Региональдік жер мониторингі

    Региональдік  жер мониторингі – қандай болса да үлкен аймақтың шекарасында процесстерін байқау. Осы процес табиғи мінез, антропогендік әрекеттер бойынша фоннан өзгеше көрінуге тиісті.

    Республикамызда жер мониторинггі ҚР Үкіметінің 19.09.03ж. № 956 «ҚР – да жер мониторингін жүргізу және оның деректерін пайдалану ережесін бекіту туралы» Қаулысы арқылы жүргізіледі.

    Топырақтық  және геоботаникалық іздестіру материалдары боыйнша жердің сапалық жағдайының өзгеруіне талдау жасаған. 1962 жылдан бастап, 30 – 35 жыл ішінде топырақтық іздестіру материалдарын талдаудың нәтижелері ҚР жерге орналастыру қызметіндегі егістік жерлердің топырағының  қарашірігінің құрамында төмендеуі минералды элементтерді сіңіруі (азотты, фосфорды және калийді), сіңіру сыйымдылығының төмендеуі, устінгі жоғарғы қабаттар карбонаттарының жоғарылауы қарастырылған. Солтүстік Қазақстандағы ұзақ егіншіліктің нәтижесінде топырақ гумустық 25 – 30% -ын жоғалты. Гумус жоғалтулары эрозия процесінің қоректік заттардың қарқынды мобилизациялаумен және т.б. мәселелермен шартталған. 

    Егістік топырақтарының гумусының орташа жылдық жоғалтулуры 0,8 – 1,0 т/га-ды құрайды. Топырақ  құнарлығы жағдайын гумус құрамына яғни олардың микробиологиялық , биохимиялық  процестерін, тығыздығын, агрегаттық жай  күін, су ұстау қабілеттілігі, су сіңіру және т.б. кұосеткіштеріне сәйкестендіруге болмайды. Топырақ құнарлығының төмендеуіне эрозиялық процестер, табиғи ландшафты деградациялар себеп болады.

    Мұнай өндіру аудандарында топырақ және өсімдік  жамылғысының жағдайына ерекше назар аудару қажет. 700 – 800 радиустағы әрбір бурлық құрылғының қасында өсімдік жамылғысы 80 %- ға дейін жойылады.

    Техногендік бұзылу боып топырақтың антропогендік  деградациясы нәтижесінде топырақ  жамылғысының толығымен немесе бөлшектеніп  жойылуы табылады. Олар автокөліктердің тәртіпсіз жүруіне, барлау және газ – мұнай игеру жеріне ,мұнай – газ өткізуімен электроэнегрия және байланыс желілерімен, әртүрлі құрылыс монтаж жұмыстарымен, өнеркәсіп  қоймаларына және тұрмыстық қалдықтарға жер учаскелерін оқшаулармен, мансаптармен шұңқылармен және т.б. байланысты.

    Топырақ құрамындағы ауыр металдардың нәтижесін  олардың мұнай – газ өндіретін  жерлердің сандық және сапалық құрамына байланысты екенін көрсетті. Әсіресе, тікелей жақындықтан ауыр металдардың  максималды белгілерінен  бөлінген. Топырақтағы ауыр металдардың  жиналануы,әсірісе , атмосфераға техногедік қалдықтардың (шаң – тозаң, аэрозоль) түсуіне пайда болады.

    Техногендік қалдықтар атмосфера арқылы тарау  белгілі заңдылықтарға бағынады. Топырақтың ауырметалдармен картографиялық деңгейінде ластануын міндетті ескеру қажет.

    Техногендік қалдықтардың кеңістіктерде таралуының негізгі факторлар болып келесі ауа райы жағдайлары табылады: жердің бағыты және жылдамдығы , ауа температурасы,жауын  – шашын, ауа ылғалдылығының салыстырмалығы, рельеф элементі бойынша жауын – шашынды, үлестіру, сулану тереңдігі және т.б.

    Әр  жыл сайын республикада, сонымен  қатар елде және әлемнің аймақтарында экологиялық жағдайлардың төмендеуі, яғни климаттық жылуы, шөлейттенуі, атмосфераның азондық қабатының бұзылуна және т.б. бақылауға алынган.

    Жер бетінде Күннің энергиясы заттардың  екі айналымын: су айналымы мен атмесфера  циркуляциясында байқалатын үлкен, немесе геологиялық және заттардың  топырақ, өсімдіктер микроорганизмдер мен жануарлар арасвндағыайналымы- кіші немесе биологиялық айналымды туғызады. Екі айналым да бір – бір мен тығыз байланысты.

    Топырақтың  табиғи ландашфаттар мен экожүйелердегі маңызы зор, оны жекелеген экожүйе  деп қарастыруға болады.

    Топырақтану ғылымының негізін салушылардың бірі В.В.Докучаев ХХ ғ басында топырақты өзіне тән өзара байланыстары, тіршілік ету заңдылықтары мен өзін - өзі реттеуге қаблиетті табиғи – тарихи дене деп қарастырады, топырақтың планетаның тарихы мен тау жыныстармен, климатымен, өсімдіктерімен, тығыз байланысты болатындығын атап көрсеткен.

    Тау жыныстарының топыраққа айналу процесінің аса бір маңызды және жалпы  құблысы құрлықтың бүкіл бетін  жауып жатқан гумустық қабаттың түзілуі  болды. Бүл қабат топырақтың ең белсенді бөлігі болып саналады. Топыраққа  ең алғаш рет М.В.Ломоносов ғылми анықтама берді, ол:топрақ түзілу процесі құнарлық түзіле жүретін өсімдіктер мен тау жыныстарының арасындағы ұзақ өзара қарм – қатынас деп көрсетті.

    Топырақ ресурстары жер бетіндегі тіршілікке қажетті ең маңызды алғы шарттардың бірі болып табылады. Алайда оның шын мәніндегі маңызы мен рөлін өз дәрежесінде бағалай алмай келеміз. Топырақ биосфераның компоненттерінің бірі ретінде адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін биохимиялық орта болып саналады, ол энергетикалық симдылығы жоғары, топырақ биотасы мен адамдар арасындағы тікелей және жанама әсерлерді тепе – теңдікте сақтап түра алатын өздігінен тазару процестерінің механизмдерінің аса маңызды резерві болып табылады. Адамдарға азық – түлік пен жануарларға қоректі өндіру үшін қажетті жағыдай тек топырақ арқылы ғана жасалыныды.

    Топырақ – сыртқы орта жағыдайлары : жылу, су, ауа, өсімдіктер мен жануарлар, микрооргаизмдердің біріккен әсерінен қалптасқан жердің беткі құнарлы қабаты. Топырақ түзгіш факторларға сол сияқты рельеф пен адамның іс - әрекеті де жатады. Тірі организмдер топырақтың негізгі қасиеті – құнарлығының қалптасуына жағыдай жасайды.

    Топырақтың  құнарлығы дегеніміз – оның өсімдіктерді оларға қажетті қоректік элементтермен, сумен және ауамен қамтамасыз ету қабілеті. Ол топырақ түзілу процесі барысында және адамның топыраққа әсер ету нәтижесінде  қалыптасады. Од бүкіл адам баласының тіршілігінің көзі болып табылатын аса мыңызды байлық, ауылшаруашылық дақылдарының өнімінің, ауылшаруашылық дақылдарының өндірісінің негізі.

    Топырақ – барлық элементтерінің аккумалияторы: ол оларды өзіне жинақтап, су мен  шайылып кетуден сақтайды, өхінің қалыптасқан зат алмасу процесі  бар, тұрақты динамикалық жүйе болғандықтан топырақ табиғи факторлар (су тасқыны, құрғақшылық т.б.) әсеріне қарсы түра алады .бырақ топырақ көптеген антропогентік факторлардың (жер жырту, мал жаю, техниканы қолдану т.б.)ұзақ уақытқа созылатын әсерінен сезімтал келеді. топырақтың құнарлығы адам іс - әрекетінеде байланысты .

               Топырақ – барлық материалдық игіліктердің көзі. Ол азық түлік, малға жем, ким үшін талшық, құрлыс материялдарын береді. Топырақтың ең маңызды байлық екенін айта отырып, К.Маркс, еңбек – байлықтың әкесі болса , топырақ – анасы деген.

                    Топырақ ешнәрсеге айрбастамайтын  табиғи ресурс. Қазіргі таңда, ғылм әлі күнге дейін топырақтың орнын баса алатын жасанды материал таба алған жоқ. өсімдіктерді топырақсыз өсірудің кез келген  әдісі топырақтың рөлін дәл өз мәнінде орындай алмайды . сондықтан адамзат қоғамы алдында тұрған және әлі де маңызды болып қала беретін аса маңыздаы проблема топырақтың топырақ түзілу процесіндегі өздігінен қалпына келу сақтап қалуға бары Топырақтың қорғау мен бақылау обьектісі ретінде қоршаған ортаның басқа обьектілерімен салыстырғанда бірқатар өз ерекшеліктері бар. Ең алдымен топырақ атмосфералық ауа менжер бетілік суларға қарағанда әлде қайда қозғалссыз орта, соған байланысты басқа орталарға тән аса қуатты табиғи өздігінен тазару қасиеті жоқ. Топыраққа түскен атропогендік ластаушылар онда жинақталып, көбеие береді.

нша жағыдай  жасау.

    Әлемнің көптеген мемлекеттерінде бұрын  мадени дақылдар өсіріліп келген құнарлы  жерлер орман, мал жайылымы, т.б. үшін пайдаланып келген. Ал қазіргі кезде  адамның шаруашылық әрекетінің нәтижесіне бұл жерлер түрлі басқа мақсаттағы жұмыстар (жолдар мен трубопроводтар салу ) жұргізу нәтижесінде өте ұлкен өзгерістерге ұшырады.

    Адамның шаруашылық іс - әрекетінің нәтижесінде  өсімдіктері жойылған, гидрарогиялық  режимі мен рельефі өзгерген, топырақ  жабыны бұзылып ластанған жерлер бұзылған жерлер деп аталады. Пайдалы қазбаларды ашық әдіспен өндіру ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды жерлерге біршама зиян келтіріді. Бұл жұмыстар кезінде тереңдігі 400 – 500 м болатын шұңқырлар түзіледі.

      Қоғамдық  өндірістің тиімділігін арттыру, соның  нәтижесінде халықтың тұрмысын, әл – ауқатын жақсарту өндірістің еңбек, материалдық және табиғи қорларын тиімді пайдаланумен тікелей байланысты. Қазіргі кезде және болашақта өндіріс қорларының барлық түрін кешенді, үнемді пайдалану мәселесін шешкенде ғана экономиканың даму қарқынын арттыруға болады.

      Бұл мәселенің шешімі ең алдымен табиғаттың қалыпты жадайын сақтап, оның ресурстарын  тиімды пайдаланумен тығыз байланысты. Өйткені табиғат өндіріс қорының  көзі, әрі өндірісті орналастыру  ортасы ретінде өндірістің барлық саласына қатысты. Өндірістің даму қарқыны артқан сайын табиғат байлығын пайдалану мөлшері де өсіп келеді. Соған байланысты әсіресе қалпына келмейтін табиғат байлығының тиімді қорының азаюы немесе сапасының төмендеуі қоғамның өндіріске жұмсалатын шығынының артуына кері әсер етуде. Өндірісте қолданылатын табиғат қоры сапасының төмендеуінен туындайтын өндіріс тиімділігіне кері әсерді ғылыми – техникалық жетістіктер нәтижесі де жоя алмай тұр. Екінші жағынан, өндірістің кері әсеріне табиғи ортаны қорғау ісі де күрделене түсті. Сондықтан да табиғат байлығын кешенді, үнемді пайдалану кезек күттірмей шешімін табуға тиіс мәселеге айналып отыр. Оған табиғаттың және қоғамның даму заңдылықтары негізінде, олардың үйлесімділігін арттыру арқылы ғана қол жеткізуге болады.

      Табиғатты тиімді пайдалануда экономика ғылымының  маңызы зор. Табиғатты қорғау, тиімді пайдалануды басқару, жоспарлау, оған экономикалық ынталандыру, табиғат  байлығын игеруге, табиғи ортаны қорғауға жұмсалған шығындардың тиімділігін  анықтау, қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз етудің тиімді жақтарын белгілеу, т.с.с. экономика ғылымының тікелей атқаратын қызметі.

Табиғат байлығын пайдалану, табиғи ортаны қорғау білікті инженер, экономист мамандар даярлаумен де тікелей байланысты. Өйткені қазіргі өндіріс басшыларымен ұйымдастырушылары өндіріс қорларын игеру экономикасын оның ішінде табиғат байлығын пайдалану, табиғи ортаның қорғау мәселесін терң меңгеруге, қоғамға қажетті өндіріс қорларын ұйымдастыра білуге қабілетті болуға тиіс.

      Бұл еңбекте табиғат байлығын пайдаланудың, табиғи ортаны қорғаудың қазіргі жағдайы; ғылыми – техникалық жетістіктер деңгейі, олардың табиғатты пайдалануға әсері; табиғат байлығын экономикалық бағалау әдістері; табиғат байлығын пайдалану, табиғи ортаны қорғау тиімділігін анықтау; оған экономикалық ынталандыру, басқару, ұйымдастыру әдістері қарастырылады. Сондай – ақ студенттер мен табиғат байлығын пайдаланушы өндіріс мамандарының  табиғат байлығын пайдалану мен табиғи ортаны қорғау экономикасын үйренуіне көмектеседі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                    Мазмұны:

1. Кіріспе.

            Региональдік жер мониторингі.

2. Негізгі бөлім.

Табиғи мал  азықтық алаптарының мониторингі.  

3. Қорытынды.
4. Пайдаланған әдебиеттер.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                    Пайдаланған әдебиеттер:

1Құрманова Г.К., Сартабаева Ғ.С. «Жер мониторингі» Оқу әдістемелік кешен. Астана – 2008

2 Мұқауұлы С.,  Үпішев Е. “ Табиғат пайдалану экономикасы ” Алматы 1999 ж.-270 бет