Қазақстан Республикасының портфелдік инвестиция жағдайы

Қазақстан Республикасының  портфелдік инвестиция жағдайы 

Нарық экономикасына  көшу мынадай компоненттердің: сұраныс  пен ұсыныстың; табыстар мен шығындардың; ақша массасы, айналым қаражаты мен  инвестициялық ресурстардың белгілі  бір келісілуін білдіреді. Бұған  мемлекет иелігінен алу және жекешелендіруді  жүргізу, яғни жеке меншік институтын енгізу жолымен ғана қол жеткізуге  болатын еді.

Мемлекеттік экономикалық саясат ақша-кредит, салық-бюджет, баға және антимонополиялык, инвестициялық, технологиялық саясат кіруі тиіс болды. Бұл екі деңгейлі банк жүйесін  құруды, алтын-валюта резервінің қорлануын, қор биржасы, салық, кеден және басқа  органдар секілді жаңа мемлекеттік  институттарды қалыпта дамытуды талап етті.

Бірінші кезеңде  өзекті міндет басқарудың әміршіл-әкімшіл  әдістерін алмастыру болды. Өйтпеген жағдайда туындаған проблемаларды  шеш алмас едік. Ал олар анық көрініс  берді.

Тұтыну тауарларын өндіру барынша азайды. Қаңыраған  сөрелер сұраныс пен ұсыныстың  сәйкессіздігін көрсетіп тұрды. Тек  бағаны өсіру есебінен пайда қуушылықтың  жалпыға ортақ жарысы басталып кетті.

Тауар тапшылығы, өсіп бара жатқан гиперинфляция жағдайына  тап болған біз бірінші кезекте  бағаның ырықтандырылуын жарияладық, ол нарықка өтудің табанды қадамы болды. Сұраныс ұсынысты туғызады деген  классикалық кестені іске косу керек  болды. Бірақ та адамдар бұл шараны, бағалар кілт аспандап кеткендіктен, ауыр қабылдады.

Кеңестік экономикада  бағалар сұраныс пен ұсынысты ескеріп емес, саяси және идеологиялық себептер бойынша белгіленетін. Сондықтан  да экономика әрдайым тапшылыкты және инфляциялық болды. Оның үстіне тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз етілмеген артық ақша проблемасын  жоспарлы экономика әдістерімен  шешу мүмкін емес. Бұл жағдайдан  бірден-бір шығу жолы тұмшаланған  инфляцияны ашық инфляцияға айналдыру  болып табылатындықтан, кесімді  бағалардан еркін бағаларға біртіндеп  көшу сәтсіздікке ұшырайтын еді, сондықтан да онымен классикалык, әдістер  бойынша күресу көмектеспеді.

Алайда рынокты  тұтыну тауарларымен толтыру айтарлықтай  тез жүрді, кезектер жоғалды, карточкалық  жүйе алып тасталды. Адамдар өз бизнесін ұйымдастыра бастады, белгілі бір  дәрежеде кәсіпкерлік бастамашылық көрініс берді. Бұл сұраныс пен  ұсыныс экономикасының алғашқы нәтижесі болды.

Бірақ та өндіріс  тоқтап, байланыстар үзілген ретт біздің біртұтас рубль аймағында  тұрып жатуымыздан жағдай күрделі  болып қала берді. Мұндағы келеңсіз үрдістер Мәскеу жүргізіп отырған жүйесіз  ақша эмиссиясымен айқындалды. Ресейден Қазақстанға ескі рубльдер вагондап жөнелтілді, мұның өзі инфляция үшін нәрлі топырақ болды. Біз таңдау алдында тұрдық — не ақша массасын қысу керек, не бағаға қатаң мемлекеттік  бақылау орнату керек. Екінші нұсқа  ескі кезеңдерден әлдеқайда қалыпты  болып көрінетін, бірақ та әу бастан-ақ реформалар қисынына қайшы келетін.

Біз өз жолымызды  таңдадық, ол ұлттык. валюта енгізуді көздеді. Қазақстан бұған бұрынғы Одақ елдерінің ішінде соңғысы болып  барды, өйткені басқаларға қарағанда  Ресеймен экономикалық байланыстары әлдеқайда  берік еді. Бірақ біздің шыдамымыз  шегіне жетті. Сөйтіп 1993 жылғы 15 қарашадан бастап біз экономикалық тәуелсіздіктің аса маңызды нышаны — ұлттық валютамыз теңгеге ие болдық. Жуырда біз аса маңызды жетістігіміз болып, одан кейінгі ауқымды өзгерістерге кеңістік ашқан сол оқиғаның 10 жылдығын атап өттік. Бұл бізге 1994 жылы-ақ гиперинфляцияны бәсеңдетуге, ал 1995 жылы оны екі таңбалы көлемге дейін түсіріп, инфляция процесін ауыздықтауға мүмкіндік берді.

Тікелей тәуелсіздік  алғаннан кейін бірінші кезекке  дербес бюджет, салық және кеден  жүйелерін құру мәселелері де шықты. Іс жүзінде оларды тақыр жерден түзуге тура келді. Бірінші кезеңде сәйкес нормативтік-құқықтық базаны жасау  талап етілді.

Ескі жүйені қирату алғашқы жылдары мемлекеттік  бюджеттің өте үлкен сәйкессіздіктеріне соқтырды, өйткені әлеуметтік кепілдіктер  мөлшері нақты экономикалық мүмкіндіктерден  асып тұрды. Мысалға, 1991 жылдың бюджет тапшылығы 20 пайыздан артық болды.

Теориялық тұрғыда  бюджет тапшылығын төмендетуге кәсіпорындардан  алынатын салықтарды кілт ұлғайту және әлеуметтік бағдарламаларды сондайлық  кілт қысқарту есебінен жетуге болады. Алайда салық ауыртпалығын үнемі  ұлғайту орынды емес, өйткені бүл  іскерлік белсенділіктің төмендеуіне  және экономиканың көлеңкеге кетуіне  соқтыратын еді. Сондай-ақ кәсіпорындарда да үлкен салықтарды төлеуге жеткілікті каражат болмады.

Қазақстан ТМД елдерінің  ішінде бірінші болып салық реформасын жүргізді. 1995 жылы Президенттің "Салық  және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" заң күші бар Жарлығы шықты. Соған сәйкес салықтардың саны 3 еседен астамға  қысқарды. Салық органының қызметі  принципті түрдегі басқа сипатқа  ие болды. Салықтар мембюджетті толықтырудың әдісі ретінде ғана емес, сонымен  бірге инвестициялық-өндірістік қызметті ынталандырудың кұралы ретінде де қарастырыла  бастады.

Енді экономикалық тұрақтану кезеңі басталғаннан кейін  салық жүйесінде біз екпінді  өндіріс саласынан айналым саласына көшірдік. 2002 жылы ҚҚС ставкасын 16 пайызға  дейін, әлеуметтік салықты 26-дан 21 пайызға  дейін төмендеттік. 2004 жылғы 1 каңтардан  бастап ҚҚС ставкасы 15 пайызға дейін  төмендеді, ал әлеуметтік салықты есептеу  кезінде 20-дан 7 пайызға дейінгі регрестік  ставка әрекет етеді.

Қазақстанда принципті  тұрғыдағы жаңа және осы заманғы  екі деңгейлі банк жүйесі құрылды, оны  халықаралық барша қаржы ұйымдары ТМД-дағы үздік жүйе деп атайды. Ұлттық банк тәуелсіз болды. Бұл мемлекеттік  ақша-кредит саясатының тиімділігін  кілт арттырды. Екінші деңгейдегі банктер  даму серпініне ие болды. Өз кезегінде  банк саласындағы реформалар бағалы қағаздар рыногын қалыптастыру жөніндегі  белсенді күш-жігермен нығайтылды.

Бюджет жүйесін  реформалау 1996 жылы "Бюджет жүйесі туралы" Заңның қабылдануымен басталды. Ел Үкіметі бюджет тапшылығын жабу үшін Ұлттық банк кредиттерін алу практикасынан  бас тартып. қаржыландырудың инфляциялық  емес көздерін пайдалануға көшті. Осы  шаралардың бәрі мемлекеттік шығындарды қатаң шектеумен бірлесе келіп, макроэкономикалық тұрақтанудың негізіне айналды.

Мемлекет иелігінен  алуға, жекешелендіруге, сондай-ақ инвестициялык, саясатқа байланысты мәселелерге жеке тоқталғым келеді. Ақша массасының қысқаруы мен инфляцияны төмендетудің кері жағы да болды. Кәсіпорындар тоқтай бастады. Төлемеушілік дағдарысы ушықты. Өзара есептесудің негізі бартер болды. Осы жылдарда атқарылғанның  бәріне қатер төнді.

Қарапайым қисын  мемлекеттік меншікті жекешелендірусіз нарыққа нақты көшудің мүмкін еместігін еске салып тұрды. Бұл  қадам нарық субъектілерін қүру тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге  халықтың бойында меншік иесі психологиясын  қалыптастыру тұрғысынан да маңызды.

Сондықтан да біз  ауқымды жекешелендіруге кірістік. Бүгінде оны өткізудің 4 кезеңін  даралап айтуға болады. Алғашқы үшеуі  мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің ерекшелігімен байланысты болса, төртінші кезең мемлекеттік меншікті басқаруды  жетілдіруге екпін түсуімен сипатталады.

Біз шағын жекешелендіруден бастадық. Алғашқы кезеңнің барысында 1991-1992 жылдары 5000-ға жуық нысандар жекешелендірілді, олардың қатарында ұжымдық меншікке берілген 470-тен астам кеңшар болды.

Екінші кезең "Қазақстан  Республикасында мемлекет иелігінен  алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған Ұлттык бағдарламасы" негізінде  жүргізілді.

Бұл кезеңнің аса  маңызды қадамы мемлекеттік меншікті басқару мен жекешелендірудің біртұтас жүйесі болды. Сол кезде шағын  және орта бизнесті дамытуға белгі  берілді. Көтерме сауда буынын қоса алғанда бұрынғы кеңестік сауда  жүйесін өзгерту басталды.

Көтерме-бөлшек сауда, сауда-саттық және автокөлік бірлестіктері  шағын жекешелендіруді жүргізудің алдында дербес заңды тұлғалар құру мақсатымен сегменттелді. Осының арқасында  дүкендерді, мейрамханаларды, дәріхана желісін, автомайқұю стансаларын коса алғанда қызмет көрсету саласында  бәсекелестік орта пайда болды.

Біз нарықтық экономиканың негізгі субъектісі маркетинг пен  менеджменттің прогресшіл де тиімді әдістерін пайдаланатын меншік иесі болып табылатынын білдік. Купондық жекешелендірудің ащы сабағы мынада еді, меншікті жайдан-жай бөліп, үлестіріп  беруге болмайды. Жаңа меншік иесі капитал  мен технологияларды тартуға  кабілетті болуы тиіс.

Үшінші кезең 1995 жылғы  желтоқсанда заң күші бар "Жекешелендіру  туралы" Жарлықпен басталып, 1999 жылға  дейін жалғасты. Осы сәттен бастап ол тек ақша қаражатына жүзеге асырылды.

Шетелдік компаниялар  өзімен бірге сондайлык қажетті  инвестициялар, басқарудың озық тәжірибесін  әкеледі деп білуіміз орынды екен. Нәтижесінде біздің кәсіпорындар өз дамуының жаңа серпініне ие болды. Жаңа жұмыс орындары ашылды. Адамдар тұрақты  жалақы ала бастады.

1999 жылдан кейін  бірінші кезекке мемлекеттік  мүлікті басқаруды жетілдіру  мәселелері шыкты. Сондықтан қазіргі  төртінші кезеңде біз мемлекеттік  меншікті басқару және онымен  айналысу мәселелері бойынша  мемлекеттік органдар арасындағы  өкілеттіктерді белуге жаңа көзқарас  қолдана бастадық.

Республикалық мемлекеттік  және коммуналдық мемлекеттік кәсіпорындарды оңтайландыру басталды. Елдің экономикалык қауіпсіздігін анықтайтын экономиканың стратегиялық маңызды секторларына мемлекеттің ықпалы мен ондағы үлесі  ұлттық компаниялар арқылы сақталды. Мұнай-газ секторында — бұл "ҚазМұнайГаз", энергетикада — "КЕГОК", телекоммуникацияда — "Қазақтелеком", темір жолда  — "Қазақстан темір жолы".

Қазір біз бұл  салаларды да реформалауға жеттік. Темір жол саласын қайта құрылымдау бағдарламасы басталды. Электр энергетикасы жөне телекоммуникация салаларын монополиясыздандыру  міндеті қойылды.

Өзінің бүкіл кемшіліктеріне қарамастан іс жүзінде аяқталған  жекешелендіру процесі нақты  бәсекелестік үшін базалық жағдайларды  құруға жеткізді. Қазіргі кезде республика өнеркәсіп өнімінің 85 пайызға жуық көлемі жекеменшік секторда өндіріледі.

Экономикалық реформалар ІЖӨ құрылымында жақсы байкалады. Мәселен, 1991-ден 2003 жылға дейінгі  кезеңде тауар өндірісінің үлесі 43 пайызды құрап, 23 пунктке қысқарды, тиісінше қызмет көрсету өндірісінің  үлесі 37,2-ден 52,3 пайызға дейін өсті. ІЖӨ құрылымының мүндай өзгерісі осы заманғы жалпы әлемдік  үрдістерге сай келеді. Қазақстанда  ІЖӨ құрылымындағы қызмет көрсетудің үлесі Достастық мемлекеттерінің  арасындағы ең бір жоғарысы (ТМД  бойынша орташа 44 пайыз). Әлемнің  дамыған елдерінде қызмет көрсетудің үлесі шамамен 60-73 пайызды құрайды, атап айтқанда Жапонияда — 66 пайыз, Ұлыбритания мен Германияда — 71 пайыз.

Экономикалық жүйенің  қалыптасу кезеңінде инвестициялық  саясат басым сипатқа ие болды. Шетелдік инвестицияларды тартуға бағдарлану негізгі бағытқа айналды, мұның  өзі қолайлы инвестициялық ахуал  туғызуды талап етті. Қазақстанда  ел экономикасына қаржы ресурстарын  тартуды жандандыру үшін институттық  және нормативтік-құқықтық алғышарттар  жасалды. Мәселен, мамандандырылған өкілетті орган жөне Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесі пайда болды. Инвестициялар туралы заңдар қабылданды, инвестицияларды ынталандыру жөне өзара қорғау туралы, қосарланған  салық салуды болдырмау туралы бірқатар үкіметаралық келісімдер жасасылды.

1997 жылы-ақ инвестициялар  тартатын басым секторлар тізімі  бекітілген болатын. Бұл өңдеу  өнеркәсібі, жаңа елорданың нысандары,  әлеуметтік сала мен туризм, ауыл  шаруашылығы. 

Қорытындысында қазіргі  сәтте жан басына шаққандағы игерілген  тікелей шетелдік инвестициялардың көлемі бойынша Қазақстан ТМД  елдерінің арасында көшбасшы екендігі сөзсіз. Қазақстанға бірінші болып  инвестициялык деңгейдегі кредит рейтингі берілген.

Инвестициялық тартымдылықтың осындай жоғары көрсеткіші біз шетелдіктерге  минералдық ресурстарды, соның ішінде мұнай-газ саласындағы ресурстарды  игеруіне жол ашуымыз арқылы мүмкін болды. Қаржы қаражатының жетімсіздігі, негізгі қорлардың тозуы жағдайында Қазакстанның өзі орасан кен орындарын  толық мәнінде игере алмады.

Алғашқы кезде шетелдік инвестицияларды тарту мәселесі Батыстың іскер әлемінде экономикалық әріптес ретіндегі Қазақстанның болашақтылығы мен сенімділігі  туралы түсінігінің болмауынан күрделі  күйде тұрды. 1993 жылы "Шеврон" корпорациясының  келуі және онымен бірегей Теңіз  кен орны бойынша келісім жасалуы  баскд трансұлттық корпорациялар  үшін өзіндік белгі болды.

Инвесторлардың мұнай-газ  саласына белсене келуі осыдан басталды. Бүгінде Қазақстанда өлемнің  аса ірі мүнай компанияларының  бәрі жұмыс істейді. Олардың арасында "Эксон Мобил", "Шелл", "Эни", "ШевронТексако", "Тоталь", "Бритиш петролеум", "Лукойл", Қытай  ұлттық мұнай корпорациясы бар. Олардың  қазақстандық рынокта болуы елдің  жоғары инвестициялық тартымдылығы секілді инвесторлардың мүдделері  мен құқықтарын қорғау саласындағы  заңнамалардың тұрақтылығын да куаттайды.

Соңғы 30 жылда коры 10 миллиард баррель деп бағаланған аса ірі Қашаған кен орнының  ашылуымен Қазақстан мұнайдың барланған  қорлары бойынша әлемде жетекші  орындардың біріне шықты.