оқушыда  қоғамдағы əлеуметтік қызметтерді  орындауға деген ынта-ықыласы қалыптасады, сонымен бірге тəрбиеленушілердің қажеттері мен қызығуларын қанағаттандырудың көздері ашылып, баланың өзінің де , ол қатысқан ұжымның да іштей мазмұн- сапалық тұрғыдан дамып, байи түсуіне, жаңа ұмтылыстар бағытын алуға көмегін тигізеді, тұлғаның əрекет-қылық талаптары қоғамдық норма, құндылықтар, əлеуметтік бағдарламаларға сəйкес ретке келеді, баланың қорғану қызметтері орындалып барады.

     Балалар мен жасөспірімдер бірлестігі төмендегідей белгілермен ажыралады:

  - іс-əрекет мазмұны (еңбектік, бос уақыттарды толтыру, қоғамдық –саяси, діни, патриоттық, танымдық жəне т.б.)

  - мерзімі (тұрақты - мектепте, қосымша  білім беру мекемелерінде, балалар  мекен жайында; уақытша- балалардың  жазғы орталықтары, туристік топтар  жəне т.б.; нақты жағдайларға орай - жəрдем қызметі қатысушылары, əрқилы жиындар, слеттер жəне т.б.);

  - басқару формасы (ресми емес, үйірмелік,  ұжымдасқан мейрам, кештер жəне  т.б.).

     БЖӨБ  іс-əрекет, қызметтері өз мазмұны, формалары  жəне əдістерімен ажыралып, тəрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне, олардың қызығулары мен қажеттеріне сəйкес іске асырылады. Балалар не жас өспірімдер бірлестіктерінің бірін таңдауы, бір ұжымнан екіншісіне ауысу құқығы оқушылардың өз еркінде. Мұндай баламалы бағыт мүдде, мұқтаждықтарға байланысты таңдау жасап, соған сəйкес өз ойын, бағдарламасын іске асыру мақсатында өзіндік жоспар түзуге, мерзімін белгілеп, орындау жөн-жосығын айқындауға мүмкіндік алады.

     Бүгінгі таңдағы педагогикалық əдебиеттерде (Н.Г.Полянская жəне басқалар) балалар  бірлестіктерінің қызмет атқару моделі берілген. Мұнда балалар бірлестіктеріндегі тəрбиеленушілер тұлғасын дамыту ерекшеліктеріне сəйкестендірілген іс-əрекеттерді ұйымдастырудың негізгі кезеңдері мен педагогикалық шарттары көрсетілген. Олар: алғашқы бейімделу, жаңа іс-əрекет түрлерін меңгеру, жаңа жағдайға орай өз мүмкіндіктерін іске асыруға үйрену, білімдері мен ептіліктерін тұрмыста пайдалануға дайындық жасау.

     Бұл бірлестіктердегі іс-əрекеттер тобы үш принципке орай орындалып барады:

  - балалар мен жас өспірімдердің бірлестіктері шеңберінде жалпы адамзаттық құндылықтарды жан-жақты үйлестіру;

  - тəрбиеленушілерді адамның өмірлік  ұстанымдары мен əлеуметтік ролдерінің  дамуына ұтымды негіз қызметін  атқаратын қоғамдық əрі тұлғалық  мəнді қатынастарға араластыру;

  - балалар бірлестіктерінде тəрбиеленушілердің өзіндік ұйымдасуына жəне бойындағы мүмкіндіктерін өзінше жүзеге асыруына жəрдем беретін ұжымның өзіндік басқаруы мен педагогикалық жетекшілікті өзара байланыстыра жүргізу.

     Ерекше  тəрбиелік мүмкіндіктерге ие уақытша  бірлестіктер де (балалар лагерлері, жастардың ауыспалы топтары, нұсқау беру жиындары) маңызды істер атқаруда. Мұндай қысқа мерзімді ұжымдарда бала кең өрісті əрі жедел қатынастарға түсіп, құрбы-құрдастарымен тез тіл табысып, жан-жақты шығармашылық қабілеттерін іске асыруға қолайлы мүмкіндіктер алады. Уақытша бірлестіктерде жасөспірімдер өз тіршілігін өз бетінше ұйымдастыруға ұмтылып, бастапқы енжар бақылаушы қалпынан белсенді ұйымдастырушы тұлға дəрежесіне көтеріледі.

     Бірлестіктегі ересектер мен құрбыларының ықпалынан тəрбиеленуші бойында орнығып, көрінетін əлеуметтік əрекет-қылық үлгілері балаға өзін белсенді субъект ретінде тануға, игерген тұрмыс, тəлімдік қалып, талаптарды орындауға жол ашады.

     Бала  дамуы нəтижесінде тұрақтанған  сапалық өзгерістер - өзара нақты қатынастар барысындағы тəрбиешілер мен тəрбиеленушілердің бірлікті, қызметтес іс-əрекеттерінің жемісі.  

Сұрақтар  мен тапсырмалар 

  1. Баланы отбасыда дұрыс тəрбиелеудің  шарттары қандай?

  2. Отбасыдағы тəрбие əдістерін  атаңыз.

  3. Балалардың қоғамдық бірлестіктерінің ерекшеліктері неде?

  4. Балалар ұжымына тəн белгілер  қандай?

  5. Ұжымдық  бірлестіктерге сипаттама беріңіз.