Ақша қаражаттары

КІРІСПЕ

1 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1   Ақша қаражаттарының мәні және түрлері                 

1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және

есептеу әдістері

1.3 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын жоспарлау

2.1 «ӨзенМұнайГаз» Өндірістік Филиалы Акционерлік Қоғамының шаруашылық қарекетіне талдау жүргізу

2.2   «ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ қаржылық жағдайын талдау

2.3 Ақша қаражаттары ағымын басқаруды талдау

2         

3        КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫН ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ ЖОЛДАРЫ

3.1 «ӨзенМұнайГаз» Өндірістік Филиалы Акционерлік Қоғамының даму стратегиясы

3.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын оңтайландыру әдістері

КІРІСПЕ

      Қазіргі таңдағы шаруашылық шарттарында көптеген кәсіпорындарда өз дамуының стратегиясы мен тактикасын жеке таңдау мүмкіндіктері бар. Кәсіпорынның өзін өзі қаржыландыруы басты мәселе болып табылады.

      Кәсіпорын қаржысы мемлекеттің қаржы жүйесінің негізі болып табылады, себебі кәсіпорындар халық шаруашылық кешенінің негізгі бөлігі. Кәсіпорын қаржысының жағдайы жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорларының қаржылық ресурстармен қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Мұнда тікелей байланыс орнайды: кәсіпорындардың қаржылық жағдайы неғұрлым тұрақты болса, соғұрлым жалпы мемлекеттік және аймақтық ақша қорлары қаржы ресурстарымен қамтамасыз етіледі, әлеуметтік-мәдени және басқа да қажеттіліктер қанағаттандырылады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жыл 28 ақпандағы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа Жолдауындағы «Жаңа кезеңнің негізгі міндеттері» деп аталатын бесінші бөлімнің «Өндіруші сектордың тиімділігін арттыру» атты үшінші міндетінде мұнай-газ саласы кәсіпорындарының тиімділігін арттырудағы маңызды мәселелер мен алға қойылған міндеттерді атап өтті. «Қазақстанның өңірлік, содан кейінгі жерде әлемдік энергетикалық кеңістіктегі тұғырларын одан әрі нығайтудың толымды стратегиясын әзірлейтін уақыт жетті. Өзіміздің энергетикамыз бен мұнай химиясын дамытудың басты мәселесі – энергия өнімдерінің қосылған құнын ұлғайту арқылы бұл секторлардың кірістілігін көтеру. Әсіресе, мұнай химиясы, газ ресурстары, экспорттық энергия дәліздері сияқты басым секторларды басқару тиімді болуға тиіс. Әлбетте, бұл – рынокқа қатысушылардың барлығына қойылатын, бірақ, ең алдымен, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мен “Самұрық” мемхолдингіне қойылатын талаптар.

Біздің энергетика мен мұнай-химия салаларын дамытудың басты мәселесі – энергия өнімдеріне қосылған құнды ұлғайту арқылы осы секторлардың табыстылығын арттыру. Әсіресе, мұнай-химия, газ ресурстары, экспорттық энергия маршруттары сияқты басым секторларды басқару пәрменді болуы тиіс. Біріншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мұнай мен газ өңдеу кәсіпорындарын жаңарту мен қайта жарақтау, жаңа мұнай-химия өндірістерін құру жөніндегі бағдарламалар әзірлеп, оларды іске асыруы қажет. Біз мұнай мен газ секторында қосылған құны жоғары және ілеспе әрі аралас өндірістерді дамытуға тиіспіз», - деп елбасы жолодауында нақтылап көрсетдендей, мұнай химия саласын дамыту ең алдымен осы секторларда қызмет атқаратын компаниялардың даму саясатымен тығыз байланысты. Кәсіпорынның ел экономикасы мүддесіне тиімді қызмет атқару үшін алдымен  бәсекелестік шарттарында және тұрақсыз қоршаған орта жағдайына кәсіпорынның тез бейімделіп, қалыпты қызметінен ауытқымауы маңызды /1/.

Ақша қаражаттары нарықтық экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып табылады. Кәсіпорыннның қызметінің табысқа жетуі ең алдымен оның басшыларымен ақша қаражаттарын тарту және оларды тиімді мақсаттарда бөлуне байланысты. Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.

     Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет /2, 49-50б./

      Ақша қаражатының негізін, бөліну механизімін, оны жоспарлай және болжай білу, кәсіпорын қызметінің күтілетін нәтижеге жету, яғни пайда табудағы басты құралы болып табылады. Зерттеу тақырыбы осындай шарттарға негізделген.

      Ақша қаражаттары – бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы /3, 79б./ .

Дипломдық жұмыс мақсаты – қарастырылған кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін талдау негізінде ақша қаражаттарының бөліну механизмін жүргізілу тәртібін зерттеп, оларды жақсарту ұсыныстарын жасақтау.

      Зерттеу объектісі – «ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ ақша қаражаттарының қозғалу процесі. Зерттеу пәні – кәсіпорынның ақша қаражаттарының бөліну механизмі.

      Дипломдық жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін келесі мәселелерді шешу қажет:

-         кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының мәні мен маңызын анықтау;

-         ақша қаражаттарын бөлу механизмінің және есептеу әдістерін қарастыру арқылы қазақстандық нарықта қызмет атқаратын кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізу;

-         зерттелген кәсіпорын бойынша ақша қаражаттарының тәжірибе жүзіндегі бөліну механизмін анықтау және негізгі, қаржылық, инвестициялық қызмет бойынша ақша ағымының оптималды құрылымын анықтап, жақсарту жолдарын ұсыну.

Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

Бірінші бөлімде, ақша қаражаттары түсінігіне қатысты теориялық сұрақтар, кәсіпорын қызметіндегі ақша қаражаттарының маңызы мен атқаратын қызметі, олардың бөліну механизмі, есептеу әдістері, ақша ағымын басқару және болжауға қатысты мәселелер қарастырылды.

Екінші бөлімде, нақты кәсіпорынның қаржы - шаруашылық жағдайын, ақша қаражаттарының қозғалысын талдау, ақша қаражаттарының айналымын бағалау, олардың қозғалысының негізгі көрсеткіштері талданды.

Үшінші бөлімде, ақша қаражаттарын тиімді пайдалану және оларды бөлу механизмін жақсарту жолдары мен оңтайландыру әдістері қарастырылған.

Дипломдық жұмыста ақша қаражаттарының қозғалысы, оларды басқару аясындағы отандық және шетел әдебиеттері мен әдістемелері, сондай-ақ кезең бойынша кәсіпорынның бухгалтерлік құжаттары пайдаланылды. 

1 КӘСІПОРЫННЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ

ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

Бұл бөлімде ақша қаражаттарының мәні және түрлері, оларды бөлу механизмі мен есептеу әдістері қарастырылған. Сонымен қатар кәсіпорынның ақша қаражаттарын жоспарлау мен болжау, оларды басқарудың негізгі теориялық мәселелері қарастырылған.

1.2   Ақша қаражаттарының мәні және түрлері

       Кәсіпорынды барлық уақытта әр түрлі көздерден келіп түсетін капиталдар жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Оларға: инвесторлардан, кредиторлардан келіп түскен ақша  - қаражаттары, сондай-ақ  фирма қарекеттері  негізінде алынған кірістер жатады. Бұл қаражаттар түрлі мақсаттарда қолданылады: негізгі құралдарды алу, тауарлық запастарды құру, дебиторлық қарыздарды қалыптастыру және де өзгелер.

Кәсіпорынның белгілі бір уақытқа алынған жалпы капиталы тұрақты, алайда уақыт өте келе ол өзгеріске ұшырайды. Кәсіпорынның капиталы үнемі қозғалыс үстінде. Кәсіпорындар арасындағы бәсекелестік үнемі өзгерістегі шарттарға тез бейімделуді қажетсінеді. Мұндай шарттарға: біршама капитал салымын қажет ететін технологиялық жетістіктер, инфляция, пайыздық мөлшерлемелердің өзгерісі, салықтық заңдылықтар – бұлардың барлығы кәсіпорын капиталының қозғалысына үлкен әсер етеді. Сондықтан да кәсіпорын аясындағы капитал қозғалысын тиімді басқара білу қажет/4,270б./.

Ақша қаражаттары – бұл кәсіпорынға жоғарғы өтімділікті қалыптастыратын және қызметті таңдаудағы еркіндік беретін активтердің ең өтімді категориясы /5-238б./ .

Өндірістік – коммерциялық цикл – ақша қаражаттарының қозғалысына байланысты басталады және оған байланысты аяқталады.

Пайда алуға бағытталған кәсіпорын қызметі өнімді өткізу процесінде дебиторлық қарызға айналатын ақша қаражаттарының түрлі активтерге ауысуын  талап етеді. Бұл қызмет өз нәтижесіне жетті деп есептелінеді, егер инкассациялау  процесі ақша қаражаттарының ағымын әкелсе. Осының нәтижесінде пайда табуды қамтамасыз ететін жаңа цикл басталады.

Қаржылық есеп беру аясының талдаушылары атап көрсеткендей, ақша қаражаттары ссудаларды, дивидендтерді, өндірістік қуатты кеңейту сияқты қызметтерде қолданылуы керек. Бұл айтылғандар «ақша қаражаттары ағымы» деген түсініктің мағынасының тереңде екенін көрсетеді /5,240б./.

Отандық және шетел әдебиеттерінде бұл ұғым (түсінік) түрліше түсіндіріледі. Американдық ғалым Л.А.Бернстайнның айтуы бойынша «ақша қаражаттарының ағымы терминінің тікелей мағынасы жоқ». Кәсіпорындарда келіп түсетін ақша қаражаттары (яғни, ақшалай түсімдер) және шығатын ақша қаражаттары (ақшалай төлемдер) болады. Сондай-ақ бұл ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы түрлі қызмет салаларына байланысты болуы мүмкін - өндірістік, қаржылық немесе инвестициялық. Аталған қызметтердің әрқайсысына тиесілі ақша қаражаттарының кірісі мен шығысын анықтауға болады. Бұл айырмашылықтарды ақша қаражаттарының таза түсімі немесе таза шығысы деп қарастырған жөн. Осыған байланысты ақша қаражаттарының таза түсімі  берілген кезең бойынша ақша қаражаттары қалдықтарының өсуіне негізделеді, ал таза шығыс есепті кезең бойындағы ақша қаражаттары қалдықтарының кемуімен байланысты болады. Көптеген авторлар, ақша ағымын түсіндіргенде, шаруашылық қызмет негізінде қалыптасатын ақша қаражаттарын айтады /5,245б./ .

  Өзге американдық ғалым Дж. К. Ван Хорнның айтуы бойынша «фирманың ақша қаражаттарының қозғалысы үздіксіз процесс болып табылады». Фирма активі – ақша қаражаттарының таза қолданысы,  ал пассив – таза көздері. Ақша қаражаттарының көлемі уақыт бойынша сату көлемінен, дебиторлық қарыздар инкассациясына, капиталды шығындарға және қаржыландыруға байланысты өзгереді.

   Германиядағы ғалымдардың түсіндірмесінде бұл термин «Cash-Flow» (қолма-қол қаражаттар ағымы) деп қолданылады. Олардың айтуы бойынша, «Cash-Flow» жылдық шығынның, амортизациялық аударымның және зейнетақы қорына салымдардың сомасына тең. «Cash-Flow» арқылы кәсіпорын өзінің бүгінгі және болашақтағы капиталға сұраныстан анықтай алады /5,246б./.

      Ресейде «ақша ағымдары» түсінігі маңызды мәнге ие. Мұны, 1995 жылы бухгалтерлік есеп беру құрамына енген қосымша № 4 «ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп»  атты есеп беру түрінің енуі түсіндіреді. Бұл қаржылық есеп беруді пайдаланушыларға кәсіпорынның ақша қаражаттарын қолдану және тартудағы мүмкіндіктерін бағалауға көмектеседі.

Көптеген ғалымдар ақша қаражаттары ағымы астарында белгілі бір уақыт аралығында кәсіпорынға келіп түсетін және төленген ақша қаражаттары арасындағы айырмашылықты түсінеді: олар оны пайдамен салыстырады. Пайда – кәсіпорынның тиімді қызметін көрсететін және оның жұмысының үздіксіздігінің көзі болып табылады.

    Ақша қаражаттарының пайдадан айырмашылығы : түсім – берілген кезеңдегі өнімді өткізуден немесе қызмет көрсетуден түскен есепті кіріс. Бұл ақшалай және ақшалай емес түрде болады. /6,147б./

Кәсіпорын және корпорация қызметіндегі ақша қаражаттарының және оның ағымдарының экономикалық маңызын, ролін зерттеу қазіргі таңдағы қаржылық менеджменттегі жаңа бағыттардың бірі болып табылады. Шетел корпорацияларында ақша қаражаттарының ағымын басқару – қаржылық менеджердің жұмысындағы басты бағыт.

Кәсіпорындағы жүйелік есеп, талдау және ақша қаражаттарының қозғалысын бақылау, олардың ағымдағы және болашақтағы қаржылық тұрақтылығы мен төлемқабілеттілігін қамтамасыз етеді.

Ақша қаражаттары ағымын басқарудың негізгі бағыты – кіріс көлемінің баланстылығы және ақша қаражаты төлемі негізінде корпорация немесе кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету /7,238б./.

Кәсіпорынның қызметін бағалау үшін келесі үш көрсеткіш маңызды:

-         тауарды (өнім, қызмет көрсету) сатудан түскен түсім;

-         пайда;

-         ақша қаражаттарының ағымы.

Осы көрсеткіштердің шекті көлемі және жыл ішіндегі өзгеру динамикасы белгілі уақыт аралығындағы (жыл, тоқсан, ай) оның жұмысының нәтижелілігін көрсетеді. Алайда, төлемсіздік шарттарында, кәсіпорынның түрлі қызметтерінен түсетін ақша қаражаттарының ағымы маңызды орынға ие. Төлемдер бойынша ақша қаражатының түсімі артық болған жағдайда кәсіпорын ағымдағы және болашақ даму үшін бәсекелестік артықшылықтарға ие болады. Яғни бұл артықшылықтар, кәсіпорынның бос ақша қаражаттарын қосымша пайда табу мақсатында, өзге де кірісті бизнес аясына немесе қызмет түріне салудан көрінеді. Сондай-ақ, қажетті сомадағы тұрақты ақша қаражаттарының бар болуы ағымдық төлемқабілеттілікті қалыпты деңгейде ұстауға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның қаржы шаруашылық қызметін анықтайтын түсініктерге келесілер жатады:

      Тауар (өнім, қызмет) сатудан түскен түсім – бұл, шоттарда «сатылым» және «өзге де кірістер мен шығыстар» есебінде көрінетін, қолма-қол немесе қолма-қолсыз ақша түрінде болатын қарапайым немесе өзге де қызметтен түсетін кіріс есебі.

      Сатудан түскен пайда - өндірілген өнімге кеткен шығын мен есепті кіріс арасындағы айырмашылық.

      Ақша қаражаттарының кірісі келесілер есебінен жүргізіледі: тауарды сатудан түскен пайдадан, алынған аванстардан, несиелер және займдардан, бағытталған қаржыландыру құралдарынан, қаржылақ салымдар бойынша дивидендтер мен пайыздардан және өзгелерден.

      Ақша ағымдарының шығысы – ағымдық операциялық және  инвестициялық шығындарды жабу барысында, бюджетке төлемдер және мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға салымдар жүргізуде,  эмиссиялық бағалы қағаздар иегерлеріне пайыздар мен дивидендтер төлеуден, қаржылық салымдардан және өзге де жағдайлар нәтижесінде пайда болады.

      Ақша қаражаттарының таза кірісі – ақша қаражаттары бойынша барлық      түсімдер мен төлемдердің арасындағы айырмашылық. Осыған орай, кірістерге есепті жыл басындағы қалдық ақша қаражаттары кіреді. Ол кәсіпорынның ағымдық төлем қабілеттілігін қамтамасыз етеді /3,277б./. 

Соңғы есептік кезеңдегі кәсіпорын балансындағы ақша қаражаттар қалдығының өсуі немесе кемуі, өткен есепті кезеңмен салыстырғанда актив пен пассив құнындағы өзгерістерден тәуелді. Баланс активіндегі кез-келген мүлік бабының құнының өсуі – коммерциялық банктер шотындағы ақша қаражаттарының азаю факторы болып табылады. Керісінше, баланс пассивіндегі қаржыландырудың меншікті немесе тартылған көздерінің өсуі ақша қаражаттары қалдығының өсу себебі болып табылады.

Мұндай саясат нәтижесі болып:

-         банктегі шоттарда және кассада қажетті ақша қаражаттарының болуы;

-         кәсіпорынның жыл бойы несиеқабілеттілігін, төлемқабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ететін баланстың актив пен пассив құрылымын қалыптастыру.

Ақша ағымдары дегеніміз – бұл есепті немесе жоспарланған уақыт барысындағы кәсіпорынның алатын және төлейтін ақша қаражаттарының көлемі /5-179б./ .

Алынған пайда сомасы және келіп түскен ақша ағымының көлемі арасындағы айырмашылық келесідей: пайда, кәсіпорынмен белгілі бір уақытта (жыл, тоқсан) алынған таза кірісті түсіндіреді. Ол анық келіп түскен ақша қаражатымен сәйкес келмейді. Оны ақша қаражаттары келіп түскеннен соң емес, сату процесі аяқталған соң мойындайды. Бұл кәсіпорынның есептік саясатында белгіленген. Пайда есебін жүргізгенде, өндіріске кеткен шығындарды сатылған кезінен бастап емес, оны өткізу кезінде мойындайды. 

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау барысында, есептік кезең бойынша кәсіпорынға келіп түскен пайда мен ақша қаражаттарының бір нәрсе еместігін ажырата білген жөн. Пайда авансталған құнның өскендігін көрсетеді, бұл кәсіпорынды басқарудың тиімділігін көрсетеді. Алайда, пайда көлемінің өсіміне баға факторлары, есептік саясат тәрізді өзге де себептер әсер етуі мүмкін. Сондай-ақ пайданың болуы кәсіпорында бос ақша қаражаттарының бар екендігін білдірмейді.

      Нарық заманының экономикасында ақша қаражаттары өте дефицит болып табылады және көп жағдайларда кәсіпорынның табысқа жетуінде басқарманың ақша қаражаттарын тиімді пайдалану қабілеттілігі ескеріледі.

Ақша ағымдарын басқару өзіне келесі аспектілерді қосады:

-         ақша қаражаттарының қозғалысы есебі;

-         қолма-қол ақша ағымын талдау;

-         ақша қаражаттары қозғалысының бюджетін құрастыру;

-         ақша қаражаттары қозғалысы бюджетінің жүзеге асырылуын қадағалау.

      Бұл, кәсіпорын қызметіндегі, айналым және айналымнан тыс активтерді, меншікті және қарыз капиталын қоса алғандағы басты бағыттарды қамтиды.

       Кәсіпорын үшін ақша ағымын басқару келесі себептерге байланысты маңызды болып табылады:

      баланс өтімділігін реттеу;

      қаржылық салымдардың, дебиторлық қарыздардың, қорлардың, айналым активтерінің құрамы мен құрылымын оңтайландыру;

      уақытша капитал шығындары және оларды қаржыландыру көздерін жоспарлау;

      экономикалық өсуді жоспарлау.

Жоғарыда көрсетілген себептерді тиімді басқару кәсіпорынның ақша қаражаттарын тиімді пайдалануды және кәсіпорынның тұрақтылығын қамтамасыз етеді /8, 189б./.

Сурет 1. Кәсіпорындағы ақша қаражатының қозғалысы

Жоғарыда тұрақты қаржылық жағдайдағы, негізгі ақша қаражаттарын ағымдық қызметке бағыттаған кәсіпорынның байланыс схемасы көрсетілген. Ақша қаражаттарының қозғалу бағыты бойынша екі ақша ағымын көрсетуге болады: келіп түскен және шыққан. Келіп түскен ақша ағымы – кәсіпорынға белгілі бір уақыт аралығында келіп түскен ақша қаражаттары ретіне қарастырылады, ал кеткен аша ағымына аналогиялық уақыт периодындағы (тоқсан, жыл) пайдаланылған (төленген) ақша қаражаттары жатады.

Жүзеге асырылу түрлері бойынша ақша ағымын қолма-қол және қолма қолсыз деп бөлеміз. Қолма-қолсыз ақша қаражаттары – бухгалтерлік есеп шоттарында жазылу арқылы жүзеге асырылады. Қолма-қол ақша қаражаттары – қолда бар ақша қаражаттын алу және жұмсау түрінде жүзеге асырылады.

Айналыс аясына байланысты ақша ағымы ішкі және сыртқы болады. Сыртқы ақша ағымы кәсіпорынның конрагенттерінен келіп түскен және оларға төлеуге жұмсалатын ақша қаражаттарын құрайды. Бұл операциялар кәсіпорын шотындағы ақша қаражаттары қалдықтарының ұлғаюына немесе кемуіне әкеледі /3,305б./.

Ішкі ақша ағымы кәсіпорынның ішіндегі айналысты құрайтындықтан, (мысалы, материалдарды өндірістен қоймаға қайта өткізу, қалдықтарды қайта тіркеу, материалды құндылықтар бағасын төмендету және т.б.) ішкі ақша ағымы қалдық ақша қаражаттарына әсерін тигізбейді /Қосымша Б/.

Ақша қаражаттарының түсіміне және жұмсалу көлеміне байланысты артықшылықты, оптималды және дифицитті ақша ағымдары болып бөлінеді. Артықшылықты ақша ағымы ақша қаражаттар түсімінің, олардың ағымдық қажеттілігінен жоғары болған жағдайда қалыптасады. Оптималды ақша ағымы ақша қаражаттарының төленуі мен келіп түсуінің арасындағы баланстылықты (теңділікті) бейнелейді. Олардың қалдығы ағымдық қаржылық міндеттемелерді өтеуге жеткілікті болады. Ал керісінше жағдай туындағанда, яғни төлемдердің түсімдерден көп болуы дифицитті жағдайға әкеледі /9,221б./ .

Жоспарланған ақша ағымын болжап, оны ақша қаражаттарының қозғалысы бюджетіне алдын ала кіргізуге болады. Кәсіпорында жүйесіз пайда болған ақша қаражаттарының қозғаласын жоспарланбаған ақша ағымы деп түсіндіріледі.

  Қалыптасудың үздіксіздігіне байланысты тұрақты және дискретті ақша ағымы қарастырылады. Тұрақты ақша ағымы қарастырылып отырған уақыт аралығындағы бөлек интервал бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен төлемін білдіреді. Өзге де жағдайларда, бірегей қаржылық операциялар бойынша дискретті ағым пайда болады /5.241б./ .

Көлемді есептеу әдісі бойынша жалпы және таза ақша ағымын көрсетуге болады. Біріншісі, қарастырылып отырған уақыттағы түскен және төленген ақша қаражатының жиынтығын көрсетеді. Таза ақша ағымы бойынша қарастырылып отырған уақыттағы түсім және төлем арасындағы айырмашылық қарастырылады.

Таза ақша ағымын келесі формула бойынша анықтайды:

ЧДП=ПДС–ВДС                                                                                                   (1)

Мұндағы, ЧДП – есепті кезеңдегі таза ақша ағымы;

                 ПДС – есепті кезеңдегі келіп түскен ақша қаражаттарының                       сомасы;

              ВДС – есепті кезеңдегі төленген ақша қаражаттарының сомасы.

Бірдей уақыт аралығында жүзеге асырылатын ақша қаражаттарының түсімі немесе жұмсалуы бірқалыпты уақыт интервалындағы тұрақты ақша ағымын білдіреді, әлемдік тәжірибеде бұл аннуитет түсінігіне сәйкес келеді /3, 245б./.

Ақша ағымдарын тиімді басқару үшін келесілерді білген жөн:

      анықталған уақыт бойынша олардың көлемі (ай,тоқсан,жыл);

      олардың негізгі элементтерін;

      ақша қаражаттарының ағымын қалыптастыратын қызмет түрлерін;

      қарастырылатын кезең бойынша ақша ағымының жалпы көлемінен басқадай түрлерін бөлек интервал бойынша қарастыру;

      ақша ағымының қалыптасуына әсер ететін ішкі және сыртқы маңызды факторлар.

Кәсіпорынның өтімді ақша қаражаттарының ағымы – кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі болып табылады. Ол белгілі бір уақыт аралығындағы таза несие ұстанымының өзгерісін білдіреді.

1.2 Кәсіпорынның ақша қаражаттарын бөлу механизмі және

есептеу әдістері

     Кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті

көлемде меншікті капиталы болуы керек. Бұл үшін кәсіпорын табысты қызмет атқаруы тиіс. Осы мақсатқа жетуде ең маңыздысы ақша қаражаттарының келіп түсуі мен кетуін тиімі басқару, яғни ақша қаражаттарын мақсатты бағыттарда бөлу.

  Ақша қаражаттары транзитті экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып табылады және кәсіпорынның жеңісі көп жағдайда басшылардың қаражаттарын жинақтап оларды тиімді пайдалануында.

  Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару кәсіпорын қарекетінің басты бөлігін қамтиды. Олардың қатарына айналым және айналымнан тыс активтерді, меншікті және қарыз капиталын басқару кіреді /Қосымша А/.

              Ақша ағымдарын басқару кәсіпорынның капитал айналымын жеделдетуді қамтамасыз ететін қаржылық тетік болып табылады. Оған ақша ағымдарын нәтижелі басқару процесінде қол жеткізілетін өндірістік және қаржылық циклдардың мерзімі азайту және кәсіпорынның шаруашылық қырекетіне қызмет ететін капиталға деген қажеттілікті төмендету әсер етеді. Ақша ағымдарын тиімді басқару арқылы капитал айналымдылығын жеделдету негізінде кәсіпорын пайда сомасын ұлғайтуды қамтамасыз етеді.

              Ақша ағымдарын басқару арқылы ішкі көздерден қалыптасатын меншікті қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды, тартылатын несиелерден кәсіпорынның тәеуелділігін төмендетуді жүзеге асыруға болады /10,198б./.

Кәсіпорынның тұрақты қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен  қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.

Ақша қаражатының ағымы үш түрлі қарекет бойынша бөлінеді:

-   ағымдық;

-   инвестициялық;

-   қаржылық.

              Қалыпты қызметін жүзеге асырып жатқан кәсіпорындарда ағымдық қызметіндегі ақша қаражаттарының ағымы инвестициялық және қаржылық қызметке бағытталуы мүмкін.  Мысалы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер мен зайдарды өтеуге, сонымен қатар займдарды берушілерге пайыздарды төлеу /Қосымша Б/.

Негізгі қызмет бойынша ақша қаражатының түсімдері мен шығыстарының негізгі бағыттары

      Негізгі қызмет пайданың басты көзі болғандықтан ол ақша қаражаттарының  негізгі көзі болуы тиіс.

      Негізгі қызмет – кәсіпорынның негізгі кірістерінің көзі болып табылатын қызмет және инвестициямен, қаржымен байланыссыз басқа да қызмет түрлері.

              +

              АҒЫМДЫҚ

              ҚЫЗМЕТ

                 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ

                    ҚЫЗМЕТ

              ҚАРЖЫЛЫҚ

                  ҚЫЗМЕТ

Сурет 2. Ақша қаражаттарының қозғалу схемасы

  Инвестициялық қызмет ұзақ мерзімді пайдадан мүлікті сату-сатып алумен байланысты. Инвестициялық қызметпен байланысты ақша қаражаттарының қозғалысы болашақта ақша қаражатының кірісі мен пайда табуды қамтамасыз ететін ресурстарды сатып алуға шығындарды көрсетеді.

Инвестициялық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары:

      Инвестициялық қызмет уақытша ақша қаражатының шығысына алып келеді.

     Қаржылық қызмет кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыз құрылымының көлемі мен құрамын өзгертетін қызмет болып табылады /11,97б/.

Кәсіпорын қаржылық қызмет атқарған кезде акционерлерден ресурстарды алады (акция эмиссиясы), акционерлерге ресурстарды қайтарады (дивидендттерді төлеу), несие алады және несие бойынша төлемдер жүргізеді.

Қаржылық қызмет бойынша ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары

              Қаржылық қызмет негізгі және инвестициялық қызметті қаржылық қамтамасыз ету және ақша қаражатын ұлғайту үшін керек.

       Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері арасындағы байланысты келесідей көрсетуге болады:

Ұзақ мерзімді активтерді алуға

кеткен ақша қаражаттары

    Ұзақ мерзімді активтерді                                                       Дивиденд және қарыздың

       алуға кеткен ақша                                                                   негізгі сомасын төлеуге

              қаражаттары                                                                     кеткен ақша қаражаттары

Сурет 3. Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері арасындағы байланыс

                            Тәжірбиеде ақша ағымын есептеудің екі әдісі қолданылады: тікелей және жанама /12,78б./

                            Тікелей әдіс – экономист-бухгалтерлерге, қаржыгерлерге түсінікті ең қарапайым есеп жүргізу әдісі болып табылады. Бұл бухгалтерлік есеп регистрларымен байланысты (бас кітап, журнал-ордер) және ақша қаражаттарының түсімі мен шығуына бақылау жасау және көрсеткіштерін есептеу үшін қолайлы. «Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы» атты тоқсандық есеп берудің түрі осы тікелей әдіс негізінде құрылған. Осылайша, бүкіл кәсіпорын немесе оның жекелеген қызмет түрлері бойынша түсімдердің төлемдерден артуы ақша қаражаттарының кірісі болып табылады. Ал, төлемдердің түсімерден артуы шығын болады./7-332б./

Кесте 1

         Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы аналитикалық есептілік

      Жоғарыда қаражаттарының қолданылуын талдау кестесі көрсетілген. Кесте ай немесе тоқсан бойынша құрылуы мүмкін. Ол үшін бас кітапты, журнал-ордерді, аналитикалық есеп көрсеткіштерін есепке ала отырып жасайды. Берілген форма ақша қаражаттарын оперативті басқаруға мүмкіндік беретін тікелей әдіс негізінде жасақталған.

Ұзақ мерзімді қызмет нәтижесінде ақша ағымын тікелей есептеу әдісі кәсіпорынның өтімділік деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Ал  оперативті  басқаруда тікелей әдісті қаржылық міндеттемелер бойынша есеп айырысуға ақша қаражаттарының жеткілікті болуына қатысты бақылау жүргізуде қолданылады. Бұл әдіс кемшілігі алынған қаржылық нәтиже мен ақша қаражаттарының абсолютті көлемінің өзгеруі арасындағы байланыстың ескерілмеуі.

Жанама әдіс аналитикалық жағынан қолайлы. Ол алынған пайда мен ақша қаражаттарының арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік береді. Ақша қаражаттарын жанама әдіспен есептеу, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша нақты ақша қозғалысын көрсетпейтін таза пайда көрсеткіші бойынша жргізіледі. Сондай-ақ, жанама әдіс қызмет түрлері бойынша ақша қаражаттарының қозғалысын талдауға негізделген және кәсіпорынның пайдасының нақты қайдан келетінін, қайда салыну керектігін көрсетеді.

Жанама әдіспен құрылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, есепті уақыттың басына және аяғына арналған бухгалтерлік баланстар арасындағы байланыс құралы болып табылады. Себебі, ақша қаражаттараның шоттар бойынша есебі өзгеруінің өзге баланс баптары өзгеруіндегі айырмашылығын ашады.

Пайданың ақша ағымына айналуына бірнеше түзетулер қатары енгізіледі. Шаруашылық операциялар және ақша қаражаттарының қозғалысы жасақталу уақытына ақшалай емес факторлардың және уақытша келеңсіздіктің әсерін азайтады. Ақшалай емес инвестициялық және қаржылық операциялар мысалы ретінде, материалдық және материалдық емес айналымнан тыс активтерге алмастырылған акция және облигация эмиссиясы жатады, немесе бір капиталдық активтердің екіншісіне ауыстырылуы.

Шетел тәжірибесінде ақшалай емес операциялар ағымдық қызметке қатысты бартерлік келісіммен ұсынылады. Мұндай келісімдерді ақша ағымдарын жанама әдіспен есептеу кезінде түзетулер талдауы жолымен жасақталады. Мұндай түзетулер таза пайда көрсеткішінің өсуіне немесе кемуіне әсер етеді /13-185б./ .

              Кәсіпорынның таза пайдасының өсуіне әсер ететін нақты түзетулер келесідей:

-         негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша аударылған амортизация;

-         запас қалдықтарының азаюы;

-         дебиторлық қарыздың қысқаруы;

-         болашақ кезең шығындарының азаюы;

-         жеткізушілер мен жабдықтаушылар арасындағы кредиторлық қарыздың өсуі;

-         бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың алдындағы кредиторлық қарыздың өсуі;

-         өзге де қысқа мерзімді міндеттемелердің өсуі;

-         алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендеуі;

     Таза табыстан алынады:

-         негізгі құралдарды қайта бағалау сомасы;

-         запастарды өсіру;

-         дебиторлық қарызды жоғарылату;

-         кредиторлық қарызды жоғарылату;

-         өзге де қысқа мерзімді міндеттемелерді қысқарту;

-         өткен жылғы бөлінбеген пайданы пайдалану;

-         резервтік қор қаражаттарын пайдалану;

-         болашақ кезең шығындарын өсіру;

-         алынған құндылықтар бойынша ҚҚС қалдығының өсуі.

      Егер есепті кезең нәтижесі бойынша шығын алынған болса, онда жанама әдісте есептемелер оның көлеміне негізделіп жүргізіледі.

      Ақша қаражаттарын оперативті басқаруда жанама әдісті қолдану артықшылығы, ол қаржылық нәтижелер мен меншікті айналым қаражаттары арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кәсіпорын қызметіндегі кемшіліктерді анықтап,  олардан шығу жолдарын қарастыруға болады.

Әдіс кемшіліктері:

-         ішкі  қолданушылармен аналитикалық есепті жасаудағы жоғарғы еңбектілік;

-         бухгалтерлік есептің ішкі көрсеткіштерін қарастыру қажеттілігі (бас кітап);

Аналитикалық жұмыс жүргізудегі екі әдіс бірін-бірі толықтырып, есепті кезең бойынша кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты түсінік береді.

1.3 Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын жоспарлау

      Ақша қаражаттары ағымы – бұл кәсіпорынның есепті және жоспарланған уақыттағы алатын және төлейтін ақша қаражаттарының жиынтығы. /9-231б./

       Ақша қаражаттарының қозғалысын жоспарлау бухгалтерлік есептің кассалық әдісі негізінде құрылады. Яғни, барлық түсімдер мен төлемдер ақшаның кассаға нақты төленуі немесе банктің есепті шотына аударылуы негізінде есепке алынады.

      Ақша қаражаттарының ағымы болжамы, өзімен бірге кассалық әдіс негізінде құрылған пайда және шығындар туралы есепті ұсына отырып, жоспарланатын түсімдер мен шығыстар құрылымын ашады./Қосымша В/

       Ақша қаражаттары ағымының есебін құру және болжамдау келесілерге әкеледі:

-         ақша қаражатының қажетті көлемін анықтау;

-         сату көлемін болжамдау;

-         ақша қаражаттарының түсімін болжамдау;

-         ақша қаражаттарының төлемдерін болжамдау;

-         есепті кезең соңына арналған бос ақша қаражатын анықтау;

-         үлкен көлемде қолданылмай тұрған бос ақша қаражатын азайту.

       Ақша қаражатының ағымын болжамдау, ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп тәрізді тек кәсіпорын басшысының ғана емес, сондай-ақ инвесторлардың қызығушылығын тудырады. Яғни, олар сол арқылы кәсіпорын өтімділігін, жұмысының тиімділігін және қарыздары мен дивидендттерін төлеуге қажетті көлемде ақша қаражатымен қамтамасыз ете алу қабілеттілігі бағаланады /7,249б./ Осылайша, кәсіпорын басшысы да, инвестор да ақша ағымын зерттей келе:

-         болашақта ақша қаражаттарымен қамтылу мүмкіндігі туралы;

-         міндеттемелері бойынша есеп айырысу мүмкіндігі туралы;

-         дивидендттерді төлеу мүмкіндігі туралы;

-         қосымша қаржыландыру қажеттілігі туралы мәліметтерді ала алады.

Ақша қаражаттары ағымын болжау немесе ақшалай төлемдер мен түсімдер жоспары – бұл кәсіпорынның немесе нақты жобаның дамуы үшін қажетті көлемдегі ақша сомасын анықтауға мүмкіндік береді. Бірінші жылы ақша қаражаттарының түсімі мен төлемін ай бойынша, екінші жылы тоқсан бойынша, әрі қарай жыл бойынша жоспарлау ұсынады. Егер сату болжамы, әрбір қызмет түрі бойынша түсімдердің сметасы ай бойынша бөлінсе, онда бірінші жылға арнап ай бойынша жоспар құруға болады.

Мұндағы икемділік ақша ағымын жоспарлау үздіксіздігінде. Яғни, жоспарланған көрсеткіштерді өзгеріске ұшырамайтындай етіп емес, барлық уақытта нақты көрсеткіштермен талдау жасала және салыстырыла отырып қажетті өзгертулерді енгізуге және бақылауға база құрылады.

Кезең аяғындағы қажетті қалдық жоспарланбаған шығыстарды жабу үшін қажетті ақша қаражаттарының резервін көрсетеді. Егер, резерв көлемі кәсіпорынның ақша қаражаттарының қалдығынан асатын болса, онда қосымша несие алуға қажеттілік туып және аяқасты ақша қаражаттарының жетіспеушілігі тумауына жоспар құрылу қажет.

Ал егер, ақша қаражаттары қалдығының нақты көлемі резервтен жоғары болса, онда ақшалай ресурстарды тиімді пайдалану үшін қайта бөлу немесе қайта инвестициялау туралы шешім қабылдау қажет.

Келесі жылдың әр айына арналған ақша қаражаттарының қозғалысының болжамын жасау үшін «кәсіпорынның ақша қаражаттары қозғалысын болжамдау» формасы қолданылады. Бұл құжаттың шешетін негізгі мәселесі ақша қаражаттарының түсімі мен шығысы арасындағы біркелкілікті тексеру, яғни кәсіпорынның болашақ өтімділігін тексеру (кәсіпорынның міндеттемелері бойынша есеп айырысуға қажетті ақшалай соманың банк шотында болуы) /14, 327б./.

Ең бастысы болжам өзгеріс енгізуге болатын жұмыс құжаты болуы тиіс. Ең қиын шешілетін мәселе қолма-қол сатылымнан және несиеге сатудан түскен ақша қаражаттарының төлемі мен түсімін болжау мен бағалауда  туады. Бұл екі болжам да сатылым көлемін болжауға байланысты. Ал болжам өз есебінде кәсіпорынның өмір сүру ортасына және қызметін жоспарлауына байланысты болады. Болжам жасалатын уақыт кәсіпорын қызметінің тұрақтылығына, басқару аппаратының қажеттілігіне және басқару аппаратының өз болжамдарына деген сенімділік деңгейіне байланысты.

Кәсіпорынның ақша ағымдарын басқару үшін маңызды қаржылық құжат болып кассадағы және банк шоттарындағы ақша қаражаттарының қозғалысының жоспары, яғни төлем балансы табылады. Ол басқарушыға операциондық және инвестициялық қарекетті оперативтік қаржыландыруды қамтамасыз етуге, мемлекет пен серіктестердің алдындағы міндеттемелерді орындауға, төлем қабілеттілігінде және кәсіпорынның активтерінің өтімділігіндегі өзгерістерді қадағалауға мүмкіндік береді.

Төлем балансын қалыптастыпудың негізгі мақсаты - кәсіпорынның ақша қаражаттары мен төлемдерінің келіп түсуінің нақты мерзімдерін бекіту және олардың жоспарлы тапсырмалар түрінде филиалдарға жеткізу.

Төлем балансы меншікті қаражаттардың жағдайын бақылауға және қарыз құралдарын тарту мүмкіндігін анықтауға мүмкіндік береді /Қосымша Ж/.

Төлем балансы негізінде басты қажеттіліктерге қаражаттарды жұмсауды бақылайды. Бұл бақылаудың маңызы уақытша қаржылық қиыншылықтар туған кезде арта түседі. Бұл құжатты дайындау қажеттілігі несиелер бойынша төлемдер жасау тәртібінің өзгерісі кезінде, мемлекет, жабдықтаушылар, қызметкерлер және құрылтайшылар алдында төлемдік міндеттемелер бар болған жағдайда артады. Осының барлығы күн сайынғы ақша түсімдерінің ағымдары мен төлемдердің арасындағы тепе-теңдікке басқарушының ерекше назар аударуын қажет етеді. Егер, тепе-теңдік жоқ болса, онда кәсіпорын айналымына қосымша ақша қаражаттарын тарту шаралары немесе ағымдағы инвестициялық шығындарды төмендету шаралары қолданылады, ақша қаражаттарының қозғалысының жоспары жасалады /Қосымша Д/.

Жоспарлаудағы тағы бір қажетті құжат «кассалық бюджеттің жұмыс парағы». Бұл құжат ақша қаражаты қозғалысы болжамынан бұрын дайындалады. Құжатта қолма-қол ақшаға және несиеге сатылымның бағалануы талданады.

Ақша ағымдарының қозғалысын болжамдау екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі жұмыс парағы бойынша есептелген ақша түсімдерінің таза ағымын, ақша қаражаттарын төлеудің әр түрлі баптарын қосады. Ақша қаражаттарының таза ағымдарының сомасы жоспарланған қарекетті жүргізу үшін қажет ақша қаражаттарының деңгейі туралы мәлімет береді. Екінші бөлімінде (қаржылық) негізгі қызметтің кәсіпорын жоспарларына әсерін көрсетеді. Кәсіпорын басшысының назары үш негізгі шамаға аударылуы қажет:

-         ақша қаражаттарыныңт таза ағымы;

-         қажетті қаржыландыру;

-         ақша қаражаттарының бос қалдықтары;

Ақшалай қаражаттарға қажеттілікті анықтауда бірнеше модельдер қолданылцы мүмкін. Бұлар:

      ақша қаражатының жалпы көлемін және оның эквивалентін бағалау үшін;

      ақша қаражатының қандай бөлігін есептік шотта, қандай бөлігін тез өткізілетін бағалы қағазға салу қажет екенін анықтау үшін;

      ақша қаражаттары мен тез өткізілетін активтердің трансформациясын қандай көлемде орындау керектігін анықтау үшін қолданылады /15,147б./

      Батыс елдері тәжірибесінде келесі модельдер белгілі:

-         Баумоль моделі;

-         Миллер-Орр моделі;

-         Монте-Карло моделі;

-         Стоун мделі.

Баумоль моделі 1952 жылы ашылған. Бұл модель бойынша есеп шоттағы ақша қаражаттарының сақталуының артықшылықтары мен кемшіліктері анықталады, талдау жүргізіледі. Кәсіпорын максималды ақша қаражаттар деңгейін қолдана отырып қызмет етеді, ақша қаражаттарды уақыт аралығында жұмсайды, тауарды өткізуден түскен қаражаттарды кәсіпорын қысқа мерзімді бағалы қағаздарға салуы да мүмкін. Ақшалай қаражаттар таусылған соң кәсіпорын сатып алынған бағалы қағаздарды сата бастайды және ақша қаражаттарын алғашқы көлемге дейін қайтадан толықтырады.

Баумоль моделі бойынша ақша қаражаттарының көлемі:

                              Q = √ 2*V*C/ r                                                      (2)

мұндағы,  V – ақша қаражаттарына болжамды қажеттілік;

        С – бағалы қағаздарға ақша қаражаттарын конвертациялау  бойынша шығындар;

         r – кәсіпорын үшін мүмкін қысқа мерзімді салымдар бойынша пайыздық табыс көлемі

         Q/2 – ақша қаражаттарының орташа қоры

Бұл модель көбінесе тұрақты ақша қаражаттар шығындары бар және тұрақты болжамды ақша қаражат шығыстары бар кәсіпорындар үшін арналған.

Миллер-Орр моделі. Бұл модель келесі сұрақтарға жауап береді: ақшалай қаражаттардың кірісі мен шығысын алдын-ала білу мүмкін болмаған жағдайда ақшалай қаражаттарды қалай басқару қажет.

Миллер-Орр моделі бойынша келесі этаптар орындалады:

      ақша қаражаттар сомасының минималды көлемі бекітіледі, бұл ақша қаражаттар көлемі әрдайым кәсіпорынның есептік шотында тұрақты болуы қажет (бұл көлем эксперттік жолмен кәсіпорынның шоттарды төлеу бойынша орташа қажеттілігімен анықталады) (Он)

            статистикалық мәліметтер арқылы есептік шотқа келіп түсетін күнделікті ақша қаражаттар көлемінің ауытқуы анықталады. (V)

      ақша қаражаттарының есептік шоттағы сақталуы бойынша шығындар анықталады (Рх), сонымен қоса бағалы қағаздар мен ақша қаражаттарының өзара трансформациялану шығындары (Рт) анықталады.

      Есептік шоттағы ақша қаражаттарының қалдығының ауытқу қадамы (S) анықталады.

     S = 3 * 3√3* РтV / 4* Рх                                                                                                                              (3)

      есеп шоттағы ақша қаражатының жоғарғы шегі (ОВ) анықталады.

       ОВ= Он+S                                                                                                                  (4)

      есеп шоттағы ақша қаражатының қалдығы – қайтару нүктесі (ТВ) анықталады.  

     ТВ= Он+S/3                                                                                                         (5)

Стоун моделі 1972 жылы пайда болған. Миллер-Орр моделінің дамыған түрі. Бұл модельдің мақсаты – ақша қаражатының транформациялану операциясын минималдау. Миллер-Орр моделі ақша қаражатының жоғарғы шегіне жеткендегі уақытта өте өтімді активтерге немесе активтерді сатуға арналады. Стоун моделінде трансформациялау операциялары жақын күндердегі ақша қаражатының қозғалысын болжамдауға тәуелді болады.

Миллер-Орр моделі бойынша фирма А нүктесінде бағалы қағаздарды сатып алады. Стоун моделі бойынша ақша қаражаттарды трансформациялау өлшемі жақын күндердегі болжамды қалдықтарына тәуелді болады.

Монте-Карло моделі 1980 жылы Лернер ұсынған. Бұл имитациялық модельдеу әдісіне жатады.

Мұнда ақша қаражаты қалдықтарының оптималды өлшемін бағалау үшін қолданылуы мүмкін. Ақша қаражаттар қалдығы екі көрсеткіштің функциясы ретінде қарастырылады: өткізу көлемі, ақша қаражатының түсімі /10-347б./ .

              Қорытындылай келе, келесі шешімге келуге болады, кәсіпорын гүлденуі оның қарекетін қамтамасыз ету үшін ақша қаражаттарын шоғырландыру қабілеттілігінде. Басшы үшін ең негізгі мәселе – бұл негізгі қызметтен түсетін ақша қаражаттарының оң ағымдарын жоспарлау және тиімді қаржыландыру кздерін іздеу.

2                 «ӨзенМұнайГаз» ӨНДІРІСТІК ФИЛИАЛЫ АКЦИОНЕРЛІК ҚОҒАМЫНЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАРЫ МЕН ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ БӨЛУ МЕХАНИЗМІН ТАЛДАУ

              Бұл бөлімде «ӨзенМұнайГаз» Өндірістік Филиалы Акционерлік Қоғамының негізгі қызметіне, яғни шаруашылық қарекетіне және қаржылық жағдайына талдау, сонымен қатар кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын басқаруына талдау жүргізілді.

2.1 «ӨзенМұнайГаз» Өндірістік Филиалы Акционерлік Қоғамының шаруашылық қарекетіне талдау жүргізу

«ӨзенМұнайГаз» өндірістік филиалы  «ҚазМұнайГаз»  Акционерлік Қоғамының № 580 жарлығы бойынша құрылып, Маңғыстау облысы Жаңаөзен қаласында орналасқан өндірістік филиалы болып табылады.

Қоғам «ЕмбіМұнайГаз» Акциеонерлік Қоғамы мен «Өзенмұнайгаз» Акционерлік қоғамын біріктіру  нысанында қайта ұйымдастыру нәтижесінде құрылды. «ЕмбіМұнайГаз» Акционерлік Қоғамы  мен «ӨзенМұнайГаз» Акционерлік Қоғамының барлық мүлкінің, құқықтары мен міндеттемелерінің  құқықтық мұрагері болып табылады. Сондай – ақ,  Қоғам Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша заңды тұлға болып табылады, дербес балансы, банктік шоттары болады, өз атынан мүліктік және жеке  мүліктік емес құқықтарға ие болады және жүзеге асырады, жауапкершілікте болады және сотта талапкер және жауапкер бола алады. Өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын, Азаматтық кодексін, «Акционерлік қоғам туралы»  Қазақстан Республикасының  Заңын және Қазақстан Республикасының өзге де  нормативтік  құқықтық актілерін ( бұдан әрі – Заңнама деп аталады), сондай – ақ осы Жарғыны ( бұдан әрі – Жарғы ) басшылыққа алады.  Қоғам әділет органдарында  мемлекеттік тіркелген  сәтінен бастап  заңды  тұлға  мәртебесіне ие /16/

Қазақстанның Батыс аумағының байлығын игерудегі Өзен кенорының ашылуы үлкен қуаныш болды. Өзен кенорыны келесі себептермен ерекшеленеді:

-         мол мұнай қоры;

-         мұнай қорының тығыздығы (Башқұртстан, Татарстан елдерімен салыстырғанда);

-         химиялық өнеркәсіпке бағалы шикізат ретінде ұсынылатын сапалы және күкіртсіз мұнай;

-         бұрғылау жұмыстарын жүргізудегі қолайлы жағдайлар;

-         кенорынды игеруге қолайлылық туғызатын аймақтық рельеф.

Маңғыстау аймақтық мұнай байлықтары жергілікті тұрғындармен ғасырлар бойы қолданылуда. Мысалы, Қарасаз, Таспас аймақтарының жер қабатының бетіне шығатын 1959 жылы ССР жене КССР геологиялық министрліктер кеңесінің эксперттік – геологиялық кеңесінде Маңғышлақ аймағында мұнай және газды іздеу, барлау жұмыстарын жүргізуге шешім қабылданды. 1960 жылдың 5 қаңтарында шебер Ғазиз Абдирзаковтың бригадасы ең алғаш Өзен кенорынынан газ фонтанын ашты.

Ең алғаш  рет Өзен кенорыны мұнайы 1965 жылы 10 шілдеде  жаңа салынған  Мақат-Ақтау-Өзен теміржолы арқылы тиеліп жөнелтілді. 2 жыл ішінде ұзындығы 1450км созылған Өзен-Ақтау-Самара магистралды мұнай құбыры салынды. Бес жыл ішінде аймақтағы мұнай өндіру жылына 330 мың тоннадан 10,4 млн.тоннаға дейін көтерілді. 1977 жылы мұнай өндіру деңгейі Қазақстан бойынша жылына 20,3 млн.тоннаны құрады, оның 16 млн. тоннасын тек қана Өзен кенорыны берді. Осы мұнай өндіру кенорынының нәтижесінде қазіргі таңда 70 мыңнан аса адам тұратын Жаңаөзен мұнайшылар қаласы салынды. Көп көлемдегі мұнай өндірісін қамтамасыз ететін инфраструктура мен қажетті база құрылды.

Қоғам қызметінің  мақсаты мен негізгі түрлері:

Қоғамның мақсаты – дербес шаруашылық қызметін жүзеге асыру  барысында таза кіріс алу.

Қоғамның қызметінің негізгі түрлері:

      геологиялық барлау, іздестіру  жұмыстарын жүргізу  және мұнай, газ және газ конденсаты кен орындарын, сондай –ақ  жерасты сулары  кен орындарын игеру; мұнай, газ және жерасты және теңіз суларын өндіру, тасымалдау ; мұнайды дайындау және газды өңдеу, өңделген  шикізатты  және өнімдерді сату;

      мұнайға, газға және  суға арналған іздеу, барлау, құрылымдық  және пайдалану ұңғымаларын  бұрғылау, оларды  тоқтатып қою және тарату;

      мұнай, газ кен орындарын, сондай – ақ жерасты су кен орындарын жайластыру;

      өндіру және айдағыш ұңғымалардың сынау және игеру;

      мұнайдың, газдың, судың және жыныстардың физикалық – химиялық қасиеттерін айқындау бойынша лабораторлық жұмыстар;

      жерасты сулары кен орындарының монитоингін жүргізу;

      сұйық газды, көмірсутегі қоспасын, пеш отынын және басқа да  газдың өңделген өнімін әзірлеу;

      мұнай өндіруді қарқындаты;

      жоғары – монтаждық жұмыстарды  жүзеге асыру;

      бұрғылау, мұнай кәсіпшілігі және басқа да арнайы жабдықтың түрлерін, көлік құралдарын, жеке  мұқтаждықтарға  қажетті  құрал – саймандар мен қосалқы  бөлшектерді  жасау, күрделі жөндеу;

      технологиялық  мұнай – газ  кәсіпшілігі жабдығын монтаждау;

      газды пештерге жеткізетін құбыр желілерін, сондай –ақ тіректі арматура мен қысым реттегіштерді  пайдалану, монтаждау және жөндеу;

      газ жабдының жоспарлы – ескертулік жөндеу және техникалық қызмет көрсету;

      қысыммен жұмыс істейтін қыздыру пештерін, қазандықтарды, түтіктерді, резервуарларды, газ өндіру, газ тасымалдау жабдықтарын, жүк көтергіш  механизмдер мен машиналарыды, автомобильдік газ баллон қондырғыларын, темір цехтарын жөндеу және сынау;

      мұнай кен орындарындағы  экологиялық  жағдайды  жақсарту  бойынша  барлық  жұмыстар  кешенін орындау;

      мұнай өндірудің  технологиялық процесстердің химияландыру жөніндегі жұмыстарды орындау;

      электр қондырғыларын  техникалық пайдалану. Электр қуаттарын беру, бөлу, тасымалдау және сату;

      жарылғыш заттарды, жарылу құралдарын  және иондық әсер ету көздерін сақтау, пайдалану және тасымалдау, белгіленген  тәртіппен осы құралдардың импорты;

      мұнай, газ, газ конденсаты кен орындарын ( соның ішінде ауыз және термальдық су өндіру бойынша)  игеруге қатысты  бөлігінде объектілерді іздестіру, жобалау;

      Қоғамның өндірістік объектілердің  және елді мекендерінің  арасында теңіз  және ауыз суын  тасымалдау және бөлу;

      белгіленген техникалық, экологиялық  және санитарлық  талаптарға сәйкес  қабат  қысымын  ұстау  объектілерін  техникалық сумен қамтамасыз ету;

      Заңнамаға сәйкес сыртқы экономикалық қызмет: тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің экспорты және импорты бойынша операцияларды  жүзеге асру, шетелдік фирмалармен өзара тиімді сыртқы экономикалық байланыстарды, сауда – экономикалық және ғылыми – техникалық ынтымақтастықты  дамыту және осы баптың  шеңберінде Заңнамаға қайшы келмейтін өзге де қызмет;

      медициналық қызмет көрсету, диагностика және емдеу;

2005-2006 ж.ж. бойынша «ӨМГ» ӨФ АҚ бюджетінің орындалуы бойынша қорытынды көрсеткіштері келесідей:

2006 жылы жоспарланған 5925 мың тонна мұнайдан 6180 мың тонна мұнай артық өндірілді, яғни 104,3 % өткен жылмен салыстырғанда 117,6 % өсті. Жоспарланған 25,3 мың тонна газ конденсатынан артық 26,14 мың тонна газ конденсаты өндірілді, яғни өткен жылмен салыстырғанда 94 % - 103,3 % өсті. Ал жоспарланған 875 млн.м3 табиғи газынан артық 881,1 млн. м3 артық, яғни өткен жылдағы 92,5 % -дан 100,7 % өсті. /20-47б./

Өндірілді:

-         895,5 млн.м3 құрғақ газ (жоспар бойынша 824 млн.м3);

-         100,0 мың тонна қысылған газ (жоспар бойынша 68,6 мың тонна);

-         54,1 мың тонна көмірсутек қоспасы (жоспар бойынша 38,94 мың тонна);

Кіріс бөлігі

Бюджеттің кіріс бөлігі жоспарланған 28719165 мың теңгеден 39421311 мың теңгеге артты/17/.

Кесте 2

Кірістерді түрлері бойынша талдау

                                                                                              мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның кірістер және шығыстар туралы есебі.

Кестеде көретініміздей өндірістік филиалдың кірістерінің 95,2 % мұнай және мұнай өнімдерін сатудан түседі.

1)     Мұнай және мұнай өнімдерін сату.

Мұнай және мұнай өнімдерін сатудан жоспардан тыс 36 544 546 мың теңге алынды. Мұнай келесі бағыттарды жөнелтілді:

Кесте 3

Мұнайдың жөнелтілу көлемі мен бағыттары

                                                                                                           мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның бюджеттің атқарылуы туралы түсіндірме хаты.

Экспортқа сомасы 148 124 603 мың теңгені құрайтын 4807,6 мың тонна мұнай жіберілді, бұл жоспарланған 3 432 627 мың теңге алуға мүмкіндік берді, оның ішінде бағаны 6649 теңгеге өсіру себебінен 31 319 215 мың теңге сомасында қосымша кіріс алынды. Мұнайды жеткізу бойынша жоспарды 97,6 мың тонна аса орындап, 3 007 056 мың теңге көлемінде кіріс алынды.                Өткен жылмен салыстырғанда өсім 42 641 132 мың теңгені құрап, оның ішінде мұнайды жеткізуден 642,6 мың тоннаға артық болуы және өткізу бағасын 5 484 теңгеге өсіруінен болып отыр. «ӨМГ» ӨФ жақын шетелге жеткізгені үшін 1635 929 мың теңгені толықтай алған жоқ. Оның ішінде өткізу бағасын тонна үшін 5 664 теңгеге өсіргендіктен қосымша 3 010 549 мың теңге сомасында кіріс алды. 260,3 мың ттонна құрайтын жеткізу жоспарының орындалмау себебінен 4 646 478 мың теңге құрайтын кіріс алынбады. Өткен жылмен салыстырғандағы кірістің 2 013 473 мың теңгеге өсуі мұнайға бағаның 5 827 теңгеге өсуінен болып отыр. Мұнай өнімдерін сатудан түскен табыс 2 218 275 мың теңгені құрап, оның ішінде мұнай көлемін 175,3 мың тоннаға арттырудан және бағаны 162 теңгеге өсіру себебінен болып отыр. Газды өңдеуден алынған өнімді сату нәтижесінде 4 232 108 мың теңге көлемінде табыс алынды, соның ішінде:

Кесте 4

Газды өңдеуден алған өнім түрлері мен көлемі

                                                                                                          мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның бюджеттің атқарылуы туралы түсіндірме хаты.

Қысылған газ бойынша жоспардан тыс 264 772 мың теңге кіріс алынды,ол жеткізулерді 31,3 мың тоннаға ұлғайту есебінен болды. өткен жылмеғн салыстырғанда бұл көрсеткіш 35,7 мың тоннаға артық тасымалданып, 341 944 мың теңгені құрады. Көмірсутекті қоспа жоспардан тыс тоннасына бағаны 6 499 теңгеге өсіру нәтижесінде 480 794 мың теңгені құрайтын табыс алынды. Ол өткен жылмен салыстырғанда 884 477 мың теңгеге ұлғайып тасымалдау көлемін 29,5 мың тоннаға жеткізді. Құрғақ газды 40,5 млн.м3 артық тасымалдау арқылы 104 454 мың теңге табыс алынғанын айтуға болады. Ол өткен жылмен салыстырғанда, 1000м3 шаққандағы бағаның 268 теңгеге өсуі есебінен 116 941 мың теңгеге артқанын байқаймыз.

Кесте 5

Негізгі емес қызметтен түскен табыс

                                                                                                  мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның бюджеттің атқарылуы туралы түсіндірме хаты.

Негізгі емес қызмет бойынша ӨФ 10 758 746 мың теңге көлемінде залал шекті, соның ішінде 1490966 мың теңге көлемінде негізгі құралдардың істен шығуынан,негізгі құралдарды жалға беруден 362 117 мың теңге көлемінде, 358 586 мың теңге көлемінде курстық айырмашылықтан, өзгелер бойынша 9 020 563 мың теңге көлемінде, соның ішінде 9 150 390 мың теңге көлемінде негізгі құралдарды қайта бағалаудан залал шекті.

2006 жылы мұнай өндіруге кеткен шығындар 49 770 955 мың теңге құрады, ол 2005 жылмен салыстырғанда 1 585 913 мың теңгеге артты және 2004 жылмен салыстырғанда 14 919 599 мың теңгеге артты.

Кесте 6

Мұнай өндіруге кеткен шығындар

                                                                                                 мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның бюджеттің атқарылуы туралы түсіндірме хаты.

Эксплуатациалық шығындардың 2006 жылы 2005 жылмен салыстырғанда 512 146 мың теңгеге азайғандығын көреміз, алайда ол 2004 жылмен салыстырғанда 10 151 184 мың теңгеге өскен. Шикізат және материалдарға шығындар өткен жылмен салыстырғанда, жеткізушілердің химреагенттерді жеткізбеу себебінен 285 545 мың теңгеге азайған, соның ішінде химреагенттер бойынша 283 тонна, Рауану бойынша 471 тонна көлемінде, тұзды қышқыл бойынша 283 тонна, инопол бойынша 250 тонна, Додиген бойынша 693 тонна көлемінде, хлорлы кальций бойынша 381 тонна көлемінде. Насостар бойынша шығындар 164 538 мың теңге көлеміндегі шығын, жаңа техника – технологияны енгізумен байланысты насостарды қолдануды 613 данаға көбейту себебінен болып отыр.

Құбырлар бойынша шығындар 2006 жылы өткен жылмен салыстырғанда 33 038 мың теңгеге азайып отыр, ол құбыр өнімдерінің құны арасындағы айырма-шылықтан болды.

Кесте 7

Құбырлар бойынша шығындар

              «Жанармай» бабы бойынша – 53 884 мың теңгеге азаю, оның ішінде табиғи газды 20 831 мың теңгеге үнемдеу, оны пайдалануды 27 млн.м3 азайту себебінен болып отыр. Сондай-ақ,құрғақ газды пайдалануды 7,8 млн.м3 азайту 33 053 мың теңгені үнемдеуге алып келді.

              «Энергия» бабы бойынша – 41 671 мың теңге көлшемінде үнемделген, соның ішінде: электро энергияны пайдалануды 12 094 мың квт.сағатқа азайту есебінен 3 993 мың теңгет үнемделген.

              Табиғи шикізатты пайдалануға төлем мұнайдың сату бағасын 6 720 теңгеге өсіру және мұнайды өндіруді 255 мың тоннаға ұлғайту себебінен       1 431 556 мың теңге көлеміндегі шығынға әкелді.

Транспорттық шығындар бойынша 33 706 мың теңге көлемінде шығындалу байқалады, жер асты жұмыстарының созылуы және мұнай өндіру көлемімен байланысты /17/.

Өзге де қызметтер бойынша 1 252 617 мың теңге көлемінде үнемдеу байқалады, оның себебі келісім шарт бойынша баға бюджетте көрсетілген бағадан төмен болуында.

Кесте 8

Бюджет және келісім шарт бойынша бағадағы айырмашылықтар

                                                                                                       мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның бюджеттің атқарылуы туралы түсіндірме хаты.

              Сондай-ақ, 111 934 мың теңге «Карамандыбас және Өзен к/о бойынша ГТМ тиімділігін бағалау және жобалау» тақырыбы бойынша материалдық емес активтерді алуға капиталдық салымдардан көрінеді. Маркшейдерлік қызметтер бойынша бюджеттік соманың келісім шарт сомасынан айырмашылық болуынан 3 528 мың теңге сомасында қаражат үнемделді. Сейсмомониторинг бойынша 15 000 мың теңге бұл түрден келісім шарттың болмауына байланыстыц үнемделді. Ұңғыларды химиялық өңдеу бойынша 58 416 мың теңге түрлі жоспар бойынша шаралардың іске асырылмау себебінен жұмсалмады. Тәжірбиелік-өнеркәсіптік жұмыстардағы пласт бойынша мұнайды қайтаруда 42 567 мың теңге көлемінде шығындалды, ол ГРП бойынша қызмет бағасының 2 718 мың теңгеге өскендінінен болды. УЭН бойынша техникалық қызмет көрсетудегі 166 483 мың теңгеге үнемдеу бағаның 1 квт.сағ. үшін 2,07 теңгеден 1,96 теңгеге төмендеу салдарынан болды. Құралдарды стандартизациялау бойынша 1 084 мың теңге көлемінде үнемдеу монометрлерді жөнедеу бойынша тендердің кеш жүргізілуінде. Автоматика құралдары бойынша қызмет көрсетуде 18 260 мың теңге көлемінде үнемделді, оның себебі 2005 жылдың қазан айынан бастапқызмет көрсетулерге жаңа тарифтің енгізілуінде. Обьектілерді қорғау бойынша 20 836 мың теңге көлемінде сома үнемделді, ол  бюджет құрылымындағы өзгерістер себебінен болды. Осы себеп бойынша тағы да тамақтану бойынша 167 342 мың теңге сомасында үнемделу байқалады.

              Бүкіләлемдік Банк шығындары бойынша 204 825 мың теңге көлемінде ақша үнемделді, оның себебі ӨМГ – ның «Инитек Плантас ИндастрилесС» компаниясымен анықталған Объектілер бойынша жобалау, дайындау, тестілеу, жеткізу, монтаждау, аяқтау және енгізу жұмыстарын жүргізу туралы келісім шарттың кеш жасақталуында (теңіз суын дайындау бойынша қондырғы). Бұл келісім шарттың 10% көлемі 2005 жылдың 4 тоқсанында жоспарланған, алайда КМГ БӨ АҚ қаражаттарды аудару бойынша өтініштің    ұзаққа созылуынан қаражат 2006 жылдың 1 тоқсанында аударылды. Негізгі қорлардың амортизациясы бойынша шығындалу 1 897 243 мың теңгені құрауы амортизация нормасының есептімен салыстырғанда 0,1% өсуі және жоспардан тыс мұнай өндіру салдарпынан жаңа объектілерді енгізу себебінен болды. Еңбекақы бойынша шығындар 425 795 мың теңгеге премияны 80 %дан 72% азайту себебінен үнемделді. Салықтық төлемдер бойынша үнемдеу 119 226 мың теңгені құрады, соның ішінде ФЗП төмендеу салдарынан әлеуметтік салық 38 993 мың теңгеге, мүлікке салық бойынша 17 947 мың теңгеге, жер салығы бойынша – 113 822, транспорттық құралдарға салық бойынша – 18 500 мың теңге сомасында үнемделді. Оның себебі жоспар бойынша бұл шығындар мұнай өндіруге, ал нақты қызмет атқарушы филиалдар арасында бөлінген. Кейбір салық түрлері бойынша шығындар байқалады – жол қорына 1 619 мың теңге көлеміндегі сома кірістің өсу себебінен шығындалды, табиғатты қорғау бойынша 33 623 мың теңге көлеміндегі шығын облыс әкімінің мөлшерлемені өсіру себебінен болды. Сонымен қатар, өзге де әкімшілік шығындардың өндірістікке ауыстырылу себебінен шығындар бойынша үнемделу байқалды, олар: жолдамалар – 64 871 мың теңге, коммуналды шаруашылық – 11 073 мың теңге, квалификацияны дайындау және жоғарлату – 2 343 мың теңге, байланыс – 10 392 мың теңгені құрады.

              Табиғи газ және конденсатты өндіруге кеткен шығындар жоспарланған   8 192 789 мың теңгеден 812 300 мың теңгені құрап, нәтижесінде 6 978 мы теңге үнемделді.

              Газды өңдеуге кеткен шығындар жоспарланған 3837417 мың теңгеден    3 823 206 мың теңгені құрап, нәтижесінде 14 210 мың теңге үнемделді.

              Ауыз суды өндіруге кеткен шығындар 197 618 мың теңгені құрайды, ол жоспарланған 184 799 мың теңгеден артық 12 819 мың теңге сомасындағы шығынды құрайды./20-32б./

              Мұнайды өңдеу бойынша шығындар.

«ӨМГ» ӨФ АҚ мұнайға, газға және  суға арналған іздеу, барлау, құрылымдық  және пайдалану ұңғымаларын  бұрғылау, оларды  тоқтатып қою тәрізді мұнайды өңдеу жұмыстарымен айналысады.

«ӨМГ» АҚ мұнайды шикізат ретінде АНПЗ-ға жеткізіліп, мұнай өнімдерін сату мақсатында өңделеді. Осыған байланысты қоғам өз қажеттіліктері үшін жұмсалатын бензин және дизжанармайға акциздерді төлеу, процессинг және мұнай және мұнай өнімдерін жеткізу бойынша шығындары болады.

Төменде келтірілген кестеден көретініміздей 2006 жылы мұнайды өңдеу бойынша шығындар өткен жылмен салыстырғанда  693 127 мың теңге көлемінде шығындалған. Оның ішінде АНПЗ-ға дейін айдау 2006 жылы мұнайды жеткізуді 161 мың тоннаға өсіру салдарынан 146 682 мың теңгеге өсті. АНПЗ-ға дейін мұнайды өңдеу бойынша қызмет көрсету 437 950 мың теңгеге шығындалды, ол мұнайды жеткізу көлемінің 161 мың тоннаға ұлғаюынан.

Кесте 9

Мұнайды өңдеу бойынша шығындар

                                                                                                      мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның бюджеттің атқарылуы туралы түсіндірме хаты.

              2006 жылға арналған «ӨМГ» ӨФ қызмет түрлері бойынша қаржылық қарекетінің қорытындысы келесі кестеде көрсетілген:

Кесте 10

«ӨМГ» ӨФ қызмет түрлері бойынша қаржылық қарекетінің қорытындысы

                                                                                                                   мың теңге

              Ескерту: дерек көзі – ұйымның бюджеттің атқарылуы туралы түсіндірме хаты.

Жоғарыдағы кестеден көретініміздей «ӨМГ» ӨФ мұнай өткізуден 63 848 990 мың теңге сомасында кіріс алды, 1 тоннаға 15 247 теңге шығыннан өткізу бағасы 26 487 теңгені құрады. Ал газды өңдеу бойынша 514 750 мың теңге сомасында кіріс алынды, қысылған газды 9 183 теңге бағасымен сатудан алды. Ол өз құнынан 7 93 теңгеге артық. Қысылған газдың жоғарғы бағасы бұл өнімнің экспортқа шығарылуымен байланысты. Ауыз су бойынша 36 162 мың теңге көлемінде шығын байқалады, ол 1 м3 үшін 48,76 теңге жоспар бойынша нақты 50,37 теңгені құрауынан болды. Өзге де қызметтер бойынша 10 758 746 мың теңге сомасында шығындар байқалады, соның ішінде әрі қарай пайдалануға жарамсыз негізгі құралдар – 1 490 966 мың теңге, курстық айырмашылық бойынша 358 586 мың теңге, валюта конвертациясы нәтижесінде 9 150 390 мың теңге негізгі құралдарды қайта бағалаудан. Өнім бірлігінің өзіндік құны келесі кестеде көрсетілген:

Кесте 11

Өнім бірлігінің өзіндік құны

                                                                                                     мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның бюджеттің атқарылуы туралы түсіндірме хаты.

Бюджет бойынша жалпы шығындар  2005 жылы 34 851 356 мың теңгені құраса, ал бұл көрсеткіш 2006 жылы 49 770 955 мың теңгеге артты, яғни есепті жылы шығындар 14 919 599 мың теңгеге артты.

Кесте 12

Мұнай және мұнай өнімдерін өндіру бойынша шығындар

                                                                                                мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның кірістері мен шығыстары туралы есебі.

Кезең шығындары.

              2006 жылғы кезең шығындары 44 652 076 мың теңгені құрады, ол жоспарғамен салыстырғанда  2 228 401 мың теңгеге өсті, соның ішінде баптар бойынша:

Кесте 13

Кезең шығындары

                                                                                                           мың теңге

Ескерту: дерек көзі – ұйымның кірістері мен шығыстары туралы есебі.

Әкімшілік шығындар бойынша 2006 жылы өткен жылмен салыстырғанда шығындар 454 377 мың теңге сомасын құрады, оның ішінде: еңбекақы төлемі юойынша шығындар 216 904 мың теңге сомасында,    транспорт бойынша – 50 477 мың теңге, техникалық қызмет көрсету және байланыс бойынша –   28 774 мың теңге, іс-сапар шығындары – 3 764 мың теңге, мамандарды дайындау бойынша – 3 640 мың теңге, қорғай бойынша – 5 489 мың теңге, материалдар – 67 004 мың теңге, әлеуметтік салық бойынша– 74 966 мың теңге көлемін құрайтын шығындар «ӨМГ» ӨФ филиалдарының әкімшілік құралдарын өндірістікке қайта бөлу нәтижесінде бюджет құрылымының өзгеруімен байланысты болды. Жалпы шаруашылық шығындары бойынша шығындар 809 154 мың теңгені құрады. Соның ішінде салықтық төлем 253 444 мың теңге.

              Техникалық түгендеу барысында мүлікті тіркеу бойынша кеш қол қойылған келісім шарт 79 412 мың теңге сомасын үнемдеді. Сондай-ақ, аудиторлық қызмет бойынша 116 943 мың теңгеге, банк қызметтері бойынша 14 582 мың теңгеге үнемдеу байқалады. Басқарма шешімімен еншілес ЖШС-дың күмәнді қарыздары бойынша құрылған резерв қайтарылған сомасы 2005 жылы 348780 мың теңгені құрады.

              Кендірлі аймағында өткізілген шетел инвесторларының кеңесін өткізуге арналған шығындар бойынша 2 622 085 мың теңге үнемделді, оның ішіндегі 173 830 мың теңге негізгі емес қызметтен түскен кірісте көрсетілген 30 145 мың теңге капиталдық салымдар бойынша – негізі құралдарды сатып алу, 7000 мың теңге – Ауыл қоры бойынша, 46 936 мың теңге Өзен-Тұрмыс бюджетіне.

              «ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ шаруашылық және қаржылық нәтижелерін талдай келе кәсіпорынның негізгі қызметі мен табысы мұнай және мұнай өнімдерін өндіру, өңдеу және оларды алыс, жақын шетелге өткізу болып табылады.

3.2                           «ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ қаржылық жағдайын талдау

      Кәсіпорынның қакржылық жағдайы оның активі мен пассиві құрамының қатынасынан көрінеді. Қаржылық жағдайды талдаудың негізгі міндеті – қаржылық жағдайдың сапасын анықтау, кезең бойынша оның өзгеру себебін анықтау, кәсіпорынны төлемқабілеттілігін және қаржылық тұрақтылығын жақсарту бойынша ұсыныстарын дайындау. Бұл мәселелер абсолютті және қатысты көрсеткіштердің динамикасын зерттеу негізінде шешіледі./18. 263б./

              «ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ мүліктік жағдайын бағалау.

Кәсіпорын қарамағындағы шаруашылық құралдар сомасы. Бұл көрсеткіш кәсіпорын жалпы көлемінің жиынтық құнын бағалауға мүмкіндік береді. Бұл кәсіпорын балансы құрамындағы активтерді есепті бағалау, оның нарықтық бағамен сәйкес келуі міндетті емес. Динамикадағы бұл көрсеткіш өсімі кәсіпорынның мүліктік потенциалының өсуін білдіреді.

Негізгі құралдардың тозу коэффиценті. Бұл көрсеткіш өткен жылдарда бастапқы құнымен шығынға шығарылған негізгі құралдардың үлестік құнын көрсетеді:

2004 жыл:   63087 / 233068 = 0,27

2005 жыл:  137125 /  270786 = 0,50

2006 жыл:  200212 / 213819 =  0,93

              2004 жыл негізгі құралдардың тозуы 21% құрап, сәйкесінше жарамдылық деңгейі 79% құрады, ал 2005 жылы негізгі құралдардың тозуы 50% дейін өсіп, жарамдылық 50%, 2006 жылы тоған негізгі құралдар 93% құрап, кәсіпорын құралдарынның өте нашар жағдайда екенін көрсетеді.

Кесте 14

«ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ мүліктік жағдайын бағалау

                                                                                                     мың теңге

     Мобильді және иммобильді құралдардың арақатынасы коэффиценті. Бұл коэффицент 1 теңге айналымнан тыс активтерге қанша көлемде ағымдық активтер келетінін көрсетеді.

2004 жыл:  36013118 / 123574883 = 0,29

2005 жыл: 44877967 / 133744685 = 0,33

2006 жыл:  26892288 / 152107600 = 0,17

Негізгі құралдардың нақты құны коэффиценті.

2004 жыл:  120284581 / 159588001 = 0,75

2005 жыл:  128900493 / 178622652 =  0,72

2006 жыл:  145172375 / 178999888 = 0,81

              Негізгі құралдардың активті бөлігінің үлесі. Бұл коэффицент өндірістік-техникалық процеске қатысатын активтердің негізгі құралдардың қандай бөлігін құрайтындығын кғөрсетеді. «Негізгі құралдардың активті бөлігі» түсінігіне машиналар, құрал-жабдықтар және көлік құралдары жатады. Бұл коэффицент өсімі жағымды нәтижені береді.

2004 жыл:  28206600 / 120284581 = 0,23

2005 жыл:  35151898 / 128900493 = 0,27

2006 жыл: 40916912 / 145172375 = 0,28

Талдау жүргізген кезең бойынша кәсіпорынның мүліктік потенциалы          19 411 887 мың теңгеге өскені кәсіпорындағы жағымды жағдайды білдіреді.

              «ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ төлем қабілеттілігін бағалау.

Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі оның тұрақтылығының сыртқы көрсеткіші ретінде ұсынылады, оның негізі болып айналым активтерін қалыптастырудың ұзақ мерзімді көздермен қамтамасыз етілуі болып табылады. Ағымдық төлем қабілеттіліктің жоғары немесе төмен болуы айналым активтерінің ұзақ мерзімді көздермен көп немесе аз қамтамасыз етілуімен негізделеді.

Кесте 15

«ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ төлем қабілеттілігін бағалау

                                                                                                             мың теңге

              Меншікті айналым капиталының көлемі (функционалдық капитал). Бұл көрсеткіш кәсіпорынның ағымдағы активтерінің көзі болып табылатын меншікті капитал бөлігін білдіреді. Ол актив құрылымынан, сондай-ақ қаражаттар көздерінің құрылымына байланысты есепті көрсеткіш болып табылады. Өзге де жағдайларда бұл көрсеткіштің өсімі жағымды жағдай ретінде қарастырылады. Меншікті айналым қаражатының негізгі көзі пайда болып табылады.

2004 жыл :   36013118-14266452=21746666

2005 жыл :   44877967-8510996=36366971

2006 жыл :   26892288-7284627=19607661

              2004 жылы функционалдық капиталдың көлемі 21746666 мың теңгені құрап, кәсіпорынның ағымдық қызметін қаржыландыруға меншікті айналым қаражатының жеткілікті көлемде болғанын көрсетеді. 2005 жылы жағдай жақсара түсіп, меншікті айналым қаражатының көлемі 36366971 мың теңгеге өсті. Ал 2006 жылы өткен жылмен салыстырғанда 16759310 мың теңгеге азайып, 19607661 мың теңге құрағанын көреміз.

              Негізгі айналым құралдарының маневрлілігі (маневренность). Меншікті айналым құралдарының ақша қаражаттары формасында болатын бөлігін көрсетеді, яғни абсолютті өтімді қаражаттарды білдіреді. Қалыпты қызмет атқаратын кәсіпорын үшін бұл көрсеткіш 0-1 аралығында өзгереді, алайда өзге де жағдайлар болуы мүмкін.

2004 жыл :   2098041/21746666=0,09

2005 жыл :   11890868/36366971=0,32

2006 жыл :   518798/19607661=0,02

              Ағымдық өтімділік коэффиценті. Кәсіпорынның жалпы өтімділігін бағалайды, 1 теңге ағымдық міндеттемеге неше теңге айналым қаражатының (ағымдық активтердің) келетіндігін анықтайды. Оның өсімі жағымды жағдай ретінде қарастырылады.

2004 жыл :   36013118/14266452=2,52

2005 жыл :   44877967/8510996=5,27

2006 жыл :   26892288/7284627=3,69

              Үш жыл көрсеткіші бойынша кәсіпорынның өтімділігінің жақсы жағдайда екенін көреміз. Нәтижелердің ұсынылған мәннен жоғары болуы кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша толық есеп айырысу мүмкіндігінің барын көрсетеді.

              Жылдам өтімділік коэффиценті. Мағынасы бойынша ағымдық өтімділік коэффицентіне ұқсас. Алайда, айналым активтерінің есебінен ең өтімсіз бөлігі - өндірістік запастар есептелмейді.

2004 жыл :   (2098041+669808)/14266452=0,19

2005 жыл :   (11890868/2082158)/8510996=1,64

2006 жыл :   (518798+4230158)/7284627 = 0,65

              Кәсіпорынның 2004 жылы ағымдық міндеттемелерді 19 % ғана төлеу мүмкіндігі болды, алайда 2005 жылы жағдай жақсарып кәсіпорынның ұсынылған мәннен артық деңгейде болуы кәсіпорынның ағымдық міндеттемелерін толық өтеуіне мүмкіндігінің жоғары екндігін көрсетеді. Ал 2006 жылы көрсеткіштің күрт төмендеуі байқалады.

              Абсолютті өтімділік коэффиценті. Қысқа мерзімді қарыздық міндеттемелердің қандай бөлігінің қажет жағдайда қолда бар қаражаттар есебінен өтелетіндігін көрсетедіү.

2004 жыл :  2098041/14266452=0,14

2005 жыл :  11890868/8510996=1,39

2006 жыл :  518798/7284627=0,07

              Ұсынылатын мән бойынша кәсіпорын 3 жыл бойы қамтыған жоқ, алайда жағдайдың 2005 жылы жақсарғанын көреміз, 2006 жылы бұл көрсеткіштің мүлдем нашарлағанын байқаймыз.

              Активтердің мобильділік коэффиценті (айналым құралдарының активтегі үлесі).

2004 жыл :  30013118/159588001=0,22

2005 жыл :  44877967/178622652=0,25

2006 жыл :  26892288/178999888=0,15

              Айналым активтерінің көлемінен айналымнан тыс активтер көлемі басымырақ екені байқалады. Айналым активтері 2004 жылы 22 %, 2005 жылы 25 %, 2006 жылы 15 % құрады.

              Ағымдық активтердегі ТМЗ үлесі.

2004 жыл :  10219409/36013118=0,28 %

2005 жыл :  11846653/44877967=0,26 %

2006 жыл :  10048498/26892288=0,37 %

              ТМҚ өтеудегі меншікті айналым құралының үлесі. Меншікті айналым құралдарымен өтелетін запастар құнын көрсетеді. Бұл көрсеткіш бойынша ұсынылатын төменгі шек 50 %

2004 жыл :  (36013118-14266452)/10219409=2,12

2005 жыл :  (44877967-8510996)/11846653=3,06

2006 жыл :  (26892288-7284627)/10048498=1,95

              ТМҚ өтеу коэффиценті.

2004 жыл :  (132141026+13180523+0+0)-123574883)/10219409=2,12

2005 жыл :  (157809253+12302403+0+704537-133744685)/11846653=3,12

2006 жыл :  (155946332+15768929+0+0-152107600)/10048498=1,95

              Төлемқабілеттіліктің жалпы көрсеткіші. Кәсіпорын бойынша бұл көрсеткіш 2005 жылы жоғары, ал 2004,2006 жылдары төмен деңгейде болып келесіні құрайды:

2004 жыл :  (2098041 + 0,5 * 82971+0,3 * 10219409) / (818038 + 0,5+ 0,3 * 1483094 + 0 )=4,12

2005 жыл :  (11890868 + 0,5 *108795+0,3*11846653) / (712913 +0,5+0,3* 1481012+0)    =   13,4

2006 жыл :  (518798+0,5*108795+0,3*10048498) / (694623 +0,5+0,3*0+0) =6,24

              Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу коэффиценті.

2004 жыл :  132141026-123574883/2098041=4,08

2005 жыл :  157809253-133744685/11890868=2,09

2006 жыл :  155946332-152107600/518798=7,4

              Осылайша, кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен өтімділігі жағдайы 3 жыл бойы жақсы жағдайда болғанын көреміз.

              «ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ қаржылық тұрақтылығын бағалау.

              Меншікті капиталдың шоғырлану коэффиценті. Кәсіпорын басшыларының жалпы қаражаттар сомасындағы меншікті қаражаттар үлесін көрсетеді. Бұл коэффиценттің мәні қаншалықты жоғары болса, соншалықты кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты және қалыпты , кредиторларға тәуелсіз болады.

2004 жыл :  132141026/159588001=0,8

2005 жыл :  157809253/178622652=0,9

2006 жыл :  155946332/178999888=0,9

              Талдау жүргізілген барлық уақыт бойынша  меншікті капиталдың баланс пассивінің біршама бөлігін құрайтындығын көреміз, яғни 2004 жылы 80%, 2005 жылы  90%, 2006 жылы  90% болды.

Кесте 16

«ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ қаржылық тұрақтылығын бағалау

                                                                                                              мың теңге

              Қаржылық тәуелділік коэффиценті. Бұл коэффицент меншікті капиталдың меншікті капиталдың шоғырлану коэффицентіне кері көрсеткіш болып табылады. Көрсеткіштің динамикадағы өсімі кәсіпорынды қаржыландырудағы қарыз-қаражаттары үлесінің өсімін білдіреді. Егер оның мәні 1-ге дейін кемитін болса, бұл кәсіпорын басшылығының өз кәсіпорынын толық қаржыландыратынын көрсетеді.

2004 жыл :  159588001 / 132141026=1,2

2005 жыл :  178622652 / 157809253=1,1

2006 жыл : 178999888 / 155946332=1,1

              Тартылған капиталдың шоғырлану коэффиценті.

2004 жыл :  (13180523+14266452)/159588001=0.2

2005 жыл :  (12302403+8510996)/178622652=0.1

2006 жыл :  (15768929+7284627)/178999888=0.1

              Ұзақ мерзімді салымдарды өтеу құрылымының коэффиценті. Бұл көрсеткішті есептеу, ұзақ мерзімді ссудалар мен займдар, негізгі құралдарды қаржыландыруда пайдалу негізінде. Коэффицент негізгі құралдардың қандай бөлігі сыртқы инвесторлармен қаржыландырылатынын көрсетеді.

2004 жыл :  13180523/130728167=0,10

2005 жыл :  12302403/144498743=0,08

2006 жыл :  15768929/165343718=0,09

Ұзақ мерзімді тартылған қарыз-қаражаттарының коэффиценті. Динамикадағы бұл коэффиценттің өсімі жағымсыз әсер етеді.Себебі, кәсіпорынның ұзақ мерзімді даму тұрғысынан кәсіпорынның сыртқы инвесторларға тәуелділігінің артуын білдіреді. Көптеген компанияларда оның мәні 26%-40% (50% төмен) аралығында.

2004 жыл :  13180523/(13180523+132141026)=0,05

2005 жыл :  12302403/(12302403+157809253)=0,07

2006 жыл :  15768929/(15768929+155946332)=0,09

              Жоғарыда келтірілген есептеуден көретініміздей, кәсіпорында ұзақ мерзімді қарыз-қаражатын тартуда қажеттілік жоқ.

              Тартылған және меншікті капиталдың арақатынасы коэффиценті. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына жалпы баға береді. Оның динамикасындағы өсімі кәсіпорынның сыртқы инвесторлармен кредиторларға тәуелділігін арттырып, қаржылық тұрақсыздығын көрсетеді.

2004 жыл :  27446975/132141026=0,2

2005 жыл :  20813399/157809253=0,1

2006 жыл :  20053556/155946332=0,1

              Талдау бойынша анықталған жылдарда кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты, қалыпты және сыртқы кредиторларға тәуелді емес.

              «ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ іскерлік белсенділігін бағалау.

              Қаржылық аспектідегі кәсіпорынның іскерлік белсенділігі, ең бастысы оның құралдарының айналу жылдамдығынан көрінеді. Іскерлік белсенділікті талдау, кәсіпорын қызметіндегі қаржылық нәтижелердің қатысты көрсеткіштері болып табылатын түрлі қаржылық коэффиценттердің динамикасы мен деңгейін зерттеуге негізделеді.

              Қор қайтарымдылығы. Бұл коэффицент негізгі құралдарға салыгған 1 теңгеге қанша теңге өнімді өткізуден түскен түсім келетіндігін көрсетеді.                                     Өзге де жағдайларда динамикадағы көрсеткіштің өсімі жағымды өсім ретінде қарастырылады.

2004 жыл : 123843438/130728167=0,9

2005 жыл : 134428254/144498743=0,9

2006 жыл : 173392204/165343718=1

              Дебиторлық қарыз айналымдылығы (айналым бойынша). Деиторлық қарыз айналым жылдамдығын көрсетеді.

2004 жыл : 123843438/26351891=4,7

2005 жыл : 134428254/24875866=5,4

2006 жыл : 173392204/22208412=7,8

              Күн бойынша (дебиторлық қарызды өтеудің орташа уақытын білдіреді). Бұл көрсеткіштің өсімі жағымсыз жағдай ретінде қарастырылады.

2004 жыл : 360/4,7=77

2005 жыл : 360/5,4=67

2006 жыл : 360/7,8=46

Кесте 17              

«ӨзенМұнайГаз» ӨФ АҚ іскерлік белсенділігін бағалау