Вялiкая вайна з крыжакамi

2 Грамадзянская вайна ў ВКЛ паміж праваслаўнымі і католікамі

     Пасля смерці Вітаўта у 1430 г. Вялікім князем літоўскім стаў малодшы брат Ягайлы, северскі князь Свідрыгайла Альгердавіч. Ён доўгі час жыў ва Украіне (Падолле), у Беларусі (Віцебск), на Северскай зямлі, у Маскоўскай дзяржаве, меў праваслаўнае акружэнне. Свідрыгайла вельмі далёка зайшоў у крытыцы каталіцызму, у антыкаталіцкай палітыцы, за што меў падтрымку з боку праваслаўных феадалаў. Ён не выконваў Гарадзельскія прывілеі, прызначаў на пасады не католікаў, а праваслаўных з родаў Палазовічаў, Друцкіх, Хадкевічаў і іншых, дарыў праваслаўным феадалам землі. Незадаволеная літоўская арыстакратыя пры дапамозе Польшчы і Ватыкана ў 1432 г. арганізавала няўдалы замах на жыццс Свідрыгайлы, пасля якога ён уцёк у Полацк.

     Вялікім князем літоўскім у 1432 г. быў абвешчаны  брат Вітаўта Жыгімонт Кейстутавіч, які пацвердзіў унію з Польшчай. Дзяржава зноў аказалася падзеленай на дзве часткі, кожная з якіх мела свайго князя. У Вільні, Коўне, Троках, Жэмайціі, Гародні кіраваў Жыгімонт, у Полацкай, Віцебскай, Смаленскай, Северскай, Кіеўскай землях, на частцы Валыні і Усходнім Падоллі Свідрыгайла. Дапамогу Свідрыгайлу аказвалі тэўтонскія і лівонскія крыжакі, цвярскі князь, часам татары і малдаўскі гаспадар. 
         У Вялікім княстве Літоўскім пачалася грамадзянская вайна 1432 - 1436 гг., у ходзе якой сфарміраваліся два палітычныя лагеры пры князях Свідрыгайле Альгердавічы і Жыгімомцс Кейстутавічы. Вялася барацьба за падпарадкаванне ўладзе аднаго з князёў усёй тэрыторыі дзяржавы. 
Баявыя дзеянні насілі прэвентыўны характар з мэтай выціскання апанентаў з палітычнай арэны дзяржавы. Асноўныя ваенныя дзеянні разгортваліся на паўночным і паўднёвым франтах. Акцыя ў паўночных землях ВКЛ, якую вёў Свідрыгайла, павінна была садзейнічаць вяртанню Вільні, знішчэнню Жыгімонта і вырашэнню лёсу велікакняжацкага пасаду. Жыгімонт вёў барацьбу за падпарадкаванне як мага большай тэрыторыі на ўсходзе дзяржавы. На паўднёвым фронце ішлі ваенныя дзеянні паміж войскамі Свідрыгайлы і Каралеўства Польскага на тэрыторыі Падолля і Валыні. 
          У 1432 г., каб паслабіць рух, што ўзначальваў Свідрыгайла, ад імя Ягайлы быў выдадзены прывілей, якім праваслаўныя феадалы ўраўноўваліся ў правах з феадаламікатолікамі. У 1434 г. аналагічны прывілей выдаў Жыгімонт Кейстутавіч.

     У 1447 г. былі практычна ўраўнаваны эканамічныя  і асабістыя правы феадалаўкатолікаў  і феадалаўправаслаўных. Але дыскрымінацыя  пры назначэнні на дзяржаўныя пасады і палітычная няроўнасць працягвалі існаваць. 
          Ураўноўванне ў правах беларускіх і літоўскіх феадалаў было галоўным вынікам барацьбы пад кіраўніцтвам Свідрыгайлы. У далейшым значная частка праваслаўных феадалаў адышла ад Свідрыгайлы, бо ён быў прыхільнікам вельмі непапулярнай у народзе ідэі царкоўнай уніі, зліцця праваслаўнай і каталіцкай царквы.

     Паколькі  вайна знясільвала ваенны патэнцыял  Свідрыгайлы, ён імкнуўся хутчэй пазбавіцца ўнутранага ворага і шукаў генеральнай бітвы. У 1435 г. ён пацярпеў паражэнне пад Вількамірам (ва Украіне), пасля чаго зрабіў спробу разарваць саюз паміж Польшчай і Жыгімонтам праз прынясенне васальнай прысягі польскаму каралю Уладзіславу III. Але гэта акцыя поспеху немела.

     3 1436 па 1440 г. на велікакняжацкім прастоле быў Жыгімонт Кейстутавіч. Адны гісторыкі лічаць, што князь быў хворым на шызафрэнію і зрабіў спробу цэнтралізаваць дзяржаву шляхам тэрору, за што і быў забіты ў Трокскім замку. Другія гісторыкі сцвярджаюць, што асноўнай прычынай забойства Жыгімонта Кейстутавіча была яго палітыка, накіраваная на падпарадкаванне Вялікага княства Літоўскага Каралеўству Польскаму за гарантаванне віленскага пасаду яго сыну, а прыпісванне Жыгімонту Кейстутавічу цяжкай хваробы і спроб цэнтралізацыі дзяржавы шляхам тэрору нішто іншае, як спроба дыскрэдытацыі вялікага князя і абгрунтаванне прычыны яго забойства.

     Пасля смерці Жыгімонта Кейстутавіча польскія магнаты замест пасады вялікага князя літоўскага хацелі ўвесці ў ВКЛ каралеўскае намесніцтва на чале з 13гадовым Казімірам Ягайлавічам. Але калі Казімір прыехаў у Вільню ў суправаджэнні вялікай світы палякаў, магнаты ВКЛ напаілі іх і ноччу ў кафедральным саборы ўсклалі на каралевіча Казіміра шапку Гедыміна, абвясціўшы яго тым самым вялікім князем літоўскім. Палякі былі пастаўлены перад учыненым фактам. Дынастычная унія скончылася, і Вялікае княства Літоўскае стала незалежнай ад Польшчы дзяржавай. 
    Але такое становішча працягвалася нядоўга. Польскі кароль Уладзіслаў IV загінуў у баі з туркамі пад Варнай. Палякі ў 1447 г. выбралі на польскі прастол Казіміра Ягайлавіча. Дынастычная унія ізноў аднавілася. Літоўскія патрыёты былі засмучаны тым, што іх планы на незалежнасць ВКЛ ад Польшчы не збыліся.

     2 мая 1447 г. быў выдадзены Казіміраў  прывілей, які гарантаваў суверэнныя  правы Вялікаму княству Літоўскаму  і забараняў надзяляць у ВКЛ  палякаў пасадамі і маёмасцю (у  тым ліку не дазвалялася займаць дзяржаўныя пасады і мець зямлю). У той жа час феадалам былі дараваны ўсе правы і вольнасці, якімі адпаведныя саслоўі карысталіся ў Каралеўстве Польскім.                Значная частка дзяржаўных сялян трапіла ў залежнасць ад землеўладальнікаў і была вызвалена ад дзяржаўных павіннасцей. Вялікі князь літоўскі страціў крыніцу папаўнення казны, трапіў у матэрыяльную залежнасць ад феадалаў. 
        У 1492 г. Казімір Ягайлавіч памёр. Вялікім князем літоўскім стаў Аляксандр Казіміравіч, жанаты з маскоўскай князёўнай. Сваім прывілеем 1492 г. ён падзяліў уладу з панамірадай. Без згоды паноўрады князь не мог прызначаць на пасады, аб'яўляць вайну і заключаць пагадненні, свабодна распараДжацца фінансамі. Калі паміж князем і панамірадай узнікалі супярэчнасці, князь павінен быў рабіць так, як параяць яму радныя паны. Аляксандраў прывілей 1492 г. паўтараў Казіміраў прывілей 1447 г. у адносінах да палякаў, якія на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага не маглі займаць пасады імець маёмасць.

     У 1506 г. Аляксандр Казіміравіч памёр. Каралём польскім і вялікім князем літоўскім стаў яго малодшы брат Жыгімонт 
Казіміравіч Жыгімонт 1 Стары, жанаты з міланскай князёўнай Бонай Сфорцай. Многія сучаснікі лічылі яе шпіёнам Ватыкана ў Вялікім княстве Літоўскім. 
 У час княжання Жыгімонта I Старога літоўскімі патрыётамі была зроблена яшчэ адна спроба разарваць унію з Польшчай. Велікакняжацкая рада ВКЛ мела намер абвясціць сына Жыгімонта I Старога Жыгімонта II Аўгуста каралём Вялікага княства Літоўскага і аб'явіць сваю дзяржаву каралеўствам. Карона, на думку рады, магла б выратаваць Вялікае княства Літоўскае ад уключэння яго ў склад Польскай Кароны. 
 У 1529 г. кароль Польшчы прывёз 9-гадовага каралевіча ў Вільню, дазволіў абвясціць яго вялікім князем літоўскім, але пад ціскам Ватыкана і Боны Сфорцы на каранацыю не пагадзіўся і звёз яго ў Польшчу, бо баяўся, каб у Вільні чагосьці не ўтварылі магнаты ВКЛ, як гэта адбылося ў 1440 г. I толькі ў 1544 г. кароль пагадзіўся адпусціць свайго сына ў Вільню, дзе ён кіраваў пры дапамозе велікакняжацкай рады. Калі ў 1548 г. Жыгімонт I Стары памёр, агульным гаспадаром Польшчы і Вялікага княства Літоўскага стаў Жыгімонт II Аўгуст.