Крыминальнае права

Арыгiнал Судзебнiка не захаваўся да нашых дзён, маюцца толькi тры яго спiсы, датаваныя 70 - 80-мi гг. XVI ст. Упершыню гэты заканадаўчы дакумент быў апублiкаваны I. Данiловiчам у 1826 г. у 1-м томе "Актов, относящихся к истории Западной России" (Спб., 1846). Побач з назвай "судзебнiк" ужывалiся яшчэ "лiст", "статут", "закон". Магчыма, тэрмiн зацвердзiўся ў гiстарычнай лiтаратуры пад уздзеяннем таго факта, што "судзебнiкамi" называлiся шырокавядомыя дакументы заканадаўства Маскоўскай дзяржавы 1497 i 1550 гг.

Фармуляр Судзебнiка маладаследаваны, паколькi арыгiнал яго не захаваўся, а рэканструкцыя ўскладняецца адсутнасцю аналогii з сучаснымi яму помнiкамi права Вялiкага княства Лiтоўскага. Агульнапрызнаным лiчыцца зроблены М.Ф. Уладзiмiрскiм-Буданавым падзел Судзебнiка на 25 артыкулаў. У яго структуры вызначаюцца тры часткi, якiя найперш датычацца сферы крымiнальнага права:

1) вызначэнне адказнага за здзейснены крымiнальны ўчынак (7 - 8);

2) парадак звароту ў суд (9 - 11);

3) вызначэнне пакаранняў за розныя крымiнальныя ўчынкi.

Сярод iх: крадзеж з доказамі злачынства i без, наезды, зямельныя справы, утойванне ўкрадзеных рэчаў, крадзеж людзей i чэлядзi, невыкананне маставой павiннасцi i г. д.

Судзебнiк Казiмiра IV 1468 г. у сiстэме развiцця заканадаўства Вялiкага княства Лiтоўскага дазваляе прасачыць, як на аснове мясцовага звычаёвага права з улiкам агульнаеўрапейскiх прававых традыцый i судова-адмiнiстрацыйнай практыкi фармiравалiся агульнадзяржаўныя заканадаўчыя нормы. Па звычаёваму праву агульнай мэтай пакарання была кампенсацыя пацярпеўшаму прычыненай шкоды i спыненне злачыннай дзейнасцi. Пры гэтым цяжар гэтай кампенсацыi часам ускладаўся не толькi на сям'ю, але i на вёску, горад. У Судзебнiку 1468 г. ужо прысутнiчае iндывiдуалiзацыя пакарання: злачынец павiнен быў несцi адказнасць перад законам i нiякi выкуп не пазбаўляў яго ад пакарання. Заўважана ўзмацненне пакарання за парушэнне маёмасных правоў, што адлюстроўвала высокi этап грамадскага развiцця, для якога характэрна ўзмацненне карных функцый дзяржавы i рост феадальнай залежнасцi сялянства. Разам з тым Судзебнiк Казiмiра IV не з'яўляўся яшчэ агульнадзяржаўным кодэксам, ён толькi дапаўняў нормы агульназемскiх прывiлеяў. Гэта быў першы крок да кадыфiкацыi i сiстэматызацыi феадальнага права, завершаны выданнем трох статутаў Вялiкага княства Лiтоўскага - у 1529, 1566 i 1588 гг.

Судзебнік Казіміра - першая спроба ўсталяваць адзінства прававых нормаў на ўсёй тэрыторыі дзяржавы, абмежаваць самаўпраўнасць суддзяў, а таксама ўзаконіць правам ахову феадальнай уласнасці і ўвесці цвёрдыя меры пакарання злачынцаў.

Судзебнік быў зацверджаны вялікім князем на агульнадзяржаўным сойме 29 лютага 1468 гады пасля ўзгаднення з князямі, панамі радными і ''з всим поспольством''. Ён, як і вялікая частка заканадаўчых актаў княства таго часу быў напісаны на беларускай мове. У яго аснову было пакладзена мясцовае беларускае звычаёвае права ў дадатку з новымі прававымі нормамі, распрацаванымі судовай і адміністрацыйнай практыкай, ва ўзгадненні з новымі сацыяльна-эканамічнымі ўмовамі.

У артыкуле 1 звяртае на сябе ўвага норма, якая забараняла перадаваць пацярпеламу дзяцей у веку да 7 гадоў, бацькі якіх былі вінаватыя ў крадзяжы і не маглі заплаціць за дасканалае злачынства. Артыкулы 5 і 6 абмяжоўвалі адказнасць жонкі і дзяцей злачынца, калі яны не ведалі аб злачынстве і не карысталіся крадзеным, хоць па звычаёвым праве разам з злачынцам адказнасць несла і ўся яго сям'я. Тым самым у Судзебніку атрымлівала замацаванне ідэя індывідуалізацыі пакарання.

Новым было ў законе тое, што злачынства разглядалася ўжо як супрацьпраўная дзея. Па звычаёвым праве, калі быў злоўлены злачынец з крадзенымі рэчамі (“поличным”), то гэтыя рэчы ішлі ў прыбытак суддзі, а пацярпеламу належыла выплаціць у падвойным памеры кошт гэтых рэчаў з маёмасці злачынца і яго сям'і. У Судзебніку гэтае правіла падвергнулася абмежаванню. Калі злачынец не мог заплаціць, то суд павінен быў вярнуць “поличное" пацярпеламу.

Узмацненне феадальнага прыгнёту і забарона права залежных сялян (граматай 1447 гады) вольнага сыходу ад феадала было замацавана ў артыкуле 24, дзе прадугледжвалася смяротнае пакаранне смерцю таму, хто дапамагаў сялянам або чэлядзі хавацца ад сваіх спадароў.

У Судзебніку ўпершыню атрымала заканадаўчае замацаванне застрашванне, як адна з асноўных мэт пакарання ў феадальным праве. Паводле звычаёвага права, злачынец, прысуджаны да смяротнага пакарання смерцю мог ад яе адкупіцца або быць аддадзеным у рабства пацярпеламу, або яго блізкім. Судзебнік забараняў вызваляць злачынца ад пакарання. Сканчаўся Судзебнік загадам, якое абавязвала ўсіх жыхароў утрымоўваць у належным парадку масты і дарогі. За парушэнне гэтага абавязку прадугледжвалася пакаранне ў памеры дзесяці рублёў.

Вынікі

Выданнем Судзебніка было пакладзена пачало новаму этапу ў развіцці прававой тэорыі, практыкі заканадаўчай дзейнасці дзяржаўных органаў, новых прынцыпаў сістэматызацыі і кадыфікацыі феадальнага права, якое завяршылася выданнем Статутаў Вялікага Княства Літоўскага.

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Вишневский А.Ф., Сароковик І.А. ''Гісторыя дзяржавы і правы Беларусі'' Мінск 1998 год.

2. Ковкель І.І., Ярмусик Э.З. ''Гісторыя Беларусі з найстаражытных часоў да нашага часу'' Мінск 1998 год.

3. Кузняцоў І.Н., Шелкапляс У.А. ''Гісторыя дзяржавы і правы Беларусі'' Мінск 1999 год.

4. Юхо Я.А. ''Кароткi нарыс гiсторыi дзяржавы i правы Беларусi'' Мінск 1992 год.

5. Юхо Я.А. ''Крынiцы беларуска-литоускага правы'' Мінск 1991 год.