Шағын және орта бизнес түсінігі

     Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған  шағын және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың  бала жолы бола алады, өйткені ол екі  макразкономикалық проблемалармен байланыстырады-жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорынды ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы 10 жылдықты дамыған елдердегі эконмиканың дамуы тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану жіне инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу салсына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға беріледі. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әртүлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай-ақ шағын кәсіпорындарды басқару және мешікті біріктіру дәрежесі болып табылады.

     3. АҚШ тәжрибесі  көрсетіп отырғандай, шағын бизнес ортаның  өзгерісіне тез  бейімделгіш. Шағын  кәсіпорындардың  жаппай ликвидациясы  кәсіпкерлерге кері  ісерін тигізбейді. Жұмысшы күшінің  және капиталдың  территориялық және  саналық ағымы  жақсарады, тұтынушы  сұранысының және  жоғары өндіріс  шығындарының өзгруіне  өндіріс қимылының  жеделдігі жоғарлайды. Бір шағын кәсіпорын  жабылса,екіші біреулері  ашылады.

     Кәзіргі уқытта АҚШ халқының 53% шағын және орта бизнес саласында жұмыс  істейді. АҚШ тәжрибесі  шағын бизнес ірі  өндірістің өзгерістерге, жаңа міндеттемелерге  бейімделуін және икемділігін көтеретіндігін көрсетіп отыр.

     Бұдан басқа, 1976 ж. арнайы шағын  бизнес мүдделер қорғайтын  адвокаттық кеңес  құрылды, ол тікелей  Президент пен  Сенатқа бағынады. Адвокаттық кеңес  енгізгі міндеттері: 

• мемлекеттік заңдардың, жобалардың, ережелер мен салықтардың шағын бизнестің дамуына әсерін зерттеу.
• Шағын бизнеске әсер ететін факторларға экономикалық және статистикалық зерттеулер жүргізу, шағын бизнес потенциалын бағалау, шағын бизнес мәселелері мен қажеттіліктерін зерттеу т.б. 

     Қазақстандық  тәжрибеде шағын  бизнеске көмектесудің «инкубаторлық» жобасын  қолдаған жөн. «Инкубатор»  термині алғаш  кәсіпкерлікпен айналысушыларға  көмек көрсету  мақсатында университет, ұйымдар, кампаниялар,федералдық үкімет органдары  жандарына ашылған  ұйымдарға қолданылады. «Инкубатордың» басты  міндеті-шағын, әсіресе  инновациялық бизнесті алғашқы қолдау. Инкубатролар жанынан құрылған кәсіпорындар тәжрибе  жинайды, одан ары  даму үшін көмек алады, нарықтағы өз орындарын  бекітеді. Дамудың  белгілі бір деңгейіне  жеткенненсоң, әдетте үш жылдан соң, фирмалар бизнес- -инкубаторлардан  шығып өз бетінше  қызмет етеді. Ал босаған  орындарға бизнесті нөлден бастап жатқан жаңа фирмалар келеді.

     Ұлыбритания тәжрибесі көрсетіп отырғандай, шағын  бизнес, өндіріс көлемін  ұлғайтуда, тауарлар мен қызметтер  ассортиментін кеңейтуде, өнім сапасын көтеруде маңызды роль ойанйды. Шағын бизнес адамдарға  өзінің творчествалық  мүмкіндіктерін көрсетуге  мүмкіндік береді. Ұлыбританияда шағын  кәсіпкерліктің дамуына  консервативті үкімет саясаты-қаржылық жеңілдіктер, кңес беру қызметтері мен бизнес техникасын оқытатын курстардыңболуы  ықпал етті.

     Кәсіпорындарды  шағын фирмалар категориясына  жатқызудың кең таралған қағидаларының бір-ондағы жұмысшылардың саны. Мысалы, 10 адамнан  аз жұмысшылары бар  фирмалар ұсақ болып  табылады, 10-49 адамдар- шағын, 50-499-орташа, 500- ірі фирмалар. Экономикалық саясатты жүзеге асырарда мемелекеттің мақсаттарының  бірі-шағын фирмаларды қолдау. Шағын бизнеске ерекше жағдай жасау  концепциясы Францияда  кенінен тарады.шағын  бизнесті дамыту үшін үкіметтен қаржылық, салықттық және әкімшілік  шараларды қосатын  жоба дайындалды. Фрацуз үкіметі қаржылық ынтаға көп көңіл  бөледі. Ол жаңадан  кәсіпорын құруға, фирмалардың басқа  аймақтарға аусуына, инвестицияның өсуіне шағын және орташа фирмалардың ынтымақтастығын  реттеуге арналған жеңілдіктерді  ұсынады. Мемлекет ұсақ және шағын фирмаларға несие беретін  бір қатар ұйымдар  құрды. Оның ішінде- аймақтық даму қоғамы, өнеркәсіптік даму институты, жаңалық еңгізуді қаржыландыратын  кампаниялар және т.б.фрацияда несиелерді кепілдендіретін 50-ге жуық ұйымдар бар.80-ші жылдың басында несиелерді кепілдеудің ұлттық қоры құрылды. Қор  шағын жіне орташа фирмаларды тәуекел  капиталды ұсынатын кампанияның қарамағында. Ол шағын бизнеске әртүрлі қаржылық ұйымдармен ұсынылатын займдардың 65%-зы кепілдеуді қамтамасыз етеді. Қоғам  шағын фирмаларға құрал алу үшін және оны жұмыс  бабында ұтап тұру үшін қаржылық ресурстар  бөледі.

     60 ж. бастап Израилде  экономикаға үлкен  ықполды акционерлік  қоғамдар түріндегі  ірі кәсіпорындар  көрсетті. Дәл осы  сектор үлкен табыс  берді, бірақ 80 ж. аяғындағы Шығыс  Европа және КСРО  елдеріндегі экономикалық  және саяси жағдайдың  тұрақсыздануірі  масштабты иммиграцияға  әкелді. Осы кезде  Израиль Үкіметі  алдында жаға азаматтарды  жұмысқа орналастыру  сұрағы туды. Соған  байланысты шағынжіне  орта бизнестідамытуды  жолдамдатты.

     4. Бұл сұрақта Қазақстандық  кіші және орта  кәсіпкерліктің кәзіргі  кздегімен соңғы  жылдардағы жағдайы  қарастырылады. 

     Дамыған индустриялды мемлекеттерде  шағын бизнестің  өзі ғана жалпы  ішкі өнімнің 50%-дан  астамын алады. Біздің елімізде болса, шағын  бизнесті және оған орта бизнесті қосқанның  өзінде олардың ЖІӨ-гі сыбағалы үлнесі 30%-дан  аспайды. Мәселен, 2005жылдың нәтижелері бойынша еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілерінің ЖІӨ-гі үлесі 17% болды,ал2006 жылы бұл пайыздық қатыныс 20% шамасында болды.Бұл статистикалық мәліметтер осы сектордың ұлттық экномикадағы елеулі еместігін көрсетеді.

     Бірақ шағын бизнес субъектілерінің  елеулігі бөлшек сауда  саласында байқалады.Осы  саладағы олардың  үлесі 90%-ға жетеді.

     Мұдай жағдайдың қалыптасуы ең алдымен осы  сектордың бәсекелестік еместік қабілетімен  байланысты.

     Шағын және орта кәсіпкерлік  секторындағы қалыптасып отырған жағдайдың  қандай екенің көру үшін енді статистикалық  мәліметтерді келтірейік.

     Қазақстандық  экономиканың соңғы 5 жылдағы қарқынды өсуі өзінің бастауын әлемдік рыноктардағы шикізат ресурстарына бағалардың шарықтауынан және үкіметтің сауатты  нарық реформаларды жүргізуінен алады. Олардың нәтижесінде  Қазақстандық экономикаға  ақша массасының (мұнай  долларының түсімінен) қысымы артып барады. Сол себепті қазіргі  кезде біздің елімізде инвестициялау объектілерінің тапшылығы байқалуда. Сондықтан көптеген тұлғалар өз істерін  ашуға тырысады.

     5. «Сұлтан» ЖШС ауыл  шаруашылық саладағы  кәсіпкерлік субъект  болып табылады.бұл  жауапкершілігі шектеулі  серіктестіктің негізгі  (операциялық) қызметіне  егін шаруашылығы,  мал шаруашылығы,  өсімдік шаруашылығы  жатқызылады. Мәселен,  өткен 2006жылдың қортындылары бойынша жоғарыдағы шаруашылық- экономикалық қызметтердің бағыттарындағы егін шаруашылығы 56%-ды, мал шаруашылығы 20%-ды, өсімдік шаруашылығы 17%-ды және басқа қызметтер 7%-ды алады. Шруашылық қызметтің осы бағыттары бойынша үлестеумен ең басымдысынан батап ранжирлеу өткізу көлемі бойынша жүзеге асырған. Бұл мәліметтерден көріп отырғанымыздай шаруашылық-экономикалық қызметтің бағыттарынан ең басымдысы егін шаруашылығы болып тұр. Мұндай жағдайдың қалыптасуы ең бастысы осы бағытты жүзеге асырудың басқа қызмет бағыттарын асыруға қарағадағы жоғары ретабельділік. Егін шаруашылығы қызметінің жоғары рентабельділігіне өткен жылғы бидай нарығындағы қолайлы конъектура, яғни бидай ауыл шаруашылық өніміне жоғары Қазақстан нарығындағы бағалар себепші болады.

     Көріп отырғанымыздай бұл  серіктестіктің операциялық  қызметі әртараптанғандығымен және нарықтың конъюктурасына тез бейімделу  қабілетімен сипатталады.Сонымен  жоғарыдағы қаржылық-экономикалық талдау «Сұтан» серіктестігінің  несиелік тартымдылығын  және қаржылық жағдайы  талдауға бағытталған. Әдетте бұндай талдауларды  несиелік талдау немесе сараптау деп атайды. 

     6. «Сұтан»  ЖШС-нің  бітіру жұмысының  осы сұрағындағы  қаржылық талдауды  несие алу кезінде  тәжрибеде қолдануға  болады. Дағдарыстармен  күйзелістерді спонданды  түрде пайда болған  жағдаймен статикалық  процесс ретінде  қарастыруға болмайды, оның өсуіндегі  қателіктерге алып  келуі мүмкін де, кәсіпорынның өмір  сүруі екі талай  болуы мүмкін. Егер  қателікті даму  уақытысында анықталса,  онда нормалды  даму курсына бағғытталған  коррекциялау жасауңа  болады. Курстың дұрыс  коррекциясын әзірлеу  үшін дағдарыстың  және дағдарыстық  процестің даму  сатыларының барысы  жөніндегі нақты  білімдермен дағдыларға  ие болу керек.

     Дағдарыстың процесі байланыстар-қатынастар бар құрылымын  бұзатын немесе оны  қайтадан қалыптастыратын  жалпы дамуды білдіреді.

     Кәсіпорынның  дағдарысы әдетте уақыты жағынан шектелген  болады. Ол басқарылатын немесе белгілі бір  шектерде асқынуын жіберуге болмайтын немесе фирманың ішкі мен  сыртқы факторларына байланысты болуы  мүмкін. Күйзелістік  процесстер кәсіпорынға, оның құрылымына , инновациялыұ әлеуметіне және т.б. байланысты түрлі  созылмалығымен , интенсивтілігімен  және ауырлығы түрлі  дәрежедегі салдармен  сипатталады.

     3.1. сұрағында біз  «Сұтан» жауапкершілігі  шектеулі серіктестіктің 2005ж. және 2006жылғы қаржылық –экономикалық талдадық. Бұл талдаудан біз бұл серіктестігінің дебиторлық берешегінің 2005 жылдан 2006 жылға қарағанда шамамен 10есеге өскендігін көрдік, яғни оның шамасы 2286мың теңгеден 21508 мың теңгеге дейін жетті. Осыған орай жақын болашақта осы ағымдық активтерге қатысты «Сұлтан» серіктестігінде проблемалар туындауы мүмкін. Бұл проблемалар дебиторлық берешектерді уақытылы өтемеуінен активтердің сапасын төмендетіп, айналмалы капитал мен қаражаттаға деген осы шаруашылық субъектінің тапшылығын тудыруы мүмкін. Ал бұл, «Сұлтан» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің қаржылық- экономикалық жағдайын төмендетуге септігін тигізетін потенциалды фактор болады.

     Осыған  орай «Сұлтан» жуапкершілігі  шектеулі серіктестігінің  дебиторлық берешектің 10есеге  өсуіне қатысты потециалды проблеманың осы  кәсіпорынның  жағдайын нашарлатпауы үшін біздің пікіріміз бойынша  оның өнімдерді несиеге  беру саяасатын жетелдіру  қажет. Бұл жетілдіру  ең алдымен  кешіктірілген  дебиторлық берешектер бойынша асқтандыру резервтерін қалыптастыруы  тиіс. Екіншіден, дебиторлық берещектің өсуі қаражатты  сыртқы көздерден  тартуы кезіндегі  «Сұлтан» ЖШС-інің қаржылық-экономикалық жағдайын төмендетіп, несиелік тартымдылығы төмендетпеу үшін осы проблеманы активтердің өзін қаражатар тарту процесіне қатыстыру қажет. Дебиторлық берешекті осы процеске қатыстырудың басты бағыты -- несие алу кезінде дебиторолық берешекті немесе серіктестіктің қарыздың өтелуін талап ету құқығын кепілдік қамтамасыз ету ретінде несие берушіге ұсыну.

     Біздің  пікіріміз бойынша  дебиторлық берешекке  қатысты проблемаларды  «Сұльан» жауапткершілігі  шектеулі серіктестігінің  дағдарыстың симптомдары  ретінде қарстыруға болады.Бұл симптом  осы серіктестіктің жағдайын «латентті  дағдарыс» дағдарыс күйі деп бағалауға  негіз болады. Сондықтан  осы активке қатысты  «латентті» дағдарысты тудырушы проблеманың  ең тиімді жолы біз  ұсынған жоғардағы  екіші тәсіл болып  табылады.

     7. Соңғы жылдардағы  шағын кәсіпкерлік  бұл сектордағы  тіркелген кәсіпорындардың  және оларда жұмыс  бастардың сандарының  төмен өсуі қарқындарыменсипатталады. Жоғарыда айтылғандай  олардың шығаратынөнімдерінің  жалпы ішкі өнімдегі  үлесі төмен болып  тұр. Мәселен,2005ж. және бизнес субъектілерімен өндірілген өнімнің жалпы ішкі өнімдегі сыбағалы үлесі сәйкесінше 17% және 20% құрады. Ал оның аймақтық құрылымы болса біркелкі емес. Сонымен қатар шағын және орта бизнес секторының салалық құрылымы да біркелкі емес. Шағын бизнес кәсіпорындары өздерінің қызметтерін көбінесе саудалық-делдалдық секторына шоғырландырады. Ал бизнестің аяқтан тұру процесін басқару бұл секторда кәсіби еместілігінмен сипатталады.

     Мұндай  салдардың себептеріне  тек қадағалаушы  органдардың қысым  жасауы, салық салудың  ауыртпалығы, технологияларды  импорттауға жоғары кеден төлемдері, нарықтық инфрақұрылымның  жеткіліксіз дамуы, заңнаманың тұрақсыздығы мен қаржы-қаражат  тартудың қымбаттығы ғана емес, сондай-ақ мемлекет тарапынан  шағын және орта бизнес секторын реттеп, қолдаудың  жүйесіздігі жатқызылады.

     Несие алудағы проблемаларды  шешу үшін көптеген тараптар жағынан  шаралардың кещені талап  етіледі. Біріншіден, шағын және орта кәсіпкелік субъектілері өздері несие алуды жеңілдету  ұшін шараларды жүзеге асыру керек. Бұл  шаралар ең алдымен  олардың ашықтылығын, транспорпаренттіліктерін және инвестициялық  көркемділігін жоғарлатуға  бағытталу қажет.  
 

    Қолданылған әдебиеттер тізімі: 
 
 

1. Малый бизнес №  23 – 24. Декабрь. 1998г 

2. А. Н. Токсанова.  Развитие малого  предпринимательства:  концептуальный подход. Алматы, 1999 г.

3. Феномен предпринимательсва  в преходных общестах:состояния,  проблемы, перспективы. \\ сборник научных  работ. Алматы, 1999 г.