Жұмыссыздық

 Д.Рикардо,  Ж.Б.Сей, сонымен бірге неоклассиктер  А. Маршал, А.Пигу, нарық жүйесі  мемлекеттің экономикалық процестерге  араласпаған жағдайында толық  жұмыспен қамтамассыз ете алады  деп дәйектеді. А.Пигу өзінің “Жұмыссыдық теориясы” еңбегінде (1993ж.) жұмыссыздықтың басты себебі ретінде еңбек ақының жоғарғы деңгейін: еңбек ақыны өсіру, өндіріс шығындарын көбейтеді және жұмыс орындарының қысқаруына әкеледі деп есептеді.

     К.Маркс  жұмыссыздықтың үш түрін ажыратады: ағымдық, жасырын және тұраланған. Мұндай жұмыссыздық түрлері өткен тарихта ғана қалып қойған жоқ, ол нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің бәріне де тән. Қазақстан да бұл проблемалардан өтіп кете алған жоқ.

       Жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейінің болуы еркін экономикаға тән қасиет. Нарықтық экономикаға өту кезеңдегі негізгі мәселе – жұмыссыздықтың өсуін баяулату және оны белгілі бір деңгейде ұстап тұру. Мемлекеттің араласуының негізгі шаралары – жұмыссыздықты болдырмау және жұмыс орындарын ұйымдастыру.

     Қазақстан Республикасы Президентінің жыл  сайынғы халыққа жолдауында барлық қазақстандықтардың өмірін жақсартуға, экономикалық өркендеуге әкелетін саясатты жасау қажеттілігі аталады. Осыған байланысты қазіргі негізгі мәселе еңбек нарқындағы жұмыссыздықпен, кедейлікпен күресу. Мемлекет бағдарламалары жасалуда. Қазіргі кезде Қазақстан экономикасында іс жүзінде асып жатқан жұмыспен қамтудың белсенді көмек көрсету бағыттарына мыналар жатады:

• Жұмысты іздестіруге көмектесу және жұмысқа орналастыру арқылы қызмет көрсету;
• Кадрларды қайта даярлау және біліктілікті жоғарлату;
• Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
• Жұмыспен қамтуды субвенциялау;
• өзін-өзі жұмыспен қамтуға метериалдық көмек көрсету;
• өзін-өзі жұмыспен қамтуға микрокредиттер беру немесе кішігірім кәсіпорындарды құру және т.б.

Бұл бағдарламалар  іске асып жатқанымен, өз деңгейінде тиімділігі әлі төмен және нәтижелері де мардымсыз болып келеді. Оның басты себебі – бұл бағдарламалардың дұрыс ұйымдастырылып, менеджмент негізінде іске асырылмауы болып отыр.

     Еңбек нарқы, жұмыссыздық тек бір саланы ғана қамтитын саясат емес, ол барлық салаларды , барлық адамдарды қамтитын саясат. Еліміздің әл-аухаты, экономикалық жағдайы мемлекеттің ұстанған саясатына  және жүргізіліп жатқан реформаларына, саяси-экономикалық басым бағыттарына тікелей байланысты. Еңбек нарығының қалыптасуы және дамуы азаматтарды қорғау, оларды әлеуметтік тұрғыдан қолдау бойынша экономикалық, құқылық және ұйымдастыру шаралары жүргізілуі қажет.

     Қазақстан жағдайында нарықтың инфрақұрылымы, оның ішінде еңбек нарығының институттары мен ұйымдары, жеткілікті дамымағандықтан мемлекет әлі де зор роль атқару керек. Еңбек нарығы толық құнды бәсекелесті болған сайын қызметкерлер де, кәсіпкерлер де елдің еңбек ресурстарын барынша көп өнімді пайдалануға ынталанады. Жеке меншікті сектордың даму дәрежесі өскен сайын, еңбек нарығының инфрақұрылымы кемеліне жеткен сайын мемлекет әлеуметтіқатынастарына өзінің рөлін, кірісу дәрежесін мен формасын өзгертеді. 

     2.1  ҚР – дағы жұмыссыздық деңгейін анықтау

     «Еңбек  рыногы және жұмыспен қамту саясаты» деген проблеманыың мәселеде зерттеу  арқылы жоба жасау туралы Қазақстан  мен Германия арасында 1996-1997 жылдары  келіс сөз жүргізіліпті. Ол жобаға кірісу 1998жылғы ақпан айынан қолға  алынған екен. 2000 жылдың басында  «Техникалық ынтымақтастық жөніндегі неміс қоғамының» тапсырысы бойынша мамандардың халықаралық тобы «Талдықорған қаласындағы жұмыссыздық жағдайы және экономикалық дамудың жұмыспен қамтуға көмектесе алатын әлеуметтік мүмкіндіктері» деген тақырыпта жүргізілген жобалық зерттеу нәтижесі бойынша есеп даярлады. Бұл жұмысты орындауға  Қазақстан Республикасы Экономика Министірлігінің экономикалық зерттеулер институтының (ЭЗИ), қоғамдық пікірді зерттудің бүкілресейлік орталығының (ҚПЗБО), Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің мамандары қатысты.

     Біздер  жұмыссыздық пен кедейлік жөнінде  материал жинағанда үкіметтің әр кездегі қимылының тиянақсыздау болғанын байқаймыз. Жұмыспен қамту  қызметі жаңа жұмыс орындарын  жасағаны үшін ынталандыруға бдағдар беру керек. Ол үшін 7 миллиард теңге бөлінгенді. Бұл қор 1999 жылы жойылып, тек жұмыссыздық жөніндегі борыш қана қалды. Екіншіден, бұрын жұмыспен қамтудың мемлекеттік қызметі болды, ол осы іспен шұғылданды, ал қазір мұнымен кәсіпорын құқығын пайдаланатын биржалар шұғылданады. Көбінесе кәсіпорын жұмысқа алған адамдарды «биржа қызметкерлері жұмысқа арнайы орналастырады» деген жалған анықтамалар жинайды екен. Сол үшін мемлекет бюджетінен олар ақша алады.

     Бүгінгі күні экономикамыз біраз көтерілген тұста жұмыссыздық онша байқалмайды. Ал егер әлемдік бағалар өзгеріп, төмендесе, біздегі ахуал қиынға айналуы мүмкін. Біз жұмыссыздықпен күрес бағдарламасында біздің елдің өзін-өзі қамтамасыз етуінің элементі болуға тиіс салаларда қажетті жұмыс орындары жасаған жоқ деп мойындаймыз. Бұлар – жеңіл тамақ өнеркәсібі, бірінші кезекте қажет товарларды өндіру, құрылыс материалдарын өндіру, яғни біз Қытайдың, Ресейдің, Түркияның товарларын импорт жасадық та олар біздің рынокта лық толтырды, ал біз валютаны шетке жіберіп жатырмыз. Қазіргі күні бұған төзуге болады, өйткені, әлемдік бағалардың жоғары болуымен валюта көптеп түсуде. Жоғарыда айтқанымдай егер бағалар төмендесе онда біздегі әлеуметтік жағдай ауырлау болады. Себебі, жер асты  кендерін қазып шығаратын өнеркәсіпте жұмысшыларды жұмыстан шығару күшейеді.

     Осыларға  сәйкес кейбір мәселелерді сіздермен  талқылағым келеді. Біріншіден, айқын  экономикалық тетіктерді жасамай тұрып, жұмысшылардың құрамын қайтадан жасау, өндірістің құрамын өайтадан жасау жайында сөз ету  бұл  шындыққа сай болмайды. Екіншіден, егер қазір жұмысшыларды қайтадан оқытуды сөз етсек, онда қазір бізде жұмыс күші артық және өте білікті.

     Қазақстанда шағын, ұсақ өндіріс күшті дамығаны белгілі. Қазір ол тіпті әлсіреді. Біз 1 (өндіріп) өнім өндірсе, жеңілдіктер  соған берілуге тиіс дейміз. Әрине, Қытай товарын екі қаптауға болады. Ал өзімізде товарды жаңадан өндіруге уақыт керек, кейде жолдар қажет. өндірістік циклге айналым жасауына көп уақыт кетеді. Сөйтіп өз өндірісін жаңа жұмыс орындарын құрғандарды көтермелеу керек. Одан салық салуды, кеден бажын реттеу қажет. Қазір ішкі рынокты жабуға болмайды деушілер көп. Ал көп елдерде кеден бажы 20 пайызға дейін жетеді. Ал, бізге қазір аяқ киімге, тоқыма, тігін бұйымдарына, әр түрлі маталарды әкелуге кеден бажының вставкасы нөлден 5 пайызға дейін, көп елдерде 5 пайызда қолданылмайды, баж жоқ. Еш баж салығын алмай күніміз жоқ, онда жаңа жұмыс орындарын құра алмаймыз. Сондықтанда  біз аса жоғары кеден бажын қолданбай-ақ, аяқ киім және тігін бұйымдары 20 пайызға дейін баж салығын тағайындасақ, бұл осы өндірісті өзімізде дамытуға болар еді.

       Жұмыссыздық сияқты әлеуметтік  құбылыстың пайда болуы Қазақстан  үшін жаңа оқиға болып табылады. Жұмыссыздық мәселесін үкімет  әр түрлі заң актілерін қабылдау, көптеген бағдарламалар жасау  арқылы шешуге тырысуда. Сол кезде ешкімде жұмыссыздардың өздері нені қалайды, олардың жалпы келбеті қандай екендігін зерттеген емес. Мұнсыз бағдарламаларың көптеген қағидалары жүзеге асуы мүмкін емес және де тиімді де болмайды. Екінші жағынан жұмыс берушілердің жұмыспен қамту мәселесін шешідің жолдары туралы пікірлерін ескеру де қажет. Тек жұмыс берушілер мен жұмыссыздардыңі көзқарастарын салыстырып қарау арқылы ғана жұмыспен қамтудың нақтылы және тиімді жолдарын жасап шығаруға болады. Республика бойынша тұтас алғанда 127,7 мың адам жұмысқа  орналастырылды, бұл жұмыс іздеушілердің жалпы санының 35,0 пайыз. Ауылдық жерде жұмысқа орналастыру деңгейі 28,0 пайыз болды. Бағдарлама 2000 жылғы белгіленген еңбекпен қамту тапсырмасы 109,4 пайыз орындалды.

       Республика бойынша 2000 жылғы желтоқсанның аяғында бір бос жұмысорнына есеппен 25 адам, ауылдық жерде 137 адам таласты.

       Жеке аймақтар бойынша алып  қарағанда Қарағанды облысында  бағдарлама бойынша жұмыс сұрап  келегн 18 мың адамды орналастыру  көзделсе, іс жүзінде 32,0мың адам орналастырылды, яғни 77,7 пайыз артық, Солтүстік Қазақстан облысында –тиісінше 4,0 мың және 5,2 мың адам. Яғни 30,9 пайыз, Оңтүстік Қазақстанда – 7,9 мың және 9,5 мың адам немесе 20,1пайыз, Қызыл-ордада 4 мың және 5 мың, яғни 25,0 пайыз, Ақмола облысында – 5,0 мың және 6,0 мың, яғни 19,6 пайыз артық орналастырылды.

     Жұмыссыздарды еңбекпен қамтудың төменгі көрсеткіштері  бұрынғысынша Жамбыл облысында, бұл  облыста жұмыс сұрап келгендердің тек  13,9 пайыз ғана орналастырылған. Бағдарламада көрсетілген жоспарлы тапсырма бос орныдалмай қалды.

     Еңбекпен  қамту жәрдемдесудің бір түрі – бос жұмыс орындарының жәрмеңкесін  өткізу. Бүгінгі күні оларды ұйымдастыру  мен өткізудің тәжірибесі Қарағанды, Ақмола, атырау, Павлодар облыстарының, Алматы және Астана қалаларынаң жұмыспен қамту жөніндегі өкілетті оргадарында бар.

     Германияның ғылыми-техникалық қоғамының бірлесіп атқарып жатқан «Еңбек базарының  саясаты және жұмыстылық» техникалық  жоба аясында елімізде еңбек және жұмыспен қамту саласындағы қызметті жақсартуға көмегін тигізіп, елеулі нәтеже беруде. Өткен жылы төмендегідей бірнеше бірлескен жоба асырылды:

• жұмыссыздар үшін бірнеше қлғамдық жұмысты ұйымдастырып дамытуға жәрдемдесу;
• жұмыспен қамту жөніндегі органдардың жәрдемімен жұмыссыздардың еңбек базасында кәсіптік бейімделе білуі мақсатында оларды даярплауға, кәсіптік білімін көтеру және қайта даярлау;
• жастардың, әйелдердің, ауыл тұрғындарының және сондай-ақ, экологиялық апат аудандарында тұратын азаматтардың жұмыспен қамтуына жәрдемдесу жөнінде мақсатты бағдарламалар жасап жүзеге асыру;
• шағын несие жүйесін  енгізу есебінен республикада кәсіпкерлік және өзін-өзі жұмыспен қамтуды дамыту.

     Осыларды  ескере келіп айтарым: талқыланып жатқан салық кодексінде жұмыс орындарын  жасаушыларға керек. Ең алдымен салықтың жеңілдіктер жергілікті жұмыс күшін,  жергілікті шикізатты пайдалануға болатын және ондай өндіріс дамыған аймақтарда берілуге тиіс және артта қалған, экологиялық атапқа ұшыраған, біз бүгін әлеуметтік төлемдерді үнемі көбейтуге мәжбүр болып отырған аймақтарда кәсіпкер өндірісті нөлден бастап жаңадан ашса, оны жалақыға деген табыссалығы мен зейнеткерлер  қорына аударылатын салымнан басқа салықтың барлық түрінен босату керек.

     Түркияда  және басқа елдерде  де осылай  жасаған. Бұл бір. Екіншіден, біз  жаңа жұмыс орындарын жасаған, олардың санын көбейткен жұмыс берушілер үшін кейбір жеңілдіктер қарстырмақпыз. Ал көптеген шетелдік ұйымдар Қазақстандық отандық товар өндірушілерге ешқандай салық жеңілдіктері болмауы тиіс дейді. Мен бұған үзілді-кесілді қарсымын. Осыдан кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес бойынша бағдарламаны жасаған , міселені былайша қойдық: шетелдік инвесторлар отандық кәсіпкерлермен бірдей қойылуға тиіс. Қазақстанда жұмыссыздықтан қорқынышты мәселе жоқ деп санаймын. Ең бастысы, ол аса үлкен көлемде көбейтіп келеді.

     Тағы  бір көңіл беретін жәйт,ол –  бюджетте жұмыспен қамтуға арнайы ақша қаралуы керектігі. Қазіргі кезде  бюджеттің 13 пайызы әлеуметтік төмендерге жұмсалады. Бір қарағанда бұл  жақсы сияқты. Кейінгі кезде ауылды жерде зейнетақы мезгілінде төлей  бастады, ал зейнеткерлердің жұмыссыз балалры сол зейнетақыны алады да өз мақсаттарына жұмсайды. Сондықтан біз ең алдымен бюджет ақшасымен нақтылы жаңа жұмыс орындарын жасаған, жұмысқа адамдарды орналастырған және жұмыс табуы үйреткен компанияларды ынталадыруымыз керек. Жұмыс берушілерді өндірісті кеңейтуге, жаңа салаларды игеруге итермелеуіміз қажет.

     Бұлардан  басқа шағын несие беру, импорттың  орнын басу сияқты мәселелер да бар. Ол мәселелер кедейшілікпен күрес  бағдарламасында өз орнын тапты. Бұл халықаралық валюта қорының ұсыныстарына ғана сүйенуге болмайды. Өзіміздің де мүмкіндіктеріміз мол.

     Жаңа  жылдың алдында 100 миллион доллар қарыз  алдық та оны халыққа зейнетақы  түрінде төледік. Ол ақша қайдан келі? Ол ауылға кетті. Одан соң қайда кетті? Ол ақша Қытайдың арзан товарын сатып алуға кетті, яғни көрші елдге кетті. Сайып келген, біздің мемлекет берешек, өндіріс тоқтап тұр, оның есесіне көрші Шонжан экономикалық қуатын одан әрі күшейтудеміз. Көршінің дамығаны дұрыс ғой, бірақ алдымен өз экономикамыздың дамығаны қажет. Біз мемлекеттік сатып алу туралы заңға өзгеріс енгізу жөнінде ұсыныс дайындап жатырмыз. Енді біз мүгедектер қоғамын жұмыспен қамтамасыз етуге тиіспіз. Олар әзірге тоқтап тұр. Құлағы естімейтін, көзі көрмейтін, тағы басқадай мүгедектердің 460 кәсіпорны бар. Солардың қазір тек 15 ғана жұмыс істейді.

     Бағдарлама  бойынша 2000 жылы 146,2 мың жұмыс орнын  құру болжамдалғады, 2001 жылғы 1 қаңтарға 264,9 мың жұмыс орны құрылды, оынң 204,6 мыңы (77 пайыз) – тұрақты жұмыс  орындары. Сөйтіп, республика бойынша  бағдарлама белгіленген жоспар 181,2 пайыз орындалды.

     Ең  көп орын (83,3 мың)шағын бизнес саласында, өнеркәсіпте 63,0 мың және шаруашылығында 30,2 мың жұмыс орын құрылды.

     Бағдарламада  қараған жоспарлы тапсырма тек үш облыста – Павлодарда(44,1 пайыз), Ақмолада (56,9 пайыз), Қызыл-ордада (61 пайыз) – ғана орындалмай қалды.

     Бағдарламадағы  жұмыс орнын құру жөніндегі жоспарлы тапсырманы орындау  көрсеткішінің  амплитудасы 110 және 515 пайыз аралығында болды. Жұмыс орнын құру мына облыстарда белсенді жүргізілді: Қарағандыда – 424,3 пайыз, Оңтүстік Қазақстанда – 515,3 пайыз, Солтүстік Қазақстанда – 497,2 пайыз.