ЖОСПАР 

Кіріспе 3

Халықаралық экономикалық қатынастар. Жүйесіндегі халықаралық сауда 4

Халықаралық экономикалық қатынастардың пәні және құрылымы 7

Дүниежүзілік сауданың құрылымы 9

Қазақстанның халықаралық саудадағы орны және рөлі 12

Қорытынды 14

Пайдалынған әдебиеттер тізімі. 16 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Кіріспе

 

         XX ғасырдың екінші жартысындағы  дүниежүзілік шаруашылықтың айтарлықтай  ерекшеліктерінің бірі – халықаралық экономикалық қатынастардың жедел әрі қарқынды дамуы.

         Әр түрлі мекемелер мен фирмалалардың, сондай–ақ мемлекеттер арасындағы екі жақты, көп жақты экономикалық қатынастардың кең қанат жайып, тамырын терең тарта бастағанының куәсі болып отырмыз. Бұл процестер халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуінен, шаруашылық өмірдің интернациялауынан, ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтыққа ұмтылысынан, аймақтық халықаралық құрылымдардың жақындасып, өзара пайдалы көмек арқылы нығайып, дами бастағаннан көрінеді.

         Әрине, аталған процестер оңайлықпен  жүріп жатқан жоқ. Бұлар бәсекелі, қайшылықты, диалектикалық қозғалыс, құбылыстарға толы процестер. Халықаралық экономикалық қатынастардың диалектикасының өзі жекелеген елдердің экономикалық тәуелсіздік пен ұлттық шаруашылықты көркейтуге деген ұмтылысының көрінісі. Дүниежүзілік шаруашылықтың нығайтып, интернационалдануы, ұлттық экономикалардың мейлінше ашықтығы, дамудың жаңа, тиімді арналарының пайда болуы – осының бәрі экономикалық өсудің диалектикасы.

         Қазіргі кезеңде адамзат әлемін  «ақ қара» деп жіктеп, оған  капитализм, социализм атты айдар  тағушылықпен қоса жасанды антогонизмдер  де келмеске кетті. Біздің заманымыз  өзара байланысты, экономикалық  дамудың жалпыға ортақ заңдылықтарына бағынатын біртұтас әлем. Сондықтан еліміздің ойдағыдай өркендеп, гүлденуі үшін сыртқы экономикалық байланыстардың маңызы зор.

         Қазақстан Республикасы бұрынғы  кеңес өкіметі тұсында халықаралық  экономикалық қатынастардың субъектісі  бола алған жоқ. Сыртқы экономикалық  байланыстардың субъектісі болуына  оған ешкім мүмкіндік те берген жоқ еді.

         Ал, қазір Қазақстанның егеменді ел ретінде қалыптасуы барысында халықаралық экономикалық қатынастар ғылымын қолға алып, оны оқытуды жетілдіру көкейтесті мәселеге айналып отыр.

         Еліміздің сыртқы экономикалық байланыстарын орнақтырып, дамытудың қазіргі кезеңі сол қатынастардың нысанды мен әдістерін түдегейлі өзгерту қажеттігімен айқындалады. Меншік құнының қандай түрінде болмасын отандық  жүздеген фирмалар мен кәсіпорындар халықаралықаралық – экономикалық қарым – қатынастарға қосылып, оның белсенді мүшесі болуға ұмтылады. Бұл, әрине, мейлінше қолдануға тұрарлық құбылыс. Дегенмен, қазақстандық өндірушілер мен тұтынушылардың дүниежүзілік сауда – саттық процесіне еркін адымдап кіруіне, экономикалық интеграцияның шарапттарын пайдалануына кедергі боларлық себептер де жоқ емес. Сол себептермен бірі халықаралық экономикалық қатынастар саласындағы бай тәжірибені екшейтін, әлемдік рыноктың ерекшеліктерін талдайтын қазақ тіліндегі оқу құралдарының тапшылығы.

         Халықаралық, рыноктық орта өзінің  экономикалық, ұйымдық, заңдық т.б. аспектілер бойынша біздің елде қалыптасып, орныққан шаруашылық қызметін жүргізу әдіс – амалдарынан өзгеше екендігі мәлім. Соңғы уақытқа дейін орын алып келген сыртқы экономикалық қатынастарға деген қөзқарасымыз рыноктың заңдарына сәйкес құрылған экономикалық жүйелерде шарасыздығын, тіпті кейбір сәттерде зиянды екендігін көрсетіп жұр. Мұның өзі шетелдік әріптестерімен өзара түсінікті, бірлескен іс–қимылдарды атқаруды күрделендіреді, тіпті заяға кетіреді.

         Сондықтан да, біз халықаралық  экономикалық қатынастардың мақсаттары  мен міндеттерін, оның құрылымын  және жүзеге асыру механизмі  мен ерекшеліктерін, дамуының негізгі  тенденциялары мен өзгешеліктерін  тұңғыш рет қазақ тілінде жазылып  отырған осы оқу құрылында қарастырамыз.

         Кітапта дүниежүзілік шаруашылықтың  макро және микро деңгейлерінде  қалыптасатын экономиканың ұлттық  субъектілерінің қарым – қатынастары  сөз болады. Біздің бұл талабымыздың  қаншалықты сәтті шыққанын оқушының өз бағалай жатар.

     Халықаралық экономикалық қатынастар. Жүйесіндегі халықаралық  сауда

 

         Халықаралық экономикалық қатынастардың  дәстүрлі және ең кең дамыған нысанына сыртқы сауда жатады. Дүние жүзіндегі барлығы үшін сыртқы сауданың рөлі ерекше маңызды.

         Американ ғалымы Дж. Сакстың пікірінше  «қандай бір ел болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикалық оқшауланып, ешқандай ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ».

         Халықаралық сауда – еңбек  бөлінісі негізнде әр түрлі елдердің тауар өндірушілер арасында пайда болатын байланыстардың нысаны және олардың өзара экономикалық тәуелділігі.

         Ғылыми – экономикалық прогрестің  ықпалымен экономикада жүріп жатқан құрылымдық өзгерістер, өнеркәсіп өндірісінің мамандану мен кооперациялануы ұлттық шаруашылықтардың қарым–қатынасын күшейтеді. Мұның өзі халықаралық сауданың мейлінше дамуына мүмкіндіктер туғызады.

         Халықаралық сауда дегеніміз  – дүние жүзі елдері арасындағы  төлемді, жиынтық тауар айналысы.

         Сыртқы саудада «фритредерствоны»  (еркін сауда), немесе  «протекционизмді»  (өз тауар өндірушілерін қолдау) таңдап алудағы ымырсыздық өткен  уақыттардың еншісінде қалды.  Қазіргі кезде бұл екі бағыт өзара кіргіш араласып кетті.

         Фритредерство саясатын ең алғаш  Адам Смит өзінің                     «салыстырмалы артылықшылар теориясында»  анықталған. Ол:     

     «айырбас  қандай елге болса да қолайлы; әрбір ел одан абсолютті артылықшылықтар табады» , - деп жазған Адам Смит.

         XX ғасырдың екінші жартысынан  бастап халықаралық сауда жоғары  қарқынмен жедел дами бастады. 

         Халықаралық сауданың жедел өсуіне  мынадай факторлар әсер етеді:

     халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалдаудың дамуы;

     экономикады жаңа салалардың пайда болуына және негізгі капиталды жаңартуға игі әсерін тигізген ғылыми – техникалық революция;

     дүниежүзілік  рыноктағы трансұлттық коорпорациялардың  белсенді қызметі;

     тарифтер  мен сауда туралы Бас келісімнің шаралары арқылы халықаралық сауданың реттелуі;

     көптеген  елдердің импортына кедергілердің  жойылып, кеден бажы төмендеп , еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;

     сауда – экономикалық интеграция процестерді  дамып, жалпыға бірдей рыноктардың қалыптасуы;

     сыртқы  рыноққа бейімделген экономикасы  бар «жаңа индустриалды елдердің» пайда болуы және тағы басқа.

        

         Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда  динамикасының әркелкілігі біліне бастады. Бұл дүниежүзілік рыноққа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда–экономикалық қатынастарына әсерін тигізді. АҚШ дүниежүзілік рыноктағы басымдылығынан айырыла бастады.

         Егер 1950 жылы АҚШ – тың үлесіне дүниежүзілік экспорттың  3/1 тиген болса, 1990 жылы ол тек қана 8/1 тең болды. Өз кезегіне алманияның экспортты АҚШ – тың деңгейіне жақындады.

         Сөйтіп, 90 – жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауданың орталығына айналды. 80 – жылдары халықаралық сауда–саттыққа Жапония едәуір жетістіктерге жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтар экпорттауда Жапония дүниежүзінде бірінші орынға шықты. Сол кезеңде өз тауарларының бәсекелік мүмкіндіктері бойынша Жапонияға Азияның  «жаңа индустриалды елдері»  - Сингапур, Гонгонг және Тайвань жақындады.

         Бәсекеге қабілеттіліктің дүниежүзілік класификациясы төрт жүзге жкық критерийлерден тұрады. Олардың негізгілеріне жан басына шаққандағы табыс, инфляцияның деңгейі және сыртқы сауда балансы жатады. Классификацияда, аталғандардан басқа қазба байлықтар инфрақұрылым, байланыс құрал–жабдықтар және тағы басқа факторлар ескеріледі.

         Женевада өткен дүниежүзілік  экономикалық форумның баяндамасында  бәсекелікті нақты мемлекете  дүниежүзілік рынокқа салыстырмалы түрде бәсекелестерінен артық байлық шығару деп анықтады.

         Мамандардың болжауы бойынша  XXI ғасырдың алғашқы жылдарында  бәсекеге ең қабілетті елдер  санатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады. 2030 жылы бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарында АҚШ, Жапония, Қытай болмақ. Бұлардан соң Алмания, Сингапур, Оң. Корея, Индия, Тайвань, Малайзия және Швейцария мемлекеттернің мүмкіндіктері мол.

         Дамушы елдердің өз экспортын  диверсификациялауға                   (шаруашылық қызметіне жаңа өріс табуға) ұмтылыстары өнеркәсібі дамыған елдер елдер тарапынан қандай нысанда болмасын, қарсылыққа кездесуде. Дегенмен,кейбір дамушы елдер, ең алдымен «жаңа индустриалды елдер»  өз экспорттарының құрылымын өзгерту ісінде айтарлықтай жетістіктерге жетті. Олардың экспорттарында дайын өнімнің, өнеркәсіп бұйымдарының, соның ішінде машиналар мен жабдықтардың үлесі артты.

         Женевадағы дүниежүзілік сауда  ұйымының деректеріне сәйкес 1999 жылы ең үлкен экспорттаушы  мемлекеттердің қатарына мыналар  жатады:  

 

         XX ғасырдың соңғы шиоегінде халықаралық  экономикалық қатынастар жүйесінде  Азия – Тынық мұхит аймағының  рөлі күшейеді. Дүниежүзілік банктің есептеуі бойынша 2000 жылға қарай дүниежүзілік сауда көлемінің 40% Тынық мұхит бассейінде шоғырланады.