Қазақстан Республикасының мемлекетттік қарызы

  Мемлекеттік қарызды басқарудың күрделі механизмін пайдалана отырып, казначейліктер бюджеттік тапшылықты жою үшін үлкен көлемде қаржы ресурстарын қолданады. Бюджеттік және қаржы —ақша саясаты макроэкономикалық реттеудің кең көлемдегі мәселелерін шешуге бағытталған. Олардың қатарына антициклдық саясатты жүргізу, жұмыспен қамту, төлеу қабілеті бар сүраныс дәрежесін және жалпы іскерлік белсеңділікті реттеу жатады.

  Бюджеттік шығыстарды ұлғайту мен салықтарды азайту шаралары сұраныстың және экономикалық белсенділіктің жалпы төмендеу кезіңде, экономикалық дағдарысқа ұшырау қаупі төнгеңде жүргізіледі. Мемлекеттің шығыстарын қаржыландыру жиынтық сұраныстың жалпы көлемін ұлғайтады. Салықтың төмеңдеуі күрделі қаржының, әсіресе орта ұсақ компаниялардың көбеюіне қолайлы жағдай жасайды. Салықтың төмеңдеуі жағдайында мемлекеттік шығындардың артуы мемлекеттік бюджеттердің тапшылығын ұлғайтып, инфляциялық процестердің күшеюіне әкеледі. Шығыстардың кірістен осындай артық болуы активті бюджеттік дефицит деп аталады. Сонымен қатар экономикалық белсенділіктің төмендеуі себепті мемлекеттік табыстардың қысқаруы пассивті дефицит деп аталады.

    Тапшылықты қаржыландыру концепциясы неокейнсиандық багыттагы экономистердің теориялық құрылымында берік орын алды. Оның негізгі ерекшеліктерін соғыстан кейінгі жылдары батыс экономистері экономиканы мемлекеттік реттеу үлгілерін жасауға кеңінен енгізді, ал үкімет басшылары оны тәжірибеде қолданды. Алайда тәжірибе барысында "дефицитті каржылаңдыру" идеясы күткен нәтижесін бермеді. Бұл концепцияның ең әлсіз жері оны қолдану 60—70-жылдарда анық керінген экономиканың инфляциялық түрақсыздануын күшейтті. Белсенді бюджеттік дефицит қарыздың монеттенуіне ақша массасының бақылаусыз көп ұлғаюына және ұлттық валютаның құнсыздануына әкелді. Сөйтіп, ұзақ мерзімді жоспарда активті бюджеттік дефициттер белгілі жағдайда халықтың сатып алу қабілеті мен мемлекеттік шығыстардың экономикаға  ықпалының  себебі  болмақ.   Мұндай  мемлекеттік реттеудің ең басты бір проблемасы экономикаиы "суыту" инфляциялық қызьш кету" дегенмен күресу.

  Дефляциялық (инфляцияға қарсы) шаралардың күрделілігі  мынада: озып жүзеге асыру мемлекеттік  шығындарды азайтуды, несиенің қымбаттауына жол бермеуі ақша келемін тығыздауды, қысуды қажет етеді. Мұның бәрі өз кезегіңде жиынтық сұранысты тежейді, күрделі қаржьшы азайтады, іскерлік белсенділікті төмендетіп, жұмыссыздықты кебейтеді.

  Сонымен  мемлекеттің қарыз проблемасы  ақша айналасының күрделі кешенімен, бюджет саясатымен, мемлекеттің экономикалық белсенділік ықпалымен және әлеуметтік процестермен тікелей байланысты. Сыртқы қарыз. Шаруашылық өмірді жаппай интернационалдандыру процесі халықаралык кредиттің (несиенің) жедел дамуымен жүреді. Қажетті финанс қаржыларын щоғырлавдыру үшін мемлекет ұлттық шекарадан тыс жерлердегі ақша көздерін де кеңінен пайдаланады. Мұның нәтижесінде сыртқы борыш пайда болады, ол жоғарыда айтылған ішкі қарыздан айтарлықтай өзгеше. Халықаралық несие қызметінің басты қатысушылары жеке компаниялар, трансұлттық корпорациялар мен банктер әр түрлі қорлар және т. б. Бірақ соңгы кездерде халықаралық капитал рыноктарында сшерацияларға үкімет органдары қатысып заемщик, кредитор рөлін атқарады. Мемлекет финанс қаржыларын қарыз капиталының ұлттық рыноктарынан (жеке кредиторлардан немесе ресмн органдардан) сонымен қатар "еврорыноктан", яғни қарыз капиталын ұлттық рыноктан тыс та алады. Ұлттық рыноктарда сыртқы заем жеке банктің екілеттігі немесе мемлекетаралық келісімдер арқылы орналастырылады. Мемлекетаралық заемдар әр түрлі валюта арқылы орналасады, бірақ әдетте шығарылған тұста бектілген валюта паритетін сақтайды. Экономикалық өмірдің интернационализациялануының қазіргі кезеңі халықаралық несиенің тез өсуімен, осының негізінде сыртқы қарыздың ұлғаюымен сипатталады. Соңғы онжылдықта дамушы елдердің қарызы жоғары қарқынмен өсті, 1990 жыл ол 126,5 млрд. долларға жетті. Алайда сыртқы берешектіктің өсуі өнеркәсібі дамыған елдерге де тән. Мысалы қазір ірі нетто — қарыз, елі АҚШ. Өткен онжылдықта жоғары процент ставкасы нәтижесінде АҚШ американ башсілерінг ірі шет ел капиталының ағылуын қамтамасыз етті. Бұл капиталдың едәуір бөлігі федералдық үкіметтің бағалы қағазына аиналып, бюджеттің  дефицитін   қаржылаңдыруға   жұмсалды.   Алайда АҚШ-тың жалпы сыртқы экономикалық позициясы өзгерді. Егер 80-жылдарда АҚШ нетто кредитор болса, 1988 жылы оның таза борышы 540 млрд. доллар. (ЖҰӨ-нің 11%) болды. Үстіміздегі онжылдықта бұл көрсеткіш 1 трлн. долл. жетпек. Халықаралық несиенің тез өсуі, шаруашылық өмірдің интернационалдануы елдер арасында капитал миграциясының аймақтар мен елдердің экономикалық өзара тәуелдігінің тереңдеуінің нәтижесі. Халықаралық несие финанс ресурстары жеке сектордың қажетін өтеуге де, мемлекеттік бюджеттің дефицитін жоюіа да мүмкіндік береді. Сонымен қатар сыртқы борыштың өсуі айтарлықтай проблема туғызды. Оның ең бастысы несие беруші елдер мен дебитор елдердің эконо-микасының сыртқы факторларға тәуелділігі.

  Кредит (несие)— қарыз капиталының қозғалысы, несие беру мүмкіндігі ақысын төлеу, қайтарып беру және мерзімдік принциптеріне күрылған. Экономикалық категория ретінде кредит құл иеленушілік қоғамда өсімқорлардың ақшаны қарызға беруінен басталып, өзінің айтарлықтай даму дәрежесіне буржуазиялық қоғамда қарыз капиталын пайдалану арқылы жетті. Кредит нарықтық экономика тұсыңда маңызды қызметтер атқарды. Біріншіден, тарихи тұрғыдан несие қоғамдық өндірістін шеңберін айтарлықтай кеңейтті. Екіншіден, кердит қайта бөлу қызметін атқарады. Осының арқасында жеке жинақтар, кәсіпорындар пайдасы, мемлекет табысы қарыз капиталына айналып, халық шаруашылығынын кіріс келтіретін салаларына жұмсалады Мысалы, АҚШ-та жинақтың ірі көзі (басқа елдердегі сияқты) жеке адамдар (отбасы, халық). 1989 жылы АҚШ экономикасының бұл секторында таза жинақтар (жалпы жинақтан берешекті шығарып тастағанда) 198 млрд. доллар болды. Бұл қаржының үлкен бөлігі мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алуға жұмсалды. Үшіншіден, кредит (несие) айналым шыгындарын үнемдеуге көмектеседі. Оның дамуы барысында банктік есеп-шот пен салымдар (несие карточкілері, әр түрлі есепшоттар, депозит сертификаттары) қолма қол ақшасыз айналымға түседі, сөйтіп ақша ағымы жеделдейді. Төртіншіден, несие капиталдың орталықтануы мен шоғырлануын тездету қызметін атқарады. Кредитті бәсекелік күресте жиі пайдаланады, ол фирмалардың бірігуі мен бірін-бірі жойып жіберуіне ықпал етеді. Несиені жеңіл шарттар бойынша алған кәсіпкерлер капиталдың тез өсуін қамтамасыз етеді, басқалары несиені ауыр шарттар бойынша альга, бәсекелік күресте үтылып қалады. Тарихи даму барысында несиелер сан түрлі пішінде көрінеді, олардың негізгілері коммерциялық банктік несиелер. Коммерциялық несие кәсіпорын-дардың, бірлестіктердің, өзге де шаруашылық субъектілерінің бір-біріне беретін кредиттері. Мұндай несие төлемін кейінге қалдыратын тауарлар түрінде де болады. Көп жағдайларда олар вексель — бағалы қағаз, оны алғандар белгілі уақыттың ішінде вексель иесіне көрсетілген ақша сомасын төлейтіні туралы міндеттеме қабылдайды. Коммерциялық кредиттің жан-жақты дамуьша кедергі жасайтын нәрсе оның кредитор кәсіпорындарының резервтік қор мөлшерімен шектеулі. Тауар түріңде берілгендіктен, мысалы оны жалақыға пайдалануға болмайды жәие ол тек өндіріс құрал-жабдықтарын өндіретін және оны тұтынатын кәсіпорындарға ғана беріледі. Коммерциялық кредиттің мұндай шектеулерін банктік несиені дамыту арқылы жоюға болады. Банктік несие-қаржы мекемелерінің (банктердің, ассоциациялардың) барлық шаруашылық субъектілеріне жеке кәсіпкерлерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға және т. б, қарыз ақша ретінде беретін несиесі. Банктік кредиттер қысқа мерзімді (1 жылға денін), орташа мерзімді (5 жылдан жоғары) болады. Бұл несиелер тек тауарлар байналысы ғана емес, сонымен қатар капитал қорлануына да қызмет етеді. Коммерциялық несие бзғыты, мерзімі мен келісім сомасы жөніндегі шектеулігін жоя отырып банктік несие-кредит қатынастарының негізгі және басым түріне айналды. Кредиттің (несиенің) басқа көп тараған түрлеріне: шаруашылық жүргізуші субъектілердін бір-біріне кәсіпорындар мен ұйымдар шығарған акцияларды, облигацияларды, қатысу кредит билеттерін т. б. бағалы қағаздарды сатуы жатады. Бұл операциялар кәсіпорындарды қаржыландыру мен несие берудің (облигация, бағалы қағаздар) орталықсыздандырылған түрлері деп аталады. Тұтыну кредиті жеке адамдарға ұзақ мерзімді тұтыну тауарларын сатып алу үшін 3 жылға беріледі. Ол бөлшек сауда дүкендерінде төлемін кейінге қалдырып тауар сату арқылы жүзеге асырылады! немесе түтыну мақсатында банктік карыз беріледі. Тұтыну несиесін пайдаланғаны үшін, әдетте жоғары процент (30% ке дейін) төлейді және кредитті қайтару отбасы бюджетіне үлкен салмақ салады. Ипотекалық кредит қозғалмайтын (жер, құрылыс, үй) мүліктер орнына  берілетін  ұзақ  мерзімді  қарыз.  Мұнда қарызды берудің қүралы банктер мен кәсіпорындар пшғаратьш ипотекалық облигациялар. Ипотекалық несие көбіне ауыл шаруашылығының негізгі қорларын жаңартуға пайдаланып, бүл салада капитал шоғырлануына көмектеседі. Мемлекеттік несие-кредит қатынастарының жүйесі. Мұнда мемлекет заем беруші, ал халық пен жеке бизнес қаржылардың кредиторлары. Мемлекеттік несиенің көзі тек орталық үкімет қана емес, жергілікті өкімет оргаңдары да шығаратын мемлекеттік заем облигациялары болып табылады. Мемлекет несиенің бүл түрін алдымен бюджеттің тапшылығын (дефицитін) жоюға қолданады. Мемлекеттік облигация шығару (эмиссия) және оны тарату нәтижесіңде АҚІІІ-тың мемлекеттік қарызы 2 трлн. доллардан асып отыр. Халықаралық кредит-қарыз капиталының халықаралық қатынастар саласындағы қозғалысы. Халықаралық несие тауар немесе ақша (валюта) түріңде беріледі.  

1.3. Бюджет тапшылығы  мен мемлекеттік  қарызды 

реттеу  әдістері

Бюджет тапшылығын жабудың мынадай әдістері бар:

а)мемлекеттік қарыздар; 
ә)салық салуды кобейту;

б)ақша эмиссиясы.

   Өз  кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда да, жанама түрде мемлекетгік бағалы қағаздар шығару және оларды коммерциялық банктерге откізу арқылы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық банктер өзінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың арқасыңда айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.

   Бюджет  тапшылығына қатысты фискалдық саясат үш тұжы-рымдамаға негізделеді.

1. Жыл сайынғы теңдестірілетін бюджет. Мұндай бюджет мұндаға дейін фискалдық саясатгың мақсаты деп есептедді. Алайда бюджеттің мұндай жай-күйі фискалдық саясаттың тұрлауландырушы, циклге қарсы бағыттылығын азайтады. Бюджетті тендестіру тіпті экономикалық циклдың ауытқуын үлғайтуы мүмкін. Жұмыссыздықтың болуы және халықтың табысының құлдырауы кезінде салық түсімдері автоматты түрде қысқарады. Бұл жағдайда бюджетті теңдестіру үшін мемлекетке не салықтардың мөлшерлемелерін арттыруы, не мемлекеттің шығыстарын қысқартуы, не бұл екі әрекеттіде жүзеге асыруы қажет. Қорытындысы жиынтық сүранымның қысқаруы және өндірістің одан сайын құлдырауы болып табылады.

   Бюджетгі  тендестіру саясаты сонымен бірге  инфляцияны үдетуі мүмкін. Инфляцияның болуы кезінде ақшалай табыстардың артуы автоматты түрде салық түсімдерін кобейтеді. Бюджеттің артығын жою үшін мемлекет мына шараларды қоддануы тиіс: не салықтардың мөлшерлемелерін төмендетуі, не мемлекеттің шығыстарын көбейтуі, не бұл екі шараның ұштастырылуын пайдалануы тиіс.

2. Циклдік негізде теңдестірілетін бюджет. Бұл тұжырымдамаға сәйкес бюджет жыл сайын емес, экономикалық циклдың барысында тендестіріледі. Өндірістің құлдырауын болдырмау үшін мемлекет тапшылықты әдейілеп жасай отырып салықтарды азайтады және шығыстарды кобейтеді. Экономиканың келесі өрлеуі кезінде мемлекет салықтарды кобейтеді және шығыстарды қысқартады, ал пайда болған бюджетгің артығы құлдырау жылдарындағы тапшылықтарды етеуге бағытталады. Сөйтіп, циклге қарсы фискалдық саясат және экономикалық цикл ішінде бюджетті теңгеру жүргізіледі. Құлдыраулар мен өрлеулер тереңдігі мен ұзақтығы бойынша бірдей болмайтыңдығы, мұның өзі бюджеттің циклдік теңгерімділігін бұзатындығы бұл тұжырымдаманың әлсіз буыны болып табылады.

Қаржының  функционалдық тұжырымдамасының мақсаты макроэкономикалық тұрақтылыққа, инфляциялық емес толық қам-тылуды қамтамасыз етуге жету үшін жалпы экономиканы теңдестіру болып табылады. Бұл тұжырымдама кезінде бюджетгі теңгеру болмашы мәселе болып табылады, бюджет тапшылықтары мен мемлекеттік борыштың да, бюджет артығының да болуына рұхсат етіледі. Бұл жағдайда экономикалық өсуге қарай салық жүйесі бюджетке түсетін түсімдерді автоматты түрде қамтамасыз етеді, ал микроэкономикалық тұрақтылық бұл өсуді ынталандыратын болады, мұның нәтижесіңде тапшылық өзін-өзі қаржыландырады деп шамалауға болады. Бұдан басқа, мемлекет салықтармен іс жүзінде шексіз айлашарғы жасай алады және бюджеттің тапшылығын жаба алады. Бұл тұжырымдамада сонымен бірге тапшылықтар мен ірі мемлекеттік борыштың болуы қалыпты экономика ушін қауіпті емес деп шамаланады.

Цикддік негізде және функционалдық қаржы  тұжырымдамасында тендестірілетін бюджеттің тұжырымдамасына бағдарланған фискалдық саясат ақша айналысының жай-күйін есепке алатын, бюджет тапшылығының қалыптасуына бақылауды, мемлекет шығыстарының бағыттары бойынша тиімді шараларды қаржыландыруды қамтамасыз ететін қаржылық шаралардың негізделген бағдарламасын әзірлеуді қажет етеді. 
 
 
 
 
 
 

ІІ  Қазақстан  Республикасныдағы  бюджет салық саясатының мемлекеттік қарызды  реттеудегі атқаратын  ролі. 

2.1. Қазақстан Республикасындағы  салық саясаты  жағдайы және

мемлекеттік қарызды басқару.

         Республикалық бюджетгің түсім  көздері - салықтар мен басқа да міндетгі төлемдерді құқықтык реттеу — республикалық деңгейдегі салық салу аясында салық механизмдерін қолдану, тұрақты бекітілген салыктық түсімдерді — салықтар мен өзге де міндетті төлемдерді алу, сондай-ақ олардың белгіленген тәртіппен республикалық бюджеттің кірісіне уақтылы және толығымен түсуіне тексеру жүргізу барысында туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейтін салықтық құқықтың ерекше бөлімінің институты.

    Республикалық бюджеттің салықтық  түсімдері аясындағы материалдық салыктық қатынастарды құқықтық реттеудін мақсатты бағдары мемлекеттік, сондай-ақ корпораииялық (және жеке меншік) шаруашылық жүргізу ауқымында туындайтын мемлекеттік қаржылық қатынастардың тиімді қалыптасуына қол жеткізуге бағытталады.    Мемлекет меншігіндегі республикалық бюджеттін ресурстары Қазақстан Республикасындағы саяси құрылыстың тұрақтылығын, әлеуметтік мүдделерді және елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, сондай-ақ орын алуы мүмкін келеңсіз ішкі және сыртқы экономикалық факторларды болдырмауға септігін тигізеді.

  Алымдардан  кейінгі Республикалық бюджет кірісінің  айтарлыктай салықтық түсімдері ретінде, кезінде салықтық емес кірістерге жатқызылған, ал бүгінде салық заңнамасына және Бюджет кодексіне сай міндетті төлемдерге айналған төлемақылар қарастырылады.

  Республикалық бюджет кірісінің елеулі түсімдері  қатарына Қазақстан Республикасының жер койнауын пайдаланушылар төлейтін арнаулы міндетті төлемдерді жаткызуға болады. Бюджет кодексі 46-бабының 1-тармағының 7),8) және 9)-тармақшаларына сәйкес:

1. бонустар;
2. роялти;
3. Қазақстан Республикасының жасалған келісім-шарттар бойынша өнімді бөлу жөніндегі үлесі республикалық бюджеттің салықтық түсімдері болып табылады.

  Ерекшеленген  объектілерден алынатын аталған  осындай мемлекеттік баждардан басқалары (өздеріне тән объектілеріне қарай алынатындары) бойынша мемлекеттік баж сомалары толығымен жергілікті бюджеттердің еншісіне берілген. Көптеген жылдар келемінде республикалық бюджеттің тұрақты бекітілген кірістері болып айқындалған және белгіленген салық жүйесіндегі кедендік баждар мен өзге де міндетті кедендік төлемдердің қазіргі кезде де аталған бюджеттің түсімдері ретінде Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің 46-бабынын 1-тармағындағы 22), 23) 24)-тармақшаларда көрініс тауып отырғаны көпшілікке мәлім.

Кедендік баждар мен міндетті төлемдер Бюджет кодексінде:

1) әкелінетін  тауарларға салынатын кедендік  баждар;

2. әкетілетін тауарларға салынатын кедендік баждар; .
3. отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын кедендік баждар;
4. кедендік бакылауды және кедендік процедураларды жүзеге асырудан түскен түсімдер деп жиынтықталып аталғанымен, Қазақстан Республикасының Салық кодексінде (64-бап):

 Аталған салықтар бойынша салықтық міндеттемелердің негізгі элементтеріне (салық салу элементтеріне) салық төлеушілер, салық салу объектілері, салық ставкасы, салықтарды есептеу және телеу тәсілдері мен тәртібі, салықты төлеу мерзімдері, салық сомасы түсетін (есептелінетін) бюджет және т.б. жатады. Осындай және аталмаған басқа да элементтер төлеушінің салық төлеу жөніндегі міндетін (егер олар салықтық міндеттемелердің элементтері ретінде заң жүзінде көрініс тапса) белгілейтін және салықтың зани құрамын құрайтын аса маңызды элементтердің жиынтығы болып саналады.         Мемлекеттің салықтык қызметі Қазакстан Республикасының салык жүйесі ауқымындағы салық салу процесін ұйымдастыруға және салық салуға байланысты барлык мәнжайларды (салықтар мен баска да міндетті төлемдердің шамасын және ставкаларын, салықтық төлем сомаларын есептеу және оларды бюджетке төлеу тәртібін, өздеріне қатысты заңи фактілер негізінде салықтық міндеттемелер жүктелген занды және жеке тұлғалардың шеңберін, салық жүйесінің барынша жұмыс істеу механизміндегі фискальдық және реттеуші функциялардың өзара іс-әрекетін, сондай-ақ олардың балансты болуын қамтамасыз етуге бағытталған, салықтық заң актілеріне негізделген, мемлекеттің объективті экономикалық кызметі болып табылады. Салықтар мемлекеттік кірістің (бюджеттің) ең мол түсім көздері болғандықтан олар қандай болмасын мемлекеттің өсіп-еркендеуінің материалдық ңегізі болып есептелінеді. Сондықтан салықтық қызмет мақсатының басты бағыты салықтардың көмегімен бюджетке кірістерді тарту арқылы мемлекеттің қазынасын калыптастыру және мемлекеттің функциялары мен қоғам мүдделерін акшалай қамтамасыз ету болып табылады.