Қаржы жүйесі

    МАЗМҰНЫ 

 КІРІСПЕ

 І. АҚША ТҮСІНІГІ, МЕТАЛ АҚШАЛАР

 1.1. Ақшаның формалары мен түрлері

1.2. Метал ақшалар

ІІ. АҚШАНЫҢ РОЛІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА

2.1. Құн өлшемі

2.2.   Айналыс құралы

2.3 ТӨЛЕМ, ЖИНАҚТАУ ЖӘНЕ ҚОРЛАНУ ҚҰРАЛДАРЫ

Төлем құралы

3.2. Жинақтау және қорлану құрады

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ 

    КІРІСПЕ

    Ақша айналысы «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңына сәйкес реттеледі. Ұлттық банкі тұтынылатын банкноттар мен тиындардың қажетті мөлшерін анықтайды, олардың дайындалуын қамтамасыз етеді, оларды сақтаудың, жоюдың тәртібін және қолма-қол ақшалай қаражаттың инкассациясын белгілейді.

    Қазакстан Республикасы ақшалай банкнот өндірісі және екінші деңгейдегі банктердің инкассациясына лицензия беру бойынша өз күшімен енгізген жаңалығына байланысты қолма-қол ақша ахуалы 1996 жылға дейінгі кезеңмен салыстырып қараганда түбегейлі өзгеріске ұшырады. Коммерциялық банктер корреспонденттік шоттардағы каражат калдығының шегінде қолма-қол ақшамен нығайтылып отырды, онда операциялық кассадағы қолма-кол ақша қалдығының лимиті белгіленбейді.

    Осыған қарай Ұлттык банк акша базасының шамасын Ұлттык банктің корреспонденттік шотындагы екінші деңгейдегі банктердің каражат мөлшерін реттеу арқылы, яғни баиктердің өтіміділігін реттеу арқылы реттеп отырады.

    Бұл ақша-несие саясатының аспаптары арқылы жүзеге асырылады. Бұл аспаптар ақша базасыныц ұлғайган шегін көрсететін әрі ақша массасының ақша базасына катынасы ретінде есепте-летін акша мультипликаторының шамасына өз әсерін тигізеді.

    Акшалай мультипликатордың шамасы міндетті резервтеудің нормаларына тәуелді, өйткені міндетті резервтер несие ресурстарының көзі ретінде, сондай-ақ айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағынан пайдаланылмайды. Бұны банктерден тысқары болатын айналымдағы колма-кол акшаның мултипликациялан байтындығымен байланыстырып түсіндіруте болады. Ақшаның мультипликация қарқындылығы олардың экономикадагы айналыс жылдамдыгына әсерін тигізеді: мультипликация коэффициенті неғұрлым жоғары болса акша массасы соғұрлым көп, айналыс жылдамдығы аз болады. ҚР Ұлттык банк ақша айналысын және инфляция деңгейін реттеу үшін міндетті резервтер нормасы, қайта қаржыландырудың пайыздық мөлшерлемелерінің деңгейі, ашық нарықтағы операция, валюта нарығындағы операциялар арқылы өтімділікті қамтамасыз ету (айырбас бағамына әсер ету) секілді акша-несие саясатынның аспаптарын пайдаланады.

    Халыкаралык тәжірибе көрсетіп бергендей, банк резервтерінің міндетті нормаларының сәл ауытқуы ұсынылатын ақша мөлшерін елеулі өзгерістерге ұшыратады. Сондықтан да Орталық банк бұл аспапты жиі қолдана бермейді.                               

    Міндетті резерв нормаларын шектен тыс жогарылату іскерлік белсенділікті төмендетеді, банктер таратылған ресурстарды тиімді пайдалана алмайды, өйткені несие берілетін салалар азайып, айналыстагы ақша массасы кемиді.

    Қазакстанда 1993 жылдыц каңтарынан 1994 жылдың мамыр айына дейін міндетті резерв нормасы 18-20%-дарга белгіленді, 1994 жылдың мамырынан бастап ол тецгедегі және шетелдік валютадағы банктің депозиттік міндеттемелері бойынша 30%-ға дейін көтеріледі. Міндетгі резерв нормаларыныц арттырылуы ақшалай мультипликатордың 1,61-ден 3,1-ге дейін күрт өсуіне себепші болды.

    Банк резервтерініц (Ұлттык банктің корреспонденттік шоттарындагы қаражат) артыгымен осуіне байланысты резервтеудің баламалы тэртібіне көшудің ғана мүмкіндігі пайда болған жоқ -экономикалық нормативтерді орындайтын банктер корреспонденттік шоттағы қаражаттың шамасын, әдетте резервтік талаптардан кем ұстамауга тиісті болатын. Ал, резервтік талаптардың нормативі 1995 жылы 20%-ға дейін кемісе, 1996 жылдан бастап 15%-ға дейін төмен түеіп кетті.

    Айналымдағы ақша массасын реттеудің тиімді құралына қайта каржыландырудың пайыздық мөлшерлемесі жатады. Орталық банк бұл саясат арқылы коммерциялық банктерге несие береді.

    Әлемдік тәжірибеде коммерциялық банктердің тұрғысынан алғанда есептік мөлшерлеме дегеніміз - артық резервтердіц шығыны болып табылады. Сол себепті де оны Ұлттык банк кемітеді, бұл өз кезегінде коммерциялық банктердің карыз (ссуда) алуына жағдай жасайды. Осы қарыздың есебінен коммерциялық банктерге берілетін несие ақшаның ұсынылуын арттырады.

    Ұлттық банк есептік мөлшерлемені көтеру арқылы банктердің қарыз алуын тежейді, бұл иесие ресурстарының және банктерге берілетін несиенің өлшерін азайтады, оз кезегінде айналымдагы ақшаның массасын кемітеді.

    Ұлттық банк инфляцияны тежеу мақсатында қайта каржыландырудың мөлшерлемесін 1994 жылдың қаңтар-акпан айларында 270% деңгейінде, осы жылдың наурыз-тамыз айларында 300% деңгейінде белгіледі.  Инфляцияның кемуі  мен айырбас бағамының тұрақтануына қарай мөлшерлеме біртіндеп кеміді: 1994 жылдың соңында 230%, 1995 ж. - 52,5%, 1996 жылдың қыркүйек айында - 30%, 1997 ж. - 24%. Көріп отырғанымыздай, пайьпдық саясат инфляцияны жылдам тежеудің әрі акша айналысын реттеудіңтиімді аспабы болып табылады екен.

    Инфляция айтарлықтай төмен болған жағдайда пайыздык мөлшерлемелер -жономикада ақша массасының есуін ынталандыру мақсатында пайдаланылады. Бүгінгі таңда Қазакстанда инфляцияның деңгейі 6-4-7% жағдайында кайта қаржыландыру мөлшерлемесінің деңгейі 7%-ке белгіленген.

    Ашық нарыктағы операция айналымдағы ақша мөлшерлемесін реттеу процесінде айрықша орын алады. Бұл операция, бір жағынан, құнды кағаздарды Орталық банктің сатуын және сатып алуын ұйгарса, екінші жағынан, құнды кағаздарды коммерциялык банктердің, каржы компанияларының, хылықтың сатуын жэне сатып алуын ұйғарады.

    Орталык банк құнды кағаздарды сату жэне сатып алу арқылы резервтерді банк жүйесіне таратады немесе оларды бұл жүйеден алып тастайды, осылай ету арқылы ол айналымдағы ақша массасын кебейтеді немесе азайтады. Қазакстанда мұндай құнды кағаздарға мемлекеттік қазыиашылық облигациялар жатады. Оны үкімет бюджет тапшылығын және ноталарды жою үшін Ұлттық банк арқылы шығарады. Ұлттық банк осы кұнды қағаздарды сатып алған кезде коммерциялық банктердің ең аз шамадағы резервтерінің шамасы артып, клиентурамен жасасатын активтік қарыз операцияларын ұлгайтуға мүмкіндік алады, эмиссиясы артады. Ұлттық банк коммерциялық банктерге кұнды кағаздарды сатқан жағдайда, керісінше, олардың резервтелген қаражат сомасы кемиді, ал банктерде несие ресурстары азайып, ақша массасы төмендейді. Соңғы жылдары (2001-2005 жж.) ҚР Ұлттык банкі белсенді түрде пайдаланып жүрген ақша массасын реттеудің бір әдісіне акша нарығындағы валюталық интервенция жатады.

    Мұнай мен металдың әлемдік бағасының көп өсуіне байланысты Қазақстанға шетелдік валюталардың мол ағыны құйылды. Бұл ақша массасы мен оның құрылымына үлкен әсерін тигізіп отыр. Осыған байланысты Ұлттық банк соңғы жылдары валюта багамын ақша нарығындагы интервенция арқылы реттеуге жиі күш жұмсап жүр. Ол шетелдік валютаны сатып алу арқылы озінің валюталык алтын резервін ұлгайтты. Ол 2005 жылдың басында 11,0 млрд доллардан асты. Ұлттық банк, сондай-ақ, 5,0 млрд АҚШ долларынан көп мөлшерде Ұлттық мұнай сақтандыру қорын құрды.

    Экономиканың «тым қызып кетуі» тецгенің шектен тыс нығайтылуы және инфляңияны гежеу мен айналымдағы акша мөлшерін реттеу секілді мәселелер осылайша шешілетін болды.

    Ұлттық банк пен Қазақстан үкіметі елдегі акшаның айналысын басқару мен реттеуде акша-несие саясатының аталмыш құралдарын ептілікпен пайдаланып жүр.

    Инфляции салдарын нейтрализациялау мақсатында мемлеке инфляцияға қарсы саясат жұргізеді. Мемлекеттің инфляцияға қарс саясатты - экономиканы сауыктырудың жалпы экономикалык баға ме жалақыны реттеудің одістерін, каржыны сауыктыру, несие экспансиясы акша эмиссиясын жоюды карастырады. Аскынған жағдайда акша формасын жүргізеді.

    Имфляцияға карсы саясагтың басты элементі - каржыны сауыктыру  халык шаруашылығы экономикасып түрактандыру, залалды және мысалы рентабелді шаруашылыксубъектілерін кыскарту болып табылады. ұлттық халык тұтынатын тауарлаға бағаны көтеру жолымен емес, ЦНТ классификация негізінде және өндірістің тиімділігін көтеру арқасында жеткізіледі. Шетел несиелерін солай пайдаланған маңызды, оларды иесіне кайтарып, сөйтіп аса мол пайда табу. Шетел ғалымдарының дайымдауынша, Казакстандағы аса пайдалы салаларға — түсті металлургия шаруашылығы, мұнай өндеу өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп және туризм Шптады. Сондыктанда, осы салалар басымдылыкпен дамуы қажет. Сыртқы цлудамен айналысатын кәсіпорындарға толык валюталық өзін-өзі отейтін щолга кошіру керек. Бір созбен айтар болсақ, тұрғындардың омір деңгейіне нсср ететін инфляцияның келеңсіздігін томендету үшін шаралар жүйесін  қоскан жөн.

    Акша айпалымын тұрактандыруға, акшаны тұрактаидыруға мына типдерді жаткызамыз: нолдендіру, девалвациялау, револвациялау.

    Бұрынғы КСРО-да нолдендіру екірет жүргізіледі: азамат соғысы кезінде 1924 жыддары, Ұлы Отан соғысынан сон 1947 жылы. Ескіүлгідегі унсызданған акшалар 1947-ші жылы жаңа курс бойынша 10:1 болып басталды. 1947 жылы жүргізілген ақша ресормасының нәтижесінде птты рубль калпына келтіріліп, акша айналымы бекітілді. Казакстан Республикасында нелдендіру кұнсызданған ресей рублінің орнына ұлттык валюта — "теңгені" 1993-ші жылы 15-ші карашада ендірумен айланыстырылды. Айырбастау курсы 1 теңгеге 500 рубль бойынша жүзеге валютаны тұрақтандырудын ең көп тараған тәсілі девалвация болып табылды. Девалвация — бұл ұлттык валюта курсының шетел валютасына катынасы бойынша немесе халықаралык ақша бірлігі есебіне томендеуі.

    Ревалвация — бұл ұлттык валюта курсының шетел валютасы катынасына карай котерілуі, егер инфляция басқа елдерге қараганда каркынымен және де төлем балансы белсенділік көрсетсе, ал несие алушы импорттаушы мүдделері карыз алушы мен экспорттаушы мүдделерінен жоғары болып кетеді

    Деноминация — акша белгісі ұлттык кұнынын бекемделуі және олар жаңа ақша бірлігіпе анырбастау, сондай аракатыпаста бата, тариф, жала және т.б. бірмезгілде есептеуді жұргізу. Бұрынғы КСРО-да деноминаг І961-ші,ал Ресейде 1998-ші жылы жургізілді. 
 
 
 
    

 І. АҚША ТҮСІНІГІ, МЕТАЛ АҚШАЛАР

    1.1. Ақшаның формалары мен түрлері

    Ақша айналымының тарихы мынаны дәлелдейді, яғни ақша біртекті масса болып табылмайды. Ол өтуі бойынша және өмір сүру уақыты бойынша, сонымен бірге айналым шарттары бойын-ша алуан түрлі болып келеді. Іс жүзінде ақшаның формасы дегеніміз - ақшаның белгіленген типіндегі заттық айырбас кұны, ол айналымдагы тұрақтылықты көрсетеді. Әр түрлі балама тауар-ларға, бағалы металдарға, қарыз міндеттемелеріне, банк депозиттеріне өзгере отырып, ақша өз формасын қалыптастырады. Ақша формалары ретінде алтын, күміс монеталар, қағаз жэне несиелік ақшалар баршаға аян.

    Ақшаның материалдық-затгық ерекшеліктеріне сэйкес оны толыққұнды және толыққұнсыз деп шартты түрде бөлуге болады.

    Толыққұнды ақша - номиналды құны сатып алушылык кұнымен сәйкес келетін ақша, яғни дайындау кезінде көрсетілген құн олардың кұрамындағы металдың (алтын, күміс) құнына сәйкес келеді. Оларға алтын және күміс монеталар жатады.

    Толыққұнды емес ақша - сатып алушылық құны ақша қаты-настарының тасымалдаушысы ретіндегі тауар кұнынан асатын ақша. Толыққұнсыз емес ақшаларға билондық монеталар, қағаз және несиелік ақшалар жатады.

    Ақша өзінің даму эволюциясында мынандай сатыларды өтті:

    1)   Металдық;

    2)   Қағаздық;

    3)   Несиелік;

    4) Электрондық ақша.

    1.2. Метал ақшалар

    Металл ақшалар - бұл толыққұнды, нағыз ақшалар, олардың номиналдық құны (оларға қойылған құн) нақты қүнына, яғни өздері дайындалған металл құнына сәйкес келеді. Металл ақшалар (мыс, күміс, алтын) әртүрлі формада болады: алдымен бірліктік, содан соң салмақтық. Олар монета түрінде шығарылды.

    Монета - бұл заңмен бекітілген формасы, сыртқы пішіні, салмақтық құрамы бар металдан дайындалған ақша белгісі.

    Мемлекет монетадағы таза ійеталдың құрамын (пробасын), салмағын, массасын, типін, эмиссия ережесін жэне т.б. белгілейді.

    Металл ақшалар өз дамуында ұзақ жол жүрді, яғни олар мыс монета түрінде біздің дәуірімізге дейінгі Ш-ІІ ғасырларда Римде пайда болды. Ең алдымен белгіленген сапмағы жэне пробасы бар жэне сәйкес таңбалармен (Мысыр, Рим, Вавилон) бекітілген металл құймалар айналымға шықты.

    Алғашқы монеталар біздің дәуірімізге дейінгі VII ғасырда Лидия мемлекетіңце кұйыла бастады, ал біздің дәуірімізге дейінгі 279-жылы Римде металдың стаңдартты бөліктері монета деп аталды.

    Өз бейінін монетада кескіндеген тұлға А. Македонский болды.

    Айналымга сәйкестендірілген, стандартты монеталардың енгізілуі ақшалардың толық көлемде құн шамасының қызметін, айналым мен жинақтау қызметін атқаруы үшін жағдайлар жасады. Монеталар бағалы металдардан да, сонымен бірге өте арзан түсті металдардан және олардың қоспаларынан дайындалды.

    Монеталар толыққұнды, сонымен бірге айырбастык болып бөлінеді. Толыққұнды монеталар бағалы металдардан және олардың қоспаларынан дайындалады, олардың номиналдық құны нақты құнмен сәйкес квледі, олар ақшаның барлық қызметін атқарады.

    Айырбас монеталары арзан түсті металдардың қоспаларынан дайындалады, олардагы номиналдық құн құрамындагы металл құнынан асып кетеді.

    Монеталарды кұю эмиссия ретінде қарастырылады. Эмиссия латындық «етІ88Іо»сөзінен аударғанда «шығару» деген мағына-ны береді. Ақшаның эмнссиясы - бұл ақша белгілершің барлық түрлерінің айналымға шығару, ол айналымдағы ақша массасын үлғайтуға бағытталған.

    Ақшаның рөлі тарихи тұрғыда алтынға бекітілген. Алтынның барлық басқа тауарлар құнын өрнектеу қасиеті шынайы табиғи касиет болып саналмайды. К. Маркс табиғат ақшаны жасамайды деп атап көрсеткен. Бүл қасиет алтынға қоғам тарапынан бөрілді. Алтын жалпы балама рөлін атқару үшін өте сәйкес келетін тауар болып саналады, ол мыналарға байланысты болады: