Святы і абрады беларусаў

Рэферат

Святы і абрады беларусаў

                                                                              выканаў студэнт 1-га курса  1групы

                                             Юлбарысаў Ігар  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

План. 

1.    Уводзiны.

2.    Асноўная частка.

а)    Агульная частка.

б)    Дзяды, Купалле, Радзiны, Вяселле.

3. Заключэнне. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Уводзіны

     Абрады-сукупнасць традыцыйных умоўных дзеянняў, што  сімвалічна  выражаюць  і замацоўваюць адносіны людзей да  прыроды  і  паміж  сабой,  іх  паводзены  ў важных  жыццёвых  сітуацыях,  якія  сістэматычна   паўтараюцца.   Абрады   - састаўная частка традыцыйна- бытавой культуры народа.  Утрымліваюць  у сабе элементы песеннага, харэаграфічнага,  драматычнага,  дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.  Зарадзіліся ў першабытным грамадстве,  калі  людзі імкнуліся заклінаннямі ўздзейнічаць на незразумелыя з'явы прыроды. Абрады  былі  звязаны з гаспадарчай дзейнасцю,   бытавымі   ўмовамі, грамадскімі адносінамі і падзяляліся на  каляндарна-вытворчыя (земляробчыя, паляўнічыя,  жывёла  гадоўчыя,  рыбалоўныя),   сямейна-бытавыя   (вясельныя, радзіныя, пахавальныя), грамадскія і царкоўныя. Большасць беларускіх  абрадаў старажытнага  паходжання   ўзніклі   на агульнай усходне-славянскай глебе. Старажытная абраднасць  ляжыць  у  аснове калядавання, масленіцы, шчадравання, абрадаў купальскай ночы і  інш. 

     Многія  абрады звязаны з культам продкаў (дзяды, радаўніца), расліннасці. Асаблівасць  беларускіх абрадаў -  перапляценне  ў  іх  аграрна-бытавых, язычніцкіх і хрысціянскіх элементаў. Царква  імкнулася  забараніць  народныя абрады або прыстасаваць іх да патрэб  рэлігійнага  культу,  асобным  абрадам вяселля, радзін, пахавання  і інш.. Надаць рэлігійны змест. Абрады  ў аснове сваёй захавалі народную  спецыфіку і нацыянальны каларыт,  суправаджаемыя песнямі, танцамі, замовамі, карагодамі, пераапрананнямі (каза,  жораў,  дзед і інш.). У іх прысутнічаюць элементы тэатральнага  дзеяння.  3  імі звязана сялянска-абрадавая паэзія. 3 цягам часу абрады страцілі першапачатковае значэнне, роля  рэлігійных элементаў у іх паступова змяншалася,  яны пераходзілі ў разрад  гульняў, святочных забаў і захоўваліся пераважна ў вёсцы. Абрады  зямельныя.  Цыкл  замацованных  звычаямі  ўмоўных сімвалічных дзеянняў, звязаных  з працоўным годам земляроба.  Узніклі  ў  першабытнам грамадстве  ў  перыяд  развіцця  земляробства.   У   сувязі   з   пастаяннай паўторнасцю сельскагаспадарчых работ і прыстасованасцю іх да пэўных дат  або перыядаў земляробчыя абрады прынята называць  каляндарнымі. 

     Падзяляюцца  на зімовыя - звязаны са святкаваннем  каляд,  масленіцы,  грамніц;  вясновыя  - гуканне вясны,  першы  выхад  у  поле;  летнія  -  звязаны  са  святкаваннем купалля, зажынак, дажынак;  восеньскія  -  са  святкаваннем  спаса,  багача, пакроваў.  Яны  напоўнены  песнямі,  танцамі,  шуткамі.  Народныя   традыцыі надавалі ім сваеасаблівы каларыт і нацыянальную спецыфіку. Многія элементы ў земляробчых абрадах страцілі ранейшае  значэнне,  бо  менш звязаны з вытворчымі працэсамі, элементы міфалогіі ператварыліся ў  сімвалы, характэрныя для гульняў. Новы змест і новае  афармленне  набылі  традыцыйныя народныя абрады пачатку  і  заканчэння  веснавых  палявых  работ.  На  змену традыцыйнай масленіцы прыйшлі Свята зімы, Праводзіны зімы. Святы - сукупнасць звычаяў і абрадаў. Узніклі ў першабытнам грамадстве. Былі  звязаны з каляндарным (гуканне выясны,  грамніцы)  ці   зямельнымі цыкламі.  Падзяляюцца   на   рэлігійныя,   сінкрэтычныя   і   безрэлігійныя.

     Рэлігійныя  святы - царкоўныя, у прыватрасці хрысціянскія (раство  Хрыстова). Сінкрэтычнымі святамі (мелі  рэлігійныя  і безрэлігійныя элементы)  былі традыцыйныя каляндарная народныя святы (каляды, масленіца, купалле і інш.). Да безрэлігійнай часткі народных свят належылі  шматлікія гульні,  асабліва на  каляды,  масленіцу,  купалле.  У час народных  свят  спявалі народна- каляндарныя і сямейныя  песні,  выконвалі творы народнай  харэаграфіі.  У народна-каляндарных святах,  асабліва  ў калядах,  ёсць  элемент народнага тэатра, а рэлігійныя элементы звязаны са  старажытна  абрадавымі  дзеяннямі. Значная частка рэлігійных элементаў з'явілася пад уплывам  царквы,  якая  да народных свят  прымыкоўвала  хрысціянскія  (да  каляд  раство  Хрыстова,  да валачобнага свята - Вялікдзень,  да  купалля  -  свята  Іаана  Прадцеча).  У другой палове 19 ст.- пачатку 20 ст. роля рэлігійных  элементаў у народных святах паступова змяншалася.  Некаторыя з іх,  асабліва  старыя  абрадавыя дзеянні,  сталі   безрэлігійнымі   тэатралізаванымі   дзеяннямі,   святочнай забавай.

       Сказаўшы, што такое святы і  абрады я перахаджу да агульнага  агляду свят і абрадаў беларусаў  якія  найбольш  былі  распаўсюджаны   на  Беларусі  і  іх невялікай  характарыстыкі.

     Стрэчанне ці грамніцы - гуканне вясны.  Гэтае  свята  ўвабрала  ў  сябе вобраз зімы і лета ў песенных гуртах, якія спрачаюцца паміж сабой песнямі. Масленка. Святкуецца на  восьмы  дзень перад Вялікаднем.  Гэта  свята пачыналіся запускі, якія заканчвалі калядны мясаед. Гуканне вясны. Гэтае свята  характэрна  для Усходней  Беларусі.  Як  і масленкавыя абрады песні і карагоды  адбываліся  на  горках,  бо  так было бліжэй да неба.  Кульмінацыя гэтага  свята дасягалася  7  красавіка,  калі адбываліся непасрэдна рытуальныя дзеянні і працягваліся да таго моманту,  як узаруць поле. Саракі. Свята прыпадае на 22 сакавіка.  Яно адзначае  дзень веснавого раўнадзенства. 3 гэтым святам канчаткова прыходзіць вясна. Камаедзіца. Гэтае свята прыйшло з глыбокай  старажытнасці.  Адзначаецца перад Звесткаваннем. На гэта свята пакланяліся мядзведзю. Вялікдзень. Гэтае свята лічыцца найвялікшым каляндарным святам. Яно  складае выключную   адметнасць,   самабытнасць    беларускага    абрадава-святочнага каляндара.На  гэта  свята  сутракалі  Новы  Год  па   сонечнаму   календару. Святкавалася ў дзень вяснавога раўнадзенства. Потым стала  перасоўным  ад  4 красавіка да 8 мая. Апошняя нядзеля перад святам  была  Вербная  нядзеля.  У царкву заносілі галінкі вярбы, якія асвяшчалі святой вадой. Потым  прынасілі дамоў і з'ядалі па аднаму пухірку,  каб  абараніцца  ад  маланкі,  а  рэшткі вярбы захоўвалі да наступнай Вербніцы. Наўскі   Вялікдзнь.   Адзначаўся   ў   чысты    чацвер,    як    частка агульнакаляндарнай традыцыі ўшанавання дзядоў. Гэтае свята больш вядома  пад назвай Радауніца свята ўшанавання памерлых. Юр'я. Свята адзначалася 5 траўня.  На  ім  ушаноўвалі  сімвал  парадку, вясны, росквіту прыроды. На лузе дзяўчаты выбіралі самую прыгожую,  апраналі яе русалкай і надзявалі ёй вянок, вадзілі вакол яе карагоды  і  спявалі.  На гэтае свята існуе шмат прыказак, прыкмет. Вось  адна  з  іх:"  Як  дождж на Юр'я, то будзе хлеб у дурня." Пахаванне стралы.  У аснове  гэтага  свята ляжыць  ахоўная магія ад маланкі. Цягнецца ад Вялікадня да Ушесця.  На  гэтае свята водзяць песні, карагоды, якія абараняюць ад маланкі. Зялёныя святкі. Свята найвышейшага росквіту прыроды. Вядома пад назвай Сёмухі, Тройцы. Святкуецца гэтае свята  на  семым і восьмым тыдні пасля Вялікадня. Гэтае свята з'яўляецца гімнам маці-прыродзе. Купалле. Святкуецца з 6 на 7 ліпеня.  Гэтае свята насычана  прыгожымі язычніцкімі звычаямі і святкуецца ў гонар летняга сонца звароту.  Сутнасць гэтага  свята  засталася некранутай  да  нашых дзён.   Увасабленнем   былі ачышчальныя вогнішчы, ачалавечаны вобраз жанчыны Купалы і нават яго дочкі. Жніво. Гэтае свята з'яўляецца  самым працяглым комплексам  рытуалаў. Пачынала святкавацца ад 12 ліпеня да 27  верасня.  Жніўныя абрады  складалі аснову самай цяжкай працоўнай дзеі. Жаніцьба коміна. Гэтае свята было ўведзена яшчэ Пятром I. Прыпадала яно на 13-14 верасня. Па гэтаму святу сустракалі Новы год восенню. Пакровы. Адзначалісы ад 14 кастрычніка да  27  кастрычніка.  На  гэтае свята размярковываліся дні паміж дзяўчатамі, а 27  кастрычніка па  надвор'ю меркавалі аб характары будучай жонкі, і называлі гэты  час Дзівочым  летам. На гэтае свята ў прыродзе  адбываўся пераломны момант  ад  лета  да  зімы. "Прыйшла Пакрова і пытае, ці да зімы  гатова."  Пачынаючы з гэтага  свята, моладзь пачынала  збірацца  на  вячоркі,  а хатнія  справы  спраўляліся з песнямі. Дзяды. Кожны дзень тыдня меў сваё значэнне. Так субота мела  быць  днём ушанавання дзядоў, усіх памерлых. У гэты дзень кожны павінен быў успомніць лепшыя рысы прашчураў, аддаць ім належную павагу. Зімовыя святкі. Пачыналіся посля постнай куцці (6  студзеня)  і завяршаліся да  Вадахрышча  (19  студзеня).  На  гэтае   свята   адбываліся   сапраўдныя тэатралізаваныя беларускія народныя карнавалы.Пачыналіся  зімовыя  святкі  з Каляд (7 студзеня), якія былі ў  гонар  зімоваго  сонцазвароту  і  каляднага месаеду пасля Піліпаўскага  посту.  На  гэты  язычніцкі  абрад  наслаівалася хрысціянскае свята нараджэнне Хрыстова- свята Раства.  Неад'емным рытуалам з'яўляецца  ўшанаванне  продкаў-дзядоў.  Гэтаму  прысвячалі  тры   ўрачыста- шанавальныя куцці: перадкалядная посная, багатая- шчодрая і вадзяная. Гэтая дзея  цягнулася  ад 25 снежня да 2 студзеня. Зрабіўшы агульны агляд беларускіх свят, я перахаджу да больш дэтальнага разгляда некаторых свят і абрадаў беларусаў, каб паказаць  чым жылі  нашыя продкі раней, а таксама прыгажосць нашай культуры.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     КУПАЛЛЕ

     Раскладаць  Купалу пачынаюць з ранку 6 чэрвеня: хлопцы запасалі  паліва, збіралі  па вёсцы старыя  рэчы,  сухое  ламачча,  якое  засталося  з  зялёных святак, бо спальваючы гэта, быццам можна была дагадзіць  продкам.  Лічылася, што ў гэты час прыходзіць каляндарная вяршыня  росквіту  прыроды,  бо  хутка прыйдзе Пятрок. Але гэтае свята вызывала і самую актыўную дзейнасць  варожых чалавеку сіл.Але дзяды і спрыяльныя сілы прыроды , часцей за ўсё ў  выглядзе купальскіх зёлак, дапамагалі людзям пазбегнуць  злой  сілы. 

     Перад  Купаллем дзяўчаты ішлі збіраць  васількі,  руты,  купаленку  і  спявалі  песні.  Гэта павінна было перадаць збіральніцам цудадзейную купальскую сілу зёлак. Першым рытуалам Купалля было  ўрачыстае запрашэнне  на  свята.  Гэтае запрашэнне праходзіла з дапамогай песень.  3  гэтымі  песнямі і карагодамі абыходзілі хаты, запрашаючы да свята. У час абыхода кідалі вянкі  на  стрэхі хат нежанатых хлопцаў і  незамужных  дзяўчат.  Потым  з  музыкай  і  танцамі карагодамі купальскі гурт начале з Купалай выходзіў з сяла пад песню.  Затым грамада падыходзіла да месца дзе было  раскладзена вогнішча,  якое  заўсёды было на высокім месцы ля ракі  ці  возера.  Калі  ўсе збіраліся пачыналася здабыванне "жывога " агню, трэннем дрэва аб дрэва. Усю ноч гучалі  песні,  вадзіліся карагоды,  гульні,  скакалі   праз вогнішча, каб ачысціцца ад злых  сіл і асцярагчыся ад  іх,  спальвалі іх антрапаморфную выяву. А ў гонар сонца на  шастах  або спускаючы з гары падпальвалі прасмаленае кола. Ля вогнішча частаваліся абрадавымі стравамі (яечняй),  варажылі,  плялі вянкі. Потым на словы "Ляці, ляці вяночак, лаві, лаві  дружочак"  кідалі  на ваду вянкі і варажылі па іх руху. Часам вянкі кідалі праз вогнішча. Калі  ён пападае да дзяўчыны, тая кідала яго ў адказ на сімвалічнае запрашенне  разам пераскочыць праз агонь.  Калі  вянок пападаў да  хлопца,  ён  павінен яго разарваць або кінуць назад.

       Пасля  скокаў  праз  вогнішча  парамі  ішлі  шукаць  папараць  кветку,  якая распускалася раз   за  год  і  вяртала   чалавека  да  адзінства  з   прыродай: уладальнік пачынаў разумець  шум дрэў, размову  жывёл,  птушак.  Але  здабыць папараць кветку вельмі цяжка, бо яе сцярагуць злыя сілы. Але без праблем  іх збірае добры купалаўскі дзядок у кошык і калі  сустрэнішся з ім,  трэба паслаць белы абрус куды ён кіне кветку. Трэба як мага хутчэй схаваць яе  пад скуру далоні, разрэзаўшы яе. Заканчвалася свята ля  ракі.  Там назіралі  за гульнёй сонца на паверхні вады.За гэтым трэба было назіраць або  прыжмураўшы вочы, або не маргаючы.

     Каб паглядзець на тое  як  гуляе  сонца  малыя  дзеці прачыналіся, як мага раней і беглі на раку. 3 асвечанай  зелені вілі вянкі  і захоўвалі іх як сродак супраць нашэсця злой сілы. Лічыцца, што ў гэты  дзень здзейсняецца пераварот у  свеце,  цяпер  быццам  ходзіць  па  зямлі  духі  і ведзьмы.  Потым  дзяўчаты  ў  вянках  станавіліся  ўперамешку  з   хлопцамі, ствараючы карагод, і спявалі песню, у якой усхвалялі вартасці адных  хлопцаў і недахопы другіх. Затым з карагода  выходзіла  дзяўчына  і  закрывала  сабе твар чубром, кланілася ва ўсе бакі і выбірала хлопца да пары, які здымаў  з яе покрыў і павязваў сабе цераз плячо або рукаў,  а ўдзельнікі  карагода спявалі.  
 
 
 
 
 
 

     ВЯЛІКДЗЕНЬ

       Адным з урачыстых народных  святаў  вясенняга  цыкла  быў  Вялікдзень. Рыхтавацца да яго пачыналі загадзя, яшчэ ў перыяд  вялікага  ці  вялікоднага посту. Апошні тыдзень велікоднага посту называўся чысты: чысты панядзелак, чысты аўторак, чыстая серада. У чысты чацверг,  да  ўсходу сонца, стараліся памыцца ў лазні ці хаця б у карыце-начоўках, балеі. Лічылі, наогул, што чысты, ці "страсны "  тыдзень быў часам разгулу нячыстай сілы. Увесь жа тыдзень старанна рыхтаваліся да свята:  мылі  сталы, скамейкі, лавы, вокны, дзверы. Бялілі  печ,  а то  і сцены.  Выскаблівалі, вымывалі падлогу (калі яна была  ў хаце),  вытрасалі сеннікі,  перамывалі хатнія начынне, посуд. Да дня Вялікадня варылі, пяклі, смажылі розныя стравы:  булкі,  пірагі, каўбасы, сала,  фарбавалі  і  варылі  яйкі.

       Рытуальнай  стравай  з'яўлялася  чырвонае  яйка,  асвянцонае  ў   царкве   ці   касцёле.   Пісанкі   вялакага распаўсюджання на тэрыторыі Беларусі не мелі. Напярэдадні  Пасхі,  ці  Вялікадня,  у  лубку-сявеньку  складвалі  саму"пасху", ці велікодную булку ці пірог, а то і бохан чорнага хлеба,  чырвоныя яйкі. У царкве ці касцеле адбывалася пышнае  ўрачыстае  богаслужэнне.  Гэтай пышнасцю  духавенства  імкнулася  прыцягнуць  масы  веруючых  да  царквы  ці касцёла. Пасля заканчэння ўсяночнай пачыналася асвячэнне  прынесеных  ястваў.  3 царквы ці касцела вярталіся як мага хутчэй, бо,  згодна  народным  павер'ям, хто раней пачне разгаўляцца, таму будзе ў гэтым годзе ўдача ў яго справах і добрае здароўе. Урачыстае святочнае снеданне пачыналася з чырвонага асвянцонага яйка. Кожны з'ядаў сваю долю яйка са свянцонай соллю і прымаўся за сыр, тварог  са смятанай, сала вонджанае, смажанае  мяса,  каўбасу,  пірагі.  Наядаліся  пры гэтым да адвалу.

     Скончыўшы разгаўленне,  старыя  ў  доме  клаліся  спаць,  а  малодшыя  бралі чырвоныя яйкі і адпраўляліся на  вуліцу  гуляць  у  "біткі".  Туканкі  гэтыя прадаўжаліся амаль увесь тыдзень. У гэтыя дні качаліся  на  арэлях,  каталі яйкі па жолыбе ці "лубку". Трэба адзначыць, што яйка  ў велікоднай  абраднасці  займала асобнае месца. Яно з'яўлялася сімвалам жыцця,  сонца,  вясенняй  абуджанай прыроды. Фарбаванне яек, выпяканне пірагоў  існавала  ва  ўсходніх  славян  і  іншых народаў яшчэ задоўга да прыняцця хрысціянства. Так,  у  раскапаных  курганах авараў, якія  даціруюцца  IV  векам н.э.,  археолагі знаходзяць  шалупінне фарбаваных яек, у той час як  святкаванне Вялікадня афіцыйна  зацверджана хрысціянскай царквой толькі ў 526 годзе.

     Адной  з  асаблівасцей  беларускага   Вялікадня   з'яўляецца   хаджэнне валачобнікаў  у  ноч  з  першага  на  другі  дзень.  Валачобніцтва,   апрача Беларусі, сустракаецца толькі ва ўсходніх  раенах  Польшчы  ды  дзе-нідзе  ў сербаў. Валачобніцтва  на  тэрыторыі  Беларусі   больш   распаўсюджана   ў   яе цэнтральнай  і  паўночна-заходняй  часцы,  амаль  не  сустракаецца  яно   на Палессі. У некаторых месцах жанчыны  хадзілі  пець  асобна  ад  мужчын.  Мужчыны часцей хадзілі спяваць на другі дзень Вялікадня.

     Валачобныя  песні  выконваліся  толькі  ў  першыя  дні  Вялікадня   пад  акампанімент скрыпкі, радзей - гармоніка. У песнях "валачобным "  называецца сам падарунак, які дарылі валачобнікам за іх  веншавальныя  песні.  Звычайна яны веншавалі  гаспадароў  хаты  са  святам,  жадалі  ім  здароўя,  прыбытку скаціны, добрага ўраджаю на полі. Аграрныя дахрысціянскія элементы ў Вялікадні яскрава відаць не толькі ў памінавеннях  нябожчыкаў  у  першы  ці  другі  тыдзень,  а  і  ў  рытуальных акрапленнях вадою скаціны, жылля, гаспадарчых пабудоў. Як вядома, Пасха, ці Вялікдзень - старадаўняе свята жывелаводаў. Пазней яно ператварылася ў земляробчае,  час правядзення якога вылічваецца па месяцавым календары.   Вялікдзень   заўсёды   бывае   ўслед   за   вясеннім раўнадзенствам. Песні валачобныя - гэта гімн  наступаючай вясне,  сонцу,  цяплу.  Яны, відавочна, зарадзіліся незалежна ад калядаў і сталі ўнікальнай з'явай. Характэрна, што асвянцоныя на Вялікдзень хлеб,  соль,  як  і  косці  ад велікоднага   стала,   шалупінне   ад   яек   ці   самі   велікодныя яйкі  выкарыстоўваліся ў земляробчай працы, косці ад велікоднага застолля  збіралі і закапвалі на ніве, каб пасевы не пацярпелі ад градабіцця.  Скарынкі  хлеба выкарыстоўвалі пры першым выхадзе на сяўбу зерняных, пры выгане  скаціны ў поле і г. д.