Валюта бағамы

    2. Төлем балансына ықпал

    Импорт. Валюталық курстiң өзгерiсiнiң  ептеген дамитын экономикасы  үшiн импортқа екi есе шығын әсерде әдетте болады: отандық валютаға оның аттығы өзгередi және оның көлемдерi өзгередi. Бiрде, үлкеюiмше немесе импорттың көлемдерiн қысқарады, баға импортқа сұранымның икемдiлiгiнен тәуелдi болады. Демек, бұл өзгерiс импортталатын өнiмдер әрбiр түр үшiн әртүрлi болады.

    Экспорт. Номиналды валюталық курстiң өзгерiсi экспортшы алынатын ұлттық валютадағы көмек көрсетудi шамаға ықпал етедi, және экспортқа өнiмнiң өндiрiс  көлемдерiнiң өзгерiсi үшiн қызықтыруларды сайып келгенде құрады. Демек, сонымен  бiрге өзгеру тиiстi баға әлемдiк нарықтағы сұраныс өзгеру мiндеттi экспорт көлемдерi жүзеге асатындай өзгердi өзгеру мiндетту үшiн сол үшiн.

    Қызметтердiң  балансы және капиталы бар операциялардың есебi. Немесе көлiк қызметтерiнен  түсу төлеулерге қатысты баланстың төлеу-шi бабы сыртқы сауда жұмысымен недәуiр мөлшерде байлағандығы, сондықтан бұл баптар сол пропорцияда, экспорт көлемi және импорттағы өзгерiстiң нелерi валюталық курстiң өзгерiсiнде негiзiнен өзгередi. Капиталдың ағындары үшiн валюталық курстiң өзгерiсiнiң зардаптарының бағасына көрiнедi қиын жеткiлiктi. Халықаралық несие берудiң кейбiр түрлерi сыртқы сауда операцияларының қаржыландыруымен байланған, сондықтан капиталдың бұл ағындары экспорт және импорттың өзгерiстермен бiргелерiмен өзгередi. Шетелдiк инвестор арзан рұқсаттан астам қажеттi қорларға алатындығынан, сонымен бiрге шетелдiк инвестициялардың түзулерiн құйылуды күшейту валюталық курстiң түбегейлi төмендеуiнде күтуге болады. Бұдан басқа, ұлттық валютаның құнсыздануы импортты шек қояды, шетел фирмалары шетелдiк инвестициялар түзулер бұл сыртқы сауда шектеулерiн аралап шығып және нарықтар жаулап алуға мүмкiндiк бередi.

    Бұдан басқа, ұлттық валютаның құнсыздануы  импортты шек қояды, шетел фирмалары  шетелдiк инвестициялық түзулер  бұл сыртқы сауда шектеулерiн аралап шығып және нарықты жаулап алуға мүмкiндiк бередi.

    3. Мемлекеттiк бюджетке ықпал 

    Шығын да, табыс баптары да, валюта бағамы бюджеттiң мемлекеттiк баптарының бiр қатарына әсерде болады..

    Мемлекеттiк  табыстар. Валюталық курстың өзгерiсi сыртқы сауда баждарының ұлттық валютада валюталық түсулердi тиiстi өзгерiске бiрден келтiредi, экспорт және импорт және тағы басқаларда содан соң лицензиялардың сатуынан сыртқы саудаға салықтарынан тағы басқа түсулер өзгередi, сыртқы сауда айналымының көлемдерi жаңа валюта бағамдарына әсер етуіне байланысты.

    Ең  алдымен, валюта бағамы iшкi бағалар  деңгейде ықпал етiп, түсулердi көлемдер және iшкi салықтардан жанама өзгереді. Iшкi бағалар деңгейге тәуелдi болады және еңбекақыға, сондықтан аздан  кейiн табыс салығынан түсу де өзгередi.

    Мемлекеттiк  шығыстар. Валюталық курстiң өзгерiсi мемлекеттiк бюджет шығын мақалаларына ықпал тигiзедi:

    a. тауарлар және қызметтердiң мемлекеттiк  сатып алуларын құн, және де  тек қана импорттық емес,сонымен  қатар отандық, олардың бағасы өйткенi өзгередi;

    b. егер оның деңгейi инфляция қарқындармен  сәйкес индекстесе, мемлекеттiк қызметшiлердің  еңбекақы төлеуiне және бюджеттiк  салалардың қызметкерлерiнің шығындары;

     c. сыртқы борыштың қызмет көрсету  шығындары.

    4. Ақша жүйесi есептiлігінің ықпалы. Валютаның құнсыздануы баға көтеру  себебінен болады. Бұл, өз кезегiнде,  ақшаға сұраныстың өсуiне алып  келедi,  үй шаруашылықтары жақтан  және сауда банктерi жақтан. Валюта  бағамы деңгейі және отандық валютаның қымбаттауы мүмкiн демеуге девальвацияланған жаңаға қолдау үшiн. Орталық банк валюталық нарықтағы интервенцияны өткiзуi керек. Орталық банк нәтижеде шетелдiк валютаның резервтерiн толықтырады, осы уақытта қазына тапшылық тұрғында валютаның ұлттық банкiн сатумен жұмсартады. Осылайша, валюталық нарықтағы мұндай интервенциялары ұлттық валютаға артық сұраныс созылуы керектігін қанағаттандырмайды. Қазына қаншалықты ұсыныс сол байланыстың көтерiлгенiн, неткен валюта құнсыздағанын және iшкi бағалар өскенін көрсетеді. Жинап келгенде, орталық банк өз резервтерiн үлкейтедi, дербес сектор өз шетелдiк активтерiн қысқартады. 

     2.2 Валюталық реттеу  бұл валюта саясатының iске  асырудың құралы  

    Валюталық курстiң саясатының маңызды аспабы ұлттық валютаның еркiн аударынғыштығының тәртiбi болып табылады. Керi де, төте де валюта бағамы және еркiн аударынғыштықтың аралығында өзара байланыс. Бiр жағынан, еркiн аударынғыштықтың қатынасындағы саясат операциялардың қатысушыларының валюталық нарығында және тiкелей деңгейде ықпал ететiн және валюталық курстiң динамикасы бұл операциялардың көлемiне санға ықпал етуге мүмкiндiк бередi. Басқа жағынан, валюталық курстiң өзiнiң тәртiбi валютаның еркiн алмастырылатынының қатынасындағы саясатты едәуiр дәрежеде алдын ала анықтай алады. Қолдануы бекiтiлген валюталық курстер жеке алғанда валюталық нарықта белсендi саясаттың өткiзуiн орталық банктен, және валютаның еркiн алмастырылатынының тәртiбiндегi өзгерiсті талап етедi мұндай саясат маңызды және тиiмдi элемент бола алады.

    Жұмсақ  және қатты еркiн аударынғыштықтың аралығында айырмашылық әдетте жүргiзiледi: жұмсақ валютаның еркiн алмастырылатындарының  жанында нарықтық курс бойынша еркiн  ауысып кете алады, осы уақытта қатты  валютаның еркiн алмастырылатынының жанында қойылған курс бойынша еркiн ауысып кете алады. Ағымдағы шот операциялар бойынша еркiн аударынғыштыққа өткелiнiң көздiң нүктесiмен жеке елi маңызды артықшылықтарды бередi. Валютаның еркiн алмастырылатыны шетел өндiрушiлерi бар бәсекелестiктiң шартындағы отандық өндiрушiлерiн құрады және бағалардың тиiмдi байланысы нақ сол жүйенi құрады. Сәйкесiнше iшкi нарықтар бәсекелестiк ұсақтайды: импорттық шикiзатқа, материалдарға және инвестициялық тауарларға рұқсат кеңидi және өндiрiстiң тиiмдiлiгiнiң жоғарылатуына мүмкiндiк туғызатын халықаралық технология алмасуы жеңiлдетедi. Ағымдағы шот операциялар бойынша еркiн аударынғыштық тауарлар және олар бойынша салыстырмалы артықшылықтар бар болатын қызметтердiң өндiрiсiне елдi және қызықтыруларды экономикалық құрылымды әбден жетiлдiруге негiзiнен мүмкiндiк туғызады итермелейдi.

    Валютаның еркiн аударынғыштықты енгiзуi сыртқы сауданың толық либерализациясын талап  етпейдi. Кеден тарифтері, олар егер әсiресе шамалы деңгейде қолдасын, олар экономикалық саясатты ашығырақ аспап болатындығын сандық шектеуге қарағанда артықшылығы бар, және оларға әлемдiк бағалардың деңгейi ықпалда болады. Ағымдағы шот операциялар бойынша валюталық шектеулердiң көп елдерiмен сақтау еркiн аударынғыштықты енгiзу техникалық ағымның бос тұруымен болып табылмаған ұғындырылады. Валютаның еркiн алмастырылатынынан еркiн аударынғыштықтың тәртiбi орнықты болу үшiн және елге тиiстi оң эффекттi алынсын алуға керегу үшiн:

    a валюталық курстiң тиiстi деңгейi, төлем балансының тепе-теңдiгiнiң  сүйемелдеуiн тиiстi есепке; b халықаралық резервтегi құралдардың таза валюталық түсулердiң экономикалық естен танулар және маусымдық ауытқуларымен қарап анықтауға мүмкiндiк беретiн жеткiлiктi қорлары;

    c қисынды макроэкономикалық саясатты, бюджеттiк - салық және ақшалай-несие салалар саясатына қоса ;

    d тиiмдi нарықтық орта негiзi және  дамыған валюталық нарықты жеке  алғанда жеткiлiктi.

    2.3 валюта бағамы  және сыртқы сауда  саясатының реформасы 

      Валюта бағамы көлемдерге және  экспорт құрылымды және импорт  әсер ететiн маңызды фактор болып табылады. Демек, валюталық курстiң саясаты, сондықтан сыртқы сауда саясатының тиiмдi аспабы бола алады және экпорториентир дамытуы немесе импорт алмастыратын өндiрiстер арқылы құрылымдық өрнектеулердiң экономикасында, экономикалық өсудi ынталандыру. Егер номиналды валюталық курстiң өзгерiсi нақты валюталық курстiң өзгерiсiне алып келсе валюталық курстiң саясаты тек қана эффект алады.

    Егер iшкi нарықта пропорция өсу сол  болмаса номиналды құнсыздану тек  қана сол жағдайдағы нақты валюталық курстiң төмендетуi себепшi бола алады. Құнсыздану инфляциялық сипатты танытпайды, және курстiң нақты төмендетуi бюджеттiк тапшылықты маңызды қысқарту және қарқын өсуiн тиiстi шектеуде ақшалай бұқара болады. Егер валюталық курстiң түзетуi жағдай жасайтын несие - ақшалай болсы және бюджеттiк - болса салық саясат болса, онда инфляцияның күшейтуiне құнсыздану және валютаның нақты бағасыздануын эффект бұл себептен төмендеуге келтiредi.

    Номиналды валюталық курстiң өзгерiсiнiң  зардаптарына сыртқы сауда шектеулерiн қазiргi жүйе әсерде болады. Iшкi нарықтағы импорттық тауарларына бағалардың өсуiмен байлансыты құнсыздану. Сандық сыртқы сауда шектеулерi сонымен бiрге процесс тежегiш ықпал бола алады: импорттың үлкен еншiсi мұндай шектеулерге түсiп қалған сайын құнсыздануға нарықтың iшкi бағаларын әлсiзiрек реакция келтіреді. Ол, импорттық тауарларға iшкi бағалардың өсуінде емес, тек қана импорттық тауар табылмайтындыққа қатысты импорттардың жоғарғы пайдасына қысқартуға келтiргенiнде.

    Сандық  шектеулердi ұлттық валютадағы импорттық тауарларына валюталық курстiң нәтижеде түбегейлi төмендетуi және бағалардың тиiстi өсуi сонымен бiрге керексiз көрсете алады, және импорттың тәртiбiнiң либерализациясында болады. Егер валюталар құнсызданумен параллель импорттық тарифтардың төмендетуi өткiзiлсе, онда бұл бiр жолғы баға көтерудi баяулатуға мүмкiндiк туғызады. Бұдан басқа, бағаларының өсуiн мерзiмдi құнсыздануын инфляциялық зардаптар тиiмдi бюджеттiк - тежегiш салық саясат көмегiмен баяулатуға болады. Сыртқы сауда ағындарына номиналды құнсыздануды әсердi нақты валюта бағамы өзгерте күшейтуге бұның барлық мүмкiндiк бередi.

    Сауда тұрақсыздығы және либерализацияның бағдарламалардың бiр уақыттағы өткiзуiнде сыртқы маңызды және түйiндi мәселе пайда  болады: либерализация нақты валюталық курстiң төмендетуiн талап етедi, инфляцияға қарсы шаралары, оның жоғарылатуына келтiру. Әйтсе де, егер бұл баяу деңгейдiң төмендету және нақты валюталық курстiң ұстап қалуы үшiн шарттар сол бiр мезгiлде жасалса сыртқы сауданың реформа өткiзген елдердiң тәжiрибесi бiр уақыттағы инфляциямен күрестiң жанында сыртқы сауданың либерализациясының жүзеге асыруы болуы мүмкiн куәландырады.

    Тұрақтану және сыртқы сауда реформасының бағдарламаларының  байланысы не сол көпшiлiгiнде  тәуелдi болатынын, неткен мақсаттар  валюталық курстiң саясаты жүргiзiлетiнi маңызды. Қиын сонымен бiрге қажеттi нақты валюталық курстiң төмендетуi қамтамасыз еткендiгi, егер валюта бағамы инфляцияға қарсы саясаттың аспабы сияқты қолданылса, жетiстiк тұрақтану және сыртқы сауданың реформасының бiр уақыттағы өткiзуi әдетте әкелмейдi.

    Құнсыздану, төлем балансының тепе-теңдiгiнiң  табысының пiкiрлерiнен жиi тезiрек  жүргiзiлетiн сандық сыртқы сауда  шектеулерiнен қалдық импорттан  қорғаудың қамтамасыз етуi үшiн емес шетелдiк валютаға сұраныс төмендете және оның ұсынысы жоғарылата жеңiлдетедi. Бұдан басқа, құнсыздану сандық шектеулердi жақтау эффект ұлттық валютадағы импорттың бағасын жоғарылата төмендетедi. Құнсызданудың жанында ұлттық валютасындағы импорттың қымбаттауы шектеу керексiз жиi iстейдi және жақтан қорғал қалған салалардың олардың жоюына кедергiнi нақ сол әлсiретедi. Олардың өткiзуiмен - Бұл сандық шектеулердi үлкен санның тез жою ескеретiн сыртқы сауда реформаларының өткiзуiн алдында бойынша себептердiң бiрлерi,- деп немесе параллель - түбегейлi құнсыздану жиi жүргiзiледi.

    Сонымен бiрге экспорттың дамытуы (қатты  бюджеттiк - салық және несие - ақшалай  саясаттың негiзiнде тұрақты нақты  валюталық курстiң сүйемелдеуi) бiрдей макроэкономикалық саясаттың өткiзуi талап етедi. Түбегейлi, болжамсыз  тербелiстер де, тым арту да экспортта нақты валюталық курстердi негативтi бiлiнедi; олар iскер жағдайдың екiұштылығы бағытталғандығынан, мұндай тербелiстер қауiптi. Қазақстандықтардың әл-ауқаты жоғары болған сайын олар үлкенiрек махаббат сол шет мемлекеттердiң тұрақты валюталарына берiледi - мұндай қорытынды тұрғынның үлестерiнiң құрылымын талдап жасауға болады.

    Ұлттық  банк және қанағаттандыруы бар үкiмет  соңғы кезде екiншi деңгей тұрғынның  депозиттерiнiң өсуi банкке белгiлейдi. Қуаныштың үшiн сылтауы сияқты барып тұр, бiрақ бұл құбылысқа негiзiнен көзден таса болатын үстiнде ешкiм ойланып қалмайды ма? Сұрақ бұл жауап беруге үшiн, 2005-2007 жылдардағы орташа статистикалық қазақстандық салымшының мiнез-құлығы талдайық. Егер жеке тұлғалардың депозиттерiнiң ортақ сомасын ар жағында 100% қабылданса, онда талап етуге дейiнгi салымдардың салмақ 1998 меншiктi жылдың қаңтарында 47, 7% құрады, жедел - 52, 3%.