Коррупцияга карши курашнинг Илмий-Назарий асослари

     Маъруф  ХАКИМОВ

     Ўзбекистон  Республикаси Бош  прокуратурасининг 

     Олий  ўқув курслари ўқитувчиси 

     «КОРРУПЦИЯГА ҚАРШИ КУРАШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ» 

     Коррупция – мансаб мавқеидан шахсий мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ бўлган ижтимоий-ҳуқуқий ҳодиса. Аксарият ҳолларда коррупция деганда давлат амалдорлари томонидан шахсий манфаатларни кўзлаб, бойлик орттириш мақсадида фуқаролардан пора олиш, қонунга хилоф пул даромадларини қўлга киритиш тушунилади.

     Этимологик  жиҳатдан “коррупция” – лотинча “corruptio”, яъни “бўзиш, сотиб олиш, пора эвазига оғдириш” деган маънони англатади. Юридик энциклопедияда таъкидланишича, “коррупция – мансабдор шахслар ўзларига берилган ҳуқуқлар ва ҳокимият ваколатларидан шахсий бойлик орттириш учун фойдаланишда ифодаланувчи сиёсат ёки давлат бошқаруви соҳасидаги  жиноий фаолият”.

     “Юридик атамалар қомусий  луғати”да коррупция – “Давлат функцияларини бажариш ваколатига эга бўлган шахсларнинг ғайриқонуний тарзда моддий ва бошқа бойликлар, имтиёзларни олишда ўз мақоми ва у билан боғлиқ имкониятлардан фойдаланиши” дейилган.

     Назариётчи  олимлар, сиёсатчилар ва амалиётчилар ўртасида коррупция тушунчаси тўғрисида  турли-туман  фикр ва мулоҳазалар мавжуд бўлиб, кўпчилик уни кенгроқ маънода ифодалашга ҳаракат қилади.

     Баъзи олимлар пора эвазига сотилишнинг ўзини коррупция деса, баъзилар коррупция бу кенг кўринишдаги жиноий уюшма деб таърифлайди.

     Назарий талқин этганда коррупция – давлат функциясини бажариш топширилган  хизматчиларнинг ўз хизмат мавқеи ва эгаллаб турган мансаби ҳамда  у билан боғлиқ бўлган обрўсидан шахсий бойлик орттириш мақсадида ёки бир гуруҳ шахсларнинг манфаатлари йўлида ғараз мақсадларда фойдаланишдан иборат бўлган ҳокимиятга путур етказишда ифодаланган жамият учун хавфли ҳодисадир.

     Президентимиз И.А.Каримов 1998 йил 25 февралда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасида бўлиб ўтган йиғилишда коррупция ҳақида тўхталиб, “Бугунги кунда фақат иқтисодиётга эмас, балки, энг аввало, республиканинг сиёсий ва халқаро нуфузига, жамиятимизнинг маънавий-ахлоқий нуфузига катта зарар етказаётган энг хавфли иллат – коррупциядир. У айрим ҳолларда ўта хавфли тусга кирмоқда”.

     Айни  шу сабабли мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг биринчи  сессиясидаги маърузасида: “Биз давлат тузилмалари ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш идораларидаги нохуш ҳолатлар – аҳоли кўз ўнгида ҳокимиятни обрўсизлантираётган порахўрлик, таъмагирлик ва коррупция кўринишлари билан бундан буён асло муроса қила олмаймиз. Биз бундай иснод келтирувчи ҳодисаларга қарши бутун жамият билан биргаликда кескин курашмоғимиз даркор”.

     Мамлакатимиз  раҳбари И.А.Каримовнинг “Ўзбекистон  ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт  кафолатлари” асарида “Коррупция, энг аввало, уюшган жиноий тузилмаларга мададкор бўлиш ёки тўғридан-тўғри ёрдам бериш учун давлат хизматининг имкониятларидан фойдаланишдир” – деб таърифланган.

     БМТ нинг Ривожланиш Дастури назарий  таҳлилига кўра коррупцияни вужудга  келишида қуйидаги омиллар катта  рол ўйнайди. Жумладан, ваколат ва хокимият, ўзбошимчалик ва шахсий манфаат, хисобдорсизлик ва ошкорасизлик. Шундай экан, коррупция – бу кенг маънода давлат хизматчиси ёки мансабдор шахснинг ўзига давлат ёки жамият томонидан белгиланган ваколатни суистеъмол қилиб, ундан шахсий мақсадларда фойдаланишидир. Ушбу ҳолатни коррупция борасида етакчи назариётчи олим Роберт Клитгард формула шаклида қуйидагича тасвирлайди:

     Коррупция = (Ваколат + Ўзбошимчалик) – (Хисобдорлик + Ошкоралик)¹.

     Ҳар қандай жиноятчилик маълум бир сабаб  ва шарт-шароитлар таъсирида вужудга  келади. Коррупция ва уни вужудга келтирувчи сабаблар ўртасида икки томонлама алоқа мавжуд.

     Бундан  хулоса шуки, биринчидан, коррупцияни  фақат уни вужудга келтирувчи сабаблар ва шарт-шароитларни ечиш йўли билан камайтириш ва чеклаш мумкин; иккинчидан, бу муаммоларни ечишга коррупцияга қарши барча йўналишларда қатъий ва муросасиз кураш олиб бориш кўмаклашади.

       Илмий адабиётларда қуйидаги сабаблар коррупцияни вужудга келтирувчи умумий сабаблар қаторига киради.

     1. Демократик анъаналар чуқур англанилмаганлиги.

     2. Фуқаролик жамияти институтларининг коррупцияга қарши курашишга етарли даражада жалб қилинмаган.

     3. Ҳокимият институтлари тизимининг нуқсонлари мавжулиги.

     4. Қонунчилик технакаси етарли даражада методик таъминланмаганлии ва асосий ҳолатлари ҳаётга тўғри тадбиқ қилинмаганлиги.

     Коррупцияни белгиловчи махсус омиллар қаторига аксарият мутахассислар айрим фаолият  соҳалари ҳуқуқий жиҳатдан лозим  даражада тартибга солинмаганини ва амалдаги қонун ҳужжатларида мавжуд камчиликларни киритадилар.

     Лекин булар ичида норматив-ҳуқуқий базанинг нуқсонлари коррупцияни вужудга келтирувчи энг муҳим омиллардандир. Унинг қуйидаги кўринишлари мавжуд:

1. Ҳуқуқ коллизиялари;
2. Қайтарилишлар;
3. Процессуал механизмларнинг ноаниқлиги ва самарасизлиги.

     Юқоридагилардан кўриниб турибдики, ҳар қандай холатда ҳам коррупциядан бевосита азият чекадиган бу жамият ва инсонлар. Шунинг учун ушбу муаммо глобал муаммо сифатида тан олиниб, унга қарши курашнинг давлатлар ўртасида мувофиқлаштирилган дастурлари ва бошқа ҳуқуқий меъёрлари ишлаб чиқилган. Хусусан, БМТнинг “Коррупцияга қарши” конвенцияси глобал доирада қабул қилинган халқаро-ҳуқуқий хужжат бўлиб, ушбу ҳужжатнинг лойиҳаси икки йил давомида 130 дан ортиқ давлатлар иштирокида муҳокама қилинган ва 2005 йил декабр ойида кучга кирган. Унда коррупцияга қарши ҳалқаро ва миллий кураш амалиётини йўлга қўйиш ва уларни амалга ошириш механизмлари буйича кўрсатмалар ишлаб чиқилган. Ҳозирда ушбу халқаро-ҳуқуқий ҳужжатга 140 давлат қўшилган ва 80 давлат тарафдор сифатида қабул қилган. Ўзбекистон Республикаси Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Коррупцияга қарши конвенциясига бир нечта билдиришлар, баёнотлар ва шартлар билан қўшилган. Жумладан, Қонуннинг 1-бандига кўра, Ўзбекистон Республикаси Конвенция 6-моддасининг 3-банди бўйича Ўзбекистон Республикасининг Бош прокуратураси, Ички ишлар вазирлиги, Миллий хавфсизлик хизмати ва Адлия вазирлиги коррупциянинг олдини олиш бўйича аниқ чора-тадбирлар ишлаб-чиқиш ва уларни амалга оширишда бошқа Иштирокчи – давлатларга ёрдам кўрсатиши мумкин бўлган органлар сифатида белгиланганлиги билдирилган.

     Бу  қоида Конвенция 6-моддасининг 3-бандида  ҳар бир Иштирокчи-давлат ўз мамлакатида  коррупциянинг олдини олиш бўйича аниқ чора-тадбирлар ишлаб-чиқиш ва уларни амалга оширишда бошқа Иштирокчи  – давлатлар билан ҳамкорлик  қилиш ваколатига эга бўлган орган ҳақида БМТнинг Бош котибиятига хабар бериши лозимлиги ҳақидаги талабларига тўла жавоб беради.

     Қонуннинг 2-бандига кўра, Конвенция 42-моддасининг 1 ва 3-бандлари бўйича 15-19, 21, 22-моддаларда, 23-модданинг 1-бандида, 24, 25, 27-моддаларда назарда тутилган қилмишлар миллий қонунчиликка мувофиқ жиноий жазоланадиган қилмиш эканлиги ва уларга нисбатан Ўзбекистон Республикасининг юрисдикцияси татбиқ этилишлиги баён этилган.

     Европа  Иттифоқи доирасида ҳам коррупция  муаммоси муҳим муаммолардан бири саналиб, аъзо давлатларда унга қарши курашни мувофиқлаштириш мақсадида бир нечта ҳужжатлар қабул қилинган. Ушбу ҳужжатлардан энг муҳимлари сифатида “Коррупцияга қарши жиноий жавобгарлик тўғрисида” ги ва “Коррупцияга қарши фуқаролик жавобгарлик тўғрисида”ги конвенцияларни таъкидлаб ўтишимиз мумкин.

     Осиё  ва тинч океани ҳудудидаги 21 давлат ҳам 2004 йилда “Осиё Тараққиёт Банки  ва Европа Тикланиш ва Тараққиёт Банки  Осиё ва Тинч океани коррупцияга қарши  ҳаракат дастури” деб номланган  коррупцияга қарши кураш бўйича тавсиявий характерга эга бўлган пактни қабул қилганлар.

     Африка  қитъасида ҳам коррупцияга қарши  кураш бўйича тегишли халқаро-ҳуқуқий  характерга эга бўлган ҳужжат мавжуд бўлиб, у “Коррупцияга қарши кураш  ва унинг олдини олиш тўғрисида Африка Иттифоқи конвенцияси” деб номланади. У 2003 йил июл ойида, Африка Иттифоқининг Мозамбикда ўтказилган саммитида қабул қилинган.

     Яқин  шарқ ва араб давлатларида ҳам коррупцияни  ҳалқаро муаммо сифатида тан олиниб, унга қарши ҳалқаро кураш воситаси сифатида “Ривожланиш учун яхши бошқарув” дастури устида иш олиб борилаётган бўлиб, ушбу дастур мазкур давлатларда БМТ нинг “Коррупцияга қарши” конвенциясини амалга киритишни назарда тутади.

     Мустақил  Давлатлар Ҳамдўстлиги доирасида  эса, аъзо давлатлар томонидан 2003 йил 15 ноябрда “Коррупцияга қарши сиёсатнинг қонунчилик асослари тўғрисида”ги модел қонун қабул қилинган2.

     Канада, Франция, Германия, Италия, Россия, Япония, Англия ва АҚШ каби ривожланган давлатларни  норасмий бирлаштирувчи “Катта 8 лик” гуруҳи ҳам коррупцияга муаммосини долзарб эканлигини сўнгги учрашувларнинг барчасида таъкидлаб ўтди.

     Юқорида таъкидланган барча халқаро-ҳуқуқий  ҳужжатларнинг ва келишувлар коррупцияга  қарши курашда муҳим аҳамият  касб этиб, улар коррупцияга қарши  курашни ўзаро мувофиқлашган  ҳолда олиб бориш, бу борада ҳалқаро ҳамкорликни мустаҳкамлаш ва бир-бирларига техник ёрдам кўрсатишни назарда тутади.

     Таъкидлаш жоизки, 12 та давлат органлари, муассасалари ва ННТ вакилларидан иборат комиссия томонидан “коррупцияга қарши курашиш тўғрисида”ги Миллий дастур ишлаб чиқилмоқда. У қуйидаги мақсадларни қамраб олади:

• Мамлакатнинг суд-ҳуқуқ ва маъмурий бошқарув тизимини босқичма-босқич ислоҳ қилиш;
• Коррупция даражасини камайтириш, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва давлатнинг қонун билан қўриқланадиган манфаатларига унинг ҳар қандай кўринишидан муҳофаза қилиш;
• Коррупцион ҳаракатларни аниқлаш ва бартараф қилиши учун хизмат қилувчи норматив-ҳуқуқий базани  такомиллаштириш, фуқаролик жамияти институтларини ушбу фаолиятга кенг жалб қилиш.

     Таъкидлаш жоизки, коррупцияга қарши курашишда прокуратура органларининг роли беқиёсдир. Прокуратура органлари:

• Жиноятчиликка, шу жумладан, коррупцияга, қарши кураш самарадорлигини таъминлаш мақсадида тезкор-қидирув фаолиятни, суриштирув ва дастлабки терговни амалга оширадиган тегишли органларнинг фаолиятини мувофиқлаштиради;
• Иқтисодий жиноятчилик ва коррупцияга қарши курашиш бошқармаси самарали фаолият оширишини таъминлайди;
• Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Солиқ ва валютага оид жиноятларга, жиноий даромадларни легаллаштиришга  қарши кураш департаменти фаолиятини ташкил этади.

     Хуллас, Коррупция мурракаб ижтимоий ҳодиса бўлиб, унга қарши курашиш учун алоҳида чораларни қўллаш самарали ҳисобланмайди. Ушбу фаолият комплекс-мажмуавий тарз-да амалга оширилиши лозим.

     Коррупцияга қарши курашиш фаолиятининг мақсади ва объекти сифатида алоҳида олинган коррупционер эмас, балки ушбу хатти-ҳаракатларни амалга оширишга шароит яратиб берувчи ҳолатларини бартараф қилиш ва профилактик-олдини олиш чораларида намоён бўлади.

     Коорупцияга қарши курашиш самарадорлигини янада ошириш учун қуйидагиларни амлга ошириш лозим:

1. Антикоррупцион қонунчиликни янада ривожлантириш;
2. Коррупцияга аниқ таъриф ишлаб чиқиш ва қонунчиликка жорий қилиш;
3. Миллий қонунчилигимизни БМТ Коррупцияга қарши конвенцияси талаблари билан ҳамоҳанглигини таъминлаш;
4. Давлат хизматчиларининг “Ҳулқ-атвор Кодекси”ни ишлаб чиқиш
5. Қатор қонун-ҳужжатларни, шу жумладан, “Давлат хизмати тўғрисида”ги, “Жамоат назорати тўғрисида”ги қонунлар ва х.к. қабул қилиш;
6. Фуқароларнинг ҳуқуқий онг ва маданиятини ошириш ҳамда фуқаролик жамияти институтларини кенгроқ сафарбар қилиш;
7. Давлат тузилмалари фаолиятининг ошкоралигини кучайтириш.

     Аннотация

     Данная  статья посвящена научно-теоретическим  основам борьбы с коррупцией. Автором  в статье анализируется понятие коррупции, признаки коррупции и факторы, валяющие на возникновения коррупции. Вместе с тем, освещается международные инструменты по консолидации и координации борьбы с коррупцией. В заключение, автор указывает научно-теоретические основы мер по повышению эффективности борьбы с коррупцией.