Нарық элементтері

     Нарық элементтері

     Нарық - өте күрделі, көптеген құрылымы бар үғым. Жалпылама тұрғыдан алғанда нарықтың мәні оның атқаратын қызметтері арқылы ашылады.

     Экономикалық  байланыстар өнімдердің өндірушілерден түтынушыларға қозғалысын қамтиды: бір жақтан өндірушілер, басқа жақтан, түтынушылар арасында көп түрлі айырбас жүріп отырады.

     Осындай айырбас процестері қоғамдық еңбек  бөлінісімен белгінеді. Бұл бір  жақтан, өндірушілерді ажыратады, еңбек  эрекеттеріне сэйкес оларды бір -біріне оңашаландырады. Екіншіден, олардың арасында түрақты функционалдық қатынастар туады. Бірінші жағдай эр өндірушілердің шаруашылық жүргізуде экономикалық жекеленуіне, тэуелсіздігіне үласады, сөйтіп нарық қатынастарының субъектілерінің қалыптасуының экономикалық негізін құрайды. Екінші жағдай, тауарларды сатып алу - сату эквиваленттік негізде жүріп отыратын айырбастар процестеріне айналады. Нәтижесінде, жабайы өндірушінің нарық қатынастарының субъектіне айналуының экономикалық шарты материализацияланады, өндіріс тауарлық өндіріске айналады. Өндірушілер өнім өндіруді жэне оны өткізуді, шығындарды өтеуді, өндірісті кеңейтуді жэне жетілдіруді - барлығын өз еркімен дербес шешеді. Тауар - ақша қатынасы жағдайында айырбас процестері нарықтық қатынастар формасын алады.

     Осы қатынастардың мазмұны неде? Экономикалық эдебиетте бұл сұраққа жауап бірдей емес. Оның ең жабайысы: нарық адамдардың сатушы жэне сатып алушы болып бір - біріне тауып кездесетін жері. Неоклассикалық экономикалық эдебиетте жиі қолданылатын нарыққа анықтаманы француз экономисі А.Курно (1801 - 1877 жж.) мен экономист А.маршалл (1842 - 1924 жж.) береді. «Нарық заттар сатылатын жэне сатып алынатын белгілі нақты нарық алаңы емес, ол сатып алушылар мен сатушылардың бір - бірімен өте еркін жағдайда келісімге келетін, кез келген жалпы аудан; еркіндік сонда-бірдей тауарлардың бағасы көп үзамай тез арада теңеледі».  Бұл  анықтама айырбастың еркіндігі мен бағаның белгіленуі нарықтың басты критериі деп көрсетілген.

     Ағылшын экономисі У. Джевонс (1835 - 1882 жж.) нарықтың критериі деп сатушылар мен сатып алушылардың арасындағы өзара қатынастардың тығыздығына назар аударады. Бұның айтуы бойынша, тығыз іскерлік қатынасқа түскен жэне қандай болмасын сондай тауралар туралы келісім жасасқан кез келген адамдардың тобы, нарық болады.

     Нарықтың  мэнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар екендігін бастау керек. Біріншіден, нарық (маркет) деген түсінік өзіндік мағынада өткізу деген түсінік, бұл айырбас, айналыс сферасында орын алады. Екіншіден, нарық - өндіріс, бөлу, айырбас және түтыну процестерін қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі. Бұл меншіктің эр алуан формаларн, тауар - ақша байланыстарын, қаржы - несиежүйесін пайдалануға негізделген, экономикалық іс - әрекеттердщ күрделі механизімі. Сонымен қатар, нарық қатынастарына мыналар жатады:

     •   Екі     субъектің     өзара    байланыстары     нарық     негізіндеболғанда, кэсіпорындарды  жэне  экономикалық басқа құрылымдарды     жалға  алумен байланысты қатынастар;

     •   Еңбек биржасы арқылы жұмыс күшін  жалдап пайдалану процесі;

     •   Шетел фирмалары мен бірлескен кэсіпорындардың айырбас процестері;

     •   Белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары;

     •    Тауар, қор, валюта биржалары мен  басқа құрылымдардан тұратын, нарықтық инфрақү-рылымдардың іс- эрекет процестері;

     Нарықтың  мэні оның функциялары арқылы анықталады. Нарық мынадай маңызды функциялар атқарады:

     •    Тауар өндірісінің өзін - өзі реттеу қызметі. Бул мына жағдай арқылы көрінеді:  тауарға  сұраныс  өскенде  өндірушілер  өздерінің  өндіріс көлемін    көбейтіп,    бағаны   жоғарылатады.    Нэтижесінде    өндіріс қысқара бастайды.

     •   Ынталандыру   қызметі.   Баға   төмендегенде   өндірушілер   өндіруді азайтады, сонымен қатар, олар жаңа техника, технологиялар енгізу, еңбек   ұйымдастыруды   жетілдіру    арқылы    шығындарды    азайту мүмкіндігін іздестіреді.

     •    Өндірілген өнім мен еңбек шығындарының қоғамдық маңыздылығын айқындау қызметі.  Бірақ бұл қызмет тек тапшылық жоқ өндіріс жағдайында жүзеге  аса алады:  сатып  алушылардың  таңдауы  бар болғанда,   өндірісте  монополия   болмағанда,   бірнеше өндірушілер болып, олар өзара бәсекелес болғанда.

     •     Реттеу  қызметі.  Нарық арқылы экономикадағы,  өндірістегі  жэне айырбастағы негізгі микро - және макропропорцмялар белгіленеді.

     •   Шаруашылық    өмірді    демократияландыру,    өзін    -    өэі    басқару принциптерін жүзеге асыру қызметі. Нарықтық қүралдар эсерімен қоғамдық өндіріс экономикалық жағынан қолайсыз элементтерден айырылып   отырады,   және   соның   арқасында   тауар   өндірушілер эркелкі түрге, буындарға бөлініеді, яғни дифференцияланады.

     Нарықтың  кү-рылымы өте күрделі болады жэне ол экономиканың барлық сферасында эсерін жүргізеді. Нарықтың экономикалық қү_рылымы мынадай жағдайлармен белгіленеді:

     •   Меншік формаларымен (мемлекеттік, жеке, үжымдық, аралас);

     • Шаруашылық субъектілерінің эр түрлі формаларының экономикадағы үлес салмағымен белгіленетін, тауар өндірушілердің құрылымымен (мемлекеттік, арендалық, кооперативтік, жеке меншік кэсіпорындары, т.б.);

     •   Тауар айналымы сферасының ерекшеліктерімен;

     •   Шаруашылықтың   құрылымдық   бөлімдерінің   мемлекет   иелігінен  алыну жэне жекешелендіру дәрежесімен;

     •    Осы елде пайдаланатын сауданың түрлерімен;Осы  жағдайлар  нарық жүйесіне ерекше  қасиеттер  береді.  Қүрылымы жағынан  нарықты мынадай критерийлері арқылы бөлуге болды: 1. Нарық катынастары объектілерінің атқаратын экономикалық қызметі бойынша:

     - игіліктер мен қызметтер нарығы;

     - өндіріс құралдарының нарығы;

     - ғылыми-техникалық жұмыстар нарығы;

     - құнды қағаздар нарығы;

     - жұмыс күщі нарығы;

     Нарықтың  көп түрлілігі кэсіпорындардың өзара эсер етуінің барлық жүйесіне күрделі өзгерістер енгізуді талап етеді, тауардың өткізілуін тікелей айланыс негізінде жүргізуді, сату - сатып алудағы бейнелеп-есептеу сипатын нақты сату - сатып алумен алмастыруды, шаруашылық байланыстарындағы серіктестіктерді еркін таңдауды талап етеді. Осындай нарықтың құралдарына тауар жэне қор биржалары, маманданған қоймалар, коммерциялық орталықтар, көтерме сауда орындары, жэне тағы басқарлар да жатады.

     2. Нарықтарды тауарлық топтар бойынша жіктеуге болады:

     - өндірістік қызметке бағытталған  тауарлар нарығы;

     - халық түлынатын тауарлар, азық - түлік тауарлар нарығы;

     - шикізат пен материалдар жэне  т.б. нарықтары;

     Ауылшаруашылық    шикізаттары    нарығында    азық    -    түлікке    жэне ауылшаруашылық    шикізаттарына    қажеттіліктерді    қамтамасыз    ететін, ауылшаруашылық өнімдер қоры жасалады. Түтыну тауарлары нарығының қалыптасуы осы тауарлардың өндірілу көлемінің елеулі дэрежеде өсуін, сатып   алушылық   сұранысты   қанағаттандыру   үшін   бэсекелестіктің   кең пайдалануын, фирмалық дүкендердің көбеюін орындайды.

     3. Кеңістік (территориялық) критерийі бойынша мынадай нарықтар болады:

     - аймақтар ішіндегі;

     - аймақаралық;

     - республикалық;

     - республикааралық;

     - халықаралық (элемдік) нарықтар;

     Осындай нарықтардың қалыпиасуы республиканың  мемлекеттік егемендігін қамтамасыз етеді.

     4. Бәсекенін шектелуі дәрежесі бойынша мынадай нарыктар болады:

     - монополиялық;

     - олигополиялық;

     - салааралық нарықтар;

     5. Нарык қатынастарынын субъектілері бойынша мынадай нарықтар болады:

     -  көтерме сауда нарықтары; Бұнда  сатып алушы мен сатушылар  болып кэсіпорындар жэне ұйымдар  әрекет етеді.

     - бөлшек сауда нарықтары; Бұнда сатып алушылар - жеке азаматтар.

     -  ауылшаруашылық өнімдерін мемлекеттік  сатып алу нарықтартары; Бүнда сатып алушы мемлекет, сатушылар - ауылшаруашылық өнімдерін тікелейөндірушілер: совхоздар, колхоздар, фермерлер, агрокешендер жэне тағы басқалар.

     6. Экономикада заңдылықты сақтау жағынан мынадай нарықтар болады:

     - заңды, ресми нарықтар;

     - заңды емес, «көлеңкеленген» нарықтар, жэне т.б.

     Нарықтардың құрылымын зерттеу, оларды негізгі  түрлерге бөлуге мүмкіндік береді.

     7. Тауарлар мен қызметтер нарығы. Бү_л топқа жататын нарықтар:

     -   түтыну тауарларының нарықтары  - азық-түлік және  азық-түлік емес  тауарлар нарығы;

     - қызметтер нарығы - тұрмыстық, көлік,  коммуналдық қызметтер:

     - тұрғын үй жэне өндірістік  емес ғимараттар нарығы;

     8. Өндіріс факторларының нарығы; бүған жататындар:

     - жылжымайтын мүліктер нарығы;

     - еңбек құралдарының;

     - шикізат пен материалдардың;

     - қуат ресурстарының;

     - пайдалы қазбалар нарықтары;

     9. Қаржылар нарығы:

     - капиталдар нарығы немесе инвестициялық  нарықтар;

     - несие нарықтар;

     - құнды қағаз нарықтары - акциялар, облигациялар, опциондар, варианттар, және фьючерстік контрактардың  жэне т.б.

     - валюта - ақша нарықтары;

     Интеллектуалдық өнімдер нарығы - инновациялардың, ойлап табулардың, информациялық қызметтердің, эдебиет жэне өнер еңбектерінің нарықтары.

     Жұмыс күші нарығы - бұл еңбек ресурстар қозғалысының экономикалық формасы. Бұнда нарық экономикасы заңдарына сэйкес жүмысшы күші миграция жасап отырады.

     Аймақтық  нарықтар - жергілікті, ішкі, үлттық, сыртқы, халықаралық нарықтар.

     Нарық қатынастарының даму кезеңдері, ертеден  келе жатқан шаруашылықтың жүргізу  құралы, оның дамуының өзіндік тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы айырбас пен қоғамдық еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының дамуын мынадай негізгі кезеңдерге бөлуге болады:

     1.  Нарықтың элементтерінің пайда  болуы;

     2.  Натуралдық айырбас кезең нарығы;

     3.  Тауарлар балама кезеңінің нарығы;

     4.  Тауар емес балама кезеңінің  нарығы;

     Бірінші кезеңде айырбас операциялары тұрақсыз, кездейсоқ болады. Олар

     өндірістің  шарттары, эрбір жеке сауда-саттық көріністерде кездейсоқ болады.

     Екінші  кезеңдегі тауар  қозғалысын  мына  формула  бойынша Т1  - Т2

     көрсетуге  болады.  Балама айырбас көбінесе көп өндірістің шарты болабастайды. Соның нәтижесінде қоғамдық қажетті  шығындар категориясы қалыптасады.

     Үшінші  кезеңдегі тауар тепе - теңдігі  мына айырбас формуласы бойынша  Т1 - Т2 болады. Әрбір жергілікті нарыққа балама тауардың бір тірі тэн. Ол ерекше тұтыну қасиетіне байланысты эрдайым ортасынан ығысып шығып отырады. Бұл кезеңде таза құн өзінің иеленушісінің белгілі бір заттық формасымен біртұтас болып бірігіп кетеді.

     Төртінші  кезеңдегі алтынға тікелей айырбастың тоқталуы мен құнның таза иеленушілері несие ақшалар өзінің тауарлық мэнін жоғалтады. Былайша айтқанда, құнның өзінің заттық иеленушісінің оқшаулануы қазіргі замандағы нарықты сипаттайтын құбылыс болып табылады.