Техногенді сипаттағы экстремалді жағдайлар

Бүгінгі таңда Н.Назарбаев  ұсынған Еуразия идеясы өз деңгейінде, шынайы түрде жүзеге асырылып келе жатқаны, мемлекеттердің Еуразия одағын құру посткеңестік елдердегі мемлекетаралық қатынастар тарихында айырықша оқиға болғаны, бұл өз кезегінде осы елдер арасындағы әріптестік байланыстарға жаңа сапалы кезеңге көшуге, өзара тың интеграциялық даму кезеңіне аяқ басуға серпін бергені де назардан тыс қалмады.

С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетіндегі педагогика және әлеуметтік жұмыстар кафедрасының доценті Л.Какиева Еуразиялық одақтың тәжірибе жүзінде іске асырылуы қоғамның сан салалы бағытында өзара байланыс орнатуға жол ашқанын, оның ішінде интеграциялық үдерістердің жоғары мектептің дамуына да өз ықпал-әсерін тигізіп отырғанын жеткізді. Жоғары білім қоғамдағы барлық өзгерістер мен үдерістердің қажеттілігін өтей алатын маңызды әлеуметтік институт болып есептеледі. Елдердің білім саласындағы ықпалдастығы БҰҰ мен ЮНЕСКО қызметінің де ең басымдыққа ие бағыттарының бірі саналатыны белгілі. Соңғы уақытта жоғары білімнің интернациялануы жаңаша қарқын алып келе жатқанын айтуға болады. Ал бұл өз кезегінде Еуразиялық ықпалдастық идеясының жүзеге асуына серпін болары сөзсіз, деді өз сөзінде Л. Какиева.

Бүгін халықаралық ғылыми форум «Математикалық модельдеу  және ақпараттық технологиялар», «Экономикалық ғылым және оны оқытудың бүгінгі мәселелері», «Экологиялық білім беруді жетілдірудің мәселелері», «Бүгінгі еуразиялық кеңістіктегі тіл мен мәдениетаралық коммуникация», «Еуразия әдебиеті» деген тақырыптар аясында өтетін дөңгелек үстелдер жұмысымен өз жалғасын табады

Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың осыдан 17 жыл  бұрын ТМД аумағында Еуразиялық қауымдастық құру туралы айтқан идеясы өмірде іске асып келеді. Қазір оның дұрыстығын аймақтың азуын айға білеген  саясаткерлері тегіс мойындап отыр. Осыған байланысты біз Сенат депутаты, экономика ғылымдарының докторы  Анатолий БАШМАКОВҚА жолығып, бірнеше  сауал қойған едік.

– Анатолий Афанасьевич, Парламент қабылдаған Декларацияда Президенттің еуразияшылдық идеясы өзінің тарихи тұрғыдан дұрыстығын дәлелдеп берді деп атап көрсетілді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың осы еуразияшылдық идеясының алғышарттары қандай еді? Бұл идеяның шығу төркіні қайда жатыр деп ойлайсыз?

– Кез келген серпінді идея даму кезеңдерді бастан өткізеді. Еуразияшылдық  идеясы алғаш, өткен ғасырдың бірінші  жартысында Еуропада қуғында жүрген орыс эмигранттарының арасында туған. Оның өзі бұрынғы ақыл-ойдағы идеологиялық құндылықтардың өзгеріп, жаңа көзқарастың пайда болуымен байланысты туған айрықша идея болды. 1921 жылы Еуропада жарық көрген орыстың еуразияшыл философтарының осы бағыттағы пікірлерін жинақтаған «Шығысқа шығу» атты еңбектің алғысөзінде: «Бұл мақалалар дүниетанудың апатты өзгерісі кезеңінде туған дүниелер. Болған және алдағы уақытта болатын өзгерістерден біз саяси, әлеуметтік-экономикалық дағдарыстарды ғана емес, дүниетану көзқарасында да терең өзгерістер болатынын болжап отырмыз», деп жазылған.

Демек, еуразияшылдық идеясының  сол кездегі туған жағдайы 90-жылдардың  басында біз бастан өткерген жайларға дөп келеді. Нұрсұлтан Әбішұлы философиямен арнайы айналыспаған адам болса да өзінің айрықша сезімтал қасиетімен осы идеяның өміршеңдігіне көзі жеткен сияқты. Сондықтан да ол осы идеяны іске асырудың артықшылығын көре білді және ол ақыл-ой жүйесінде ғана емес, нақты өмірде экономикалық интеграция түрінде қажеттілігін дәлелдеді. Сөйтіп, озық идеяны өмірде іске асыру бағытындағы жаңа көзқарастармен байытты. Біртұтас экономикалық шынжыр түрінде қалыптасқан кеңестік экономиканың қалпына келіп, қайта жұмыс істеуі мүмкін болмаған жағдайда жаңа интеграциялық құрылым қажеттілігі ауадай қажет еді. Ол Қазақстанға ғана емес, Ресейге де, Украинаға да, Өзбекстанға да және басқаларға да барлық жағынан тиімді болатын. Осы құрылымды Президент еуразиялық қауымдастық болуы керек деп үлкен көрегендікпен атаған. Бірақ бастары тәуелсіз ел атанудың эйфориясына шырмалған көптеген ТМД елдері лидерлерінің бұл идеяны қабылдауға саяси қарымы мен ерік-жігері жетпеді. Тек алысты болжай алған Нұрсұлтан Назарбаев қана оның өміршеңдігін көре білді.

Меніңше, Нұрсұлтан Әбішұлы  философияда «еуразияшылдық ағым»  деп аталған осы идеяны жақтаушылардың еңбегімен де жақсы таныс секілді. Өйткені, Ресей қол астындағы  халықтардың тарихын орыс тарихының тар шеңберінде ғана емес, жалпы еуразиялық өркениет ауқымында қарастыру қажеттігін ұсынған П.Савицкий, Г.Флоровский, Н.Трубецкой, Г.Вернадский және басқалардың еңбегін жалғастырушы, «соңғы еуразияшыл» атанған Л.Н.Гумилевті ол жоғары бағалайтынын көріп жүрміз. 30-шы жылдардың ортасында КСРО-да бұл ағым ғылыми айналыстан күшпен шығарылып, оны жақтаушылар айыпталғаны белгілі. Оларды ардақтау тұңғыш рет Қазақстанда ғана қолға алынды. Астанадағы Еуразия университетіне Л.Н.Гумилевтің есімінің берілуі де соның көрінісі.

– Ақыры еуразияшылдықтың теориялық негіздері туралы сөз қозғалған соң, сізден Л.Н.Гумилевтің пассионарлық теориясы туралы тұжырымын тарқатып беруді өтінер едім. Нұрсұлтан Назарбаевты біраз адамдар «пассионарлық тұлға» дегенді жиі айтады, соның мәнісі неде?

– Бұл – Л.Н.Гумилевтің еуразиялық философияны теориялық тұрғыдан байытқан ғылыми тұжырымы. Пассионар тұлға дегеніміз қоршаған орта мен өзін-өзі өзгертуге қабілетті адамдар. Сонымен бірге, ол адамның алда тұрған кедергілерді де еңсере алу қабілеті. Латын тілінен аударғанда «passio» деген сөз «құмарлық», «әуесқойлық» «ынтықтық» деген мағынаны береді екен. Нұрсұлтан Әбішұлының басынан да осы қасиеттерді көруге болады ғой. Сондықтан оны «пассионарлық тұлға» дегендер қателеспейді. Сонымен бірге, Л.Н.Гумилев пассионарлық тұлғаларды қоршаған ортаны өзгертуге қажетті күш-қуаты бар адамдар деп атаған.

Адамзат тарихындағы өз ортасын  өзгертіп, оны жаңа белеске көтеру үшін мақсатты түрде іс-қимыл ұйымдастыра  алған тарихи тұлғалардың бәрі де пассионарлық тұлғалар делінеді. Олардың бойындағы қасиеттерінің ең үлкені «белсенділік» және «іс-қимыл жасауға ынтықтық» дейді ғалым. Пассионарлық тұлға кейде көздеген мақсатына жету жолында өзін-өзі құрбандыққа да шалуы мүмкін екен. Пассионар тұлғаның осы қасиеті іс-қимылдың барлық бағыттарында да көрініс табады. Бұл қасиет тіпті адамның бала жасында-ақ көрініс беретін көрінеді. Л.Н.Гумилев оны адамның психикасына қанмен берілген қасиет деп те атайды. Олардың ерік-жігері орасан болады, сонымен бірге, олар іс-қимыл барысында өздерінің ашуы мен ақылын тежеп ұстауға қажетті қуатпен қамтамасыз етілген. Л.Н.Гумилев пассионар тұлғалар қатарына Жанна Д.Аркты, Александр Македонскийді, Наполеон Бонапартты жатқызады.

Ал енді осы қатарға  Нұрсұлтан Әбішұлын қалай жатқызбайсыз? Оның өмірбаянын біршама білеміз. Бала кезден ол өз ортасының алды болған, бұл – оның белсенділік қабілетінің белгісі. Жастық шағында барлық ойын-тойдың, мәдени шаралардың ұйытқысы болып, жаңа бірдеңе табуға ынтық болғанын, өз ортасын үнемі жақсартуға құштар болғанын жақсы білеміз. Днепродзержинскіге қазақтың 67 баласы барып, металлург мамандығына оқыған. Оқу бітіріп келген соң кейбіріне жұмыс табылмай, кейбірі басқа мамандыққа ауысып, кейбірі ауылына қайтып, солардың ішінен тек Нұрсұлтан Әбішұлы ғана озат металлург болып, сол жерден өзінің өмірлік карьерасын бастады. Мың градустық оттан беті қайтпай, қасқая қарап тұрған жігітті көзге елестетіп көріңіз.

Мектепте өте жақсы оқыған, оның үстіне белсенді, өнерлі, қолынан бәрі де келетін жас жігіттің басқа жұмыс тауып алуына болатын еді. Бірақ ол мың градус ыстыққа қазақ баласы да төтеп беріп, тамаша металлург бола алады дегенді басқаларға дәлелдеу үшін де сол жерден тапжылмаған. Мақсаткерлік жолында өзін құрбан етудің көрінісі осындай-ақ болар. Бірақ, ол құрбан болған жоқ, Алланың қалауымен сол жерден мың градустық қуат алып, жоғары өрледі. Енді, 1991 жылды көзге елестетіп көрелікші. 51 жастағы жігіттің мойнында Қазақстан сияқты алып республиканы бұрын жол түспеген қиыннан алып шығу міндеті тұрды. Қазақстан түгіл КСРО қол астында көзі тірі ешқандай адам көрмеген нарықтық экономика жүйесін құру қажет болды. Міне, сол кезде Нұрсұлтан Назарбаевтың бойындағы пассионарлық қасиеттері бар болмысымен ашылды.

Жоғарыда біз пассионарлық тұлғаның бойында «іс-қимыл жасауға құштарлық» болатынын айттық. Сонымен бірге, білмекке құмарлық, әуесқойлық болатынын да айттық. Міне, осы қасиеттер Нұрсұлтан Әбішұлының бойынан, әсіресе, сол кездерде үлкен көрініс берді. Ол іс-қимыл жасап, қоғамды өзгерту үшін күндіз-түні жұмыс істеді. Бұл қыздырманың қызыл тілі емес, іс жүзінде солай болған еді. Өйткені, мәселен, ол Парижден кешкі сағат сегізде ұшағына мініп, алты сағатта Қазақстанға келгенде бес-алты сағаттық уақыт айырмашылығын ескергенде мұнда таң атып, жұмыс күні басталғалы жататын. Өзін күтіп тұрған ұлан-ғайыр жұмыстарды қаңтарып қойып, дем алатын адам Назарбаев емес-ті. Ол ел тұрмай қызмет орнынан табылып, мемлекеттік істердің қалың ортасына түсіп жүре беретін. Сондықтан күндіз-түні жұмыс істеді дегеніміз қызыл сөз емес, нақты жәйт. Осындай тынымсыз еңбектің арқасында ол өз ортасын, яғни Қазақстан Республикасын биік белеске көтере алды. Ендеше, ол нағыз пассионар тұлға екендігін іс жүзінде дәлелдеген.

– Нұрсұлтан Назарбаевтың еуразияшылдық идеясының дәл осы кезеңде жылдам іске аса бастауының сыры неде деп ойлайсыз?

– Біз жоғарыда идея ерте туатынын айттық. Бірақ оны іске асыру қай уақытта кешеуілдеп жүреді, тіпті іске аспай, әуеде қалықтап тұрған қалпында ұмыт болатын тамаша идеялар да болады. Коммунистік құрылыс  идеясының классиктері идея іске асу үшін бұқараның үлкен тобын  баурап алуы керек дейді. Таптық мүддені  ғана ескеріп туған тұжырым болғанымен, бұл сөздің де жаны бар. Әлемнің қазіргі даму бағыты, ТМД елдерінің тәуелсіздік жылдарында қалай қарай дамуды өз іс-қимылы мен жүрісінен табуы еуразияшылдық идеясының қайта өрлеуіне табиғи үрдіспен жол ашты. Іс жүзінде жұмыс істей алатын интеграциялық құрылымдардың тиімділігін бәрі де көріп отыр.

Бүгінгі күні әлемде 240 интеграциялық  бірлестік жұмыс істейді екен. Соның ішінде біз Еуропалық Одақ, Солтүстік Американың NARTA, Оңтүстік Американың MERCOSUR құрылымдарының үлкен  тиімділікпен жұмыс істейтінін көріп  отырмыз. Осылардың ықпалы, тиімділігі интеграциялық құрылымдарды жасаудың қажеттілігіне қарсы шығатын саясаткерлердің көкірек көздерін аша түсті. Интеграциялық құрылымдар жеке біреудің шамшыл мүддесі емес, елдің, халықтың мүддесі екендігі іс жүзінде көрініп тұр. Одан бас тартудың өзі саяси көрсоқырлық болар еді. Міне, сондықтан да бүгінгі күні еуразияшылдық идеясы әбден пісіп-жетіліп, бұқараны баурап алды ғой деп ойлаймын. Демек, оның бүгінгі күні жылдам іске аса бастауы – табиғи заңдылық. Қазақстан, Ресей, Беларусь арасындағы экономикалық одаққа, меніңше, жақын уақыттарда Қырғызстан, Украина және т.б. мемлекеттер енетін шығар.

– Еуразиялық экономикалық одақ пен Еуроодақтың арасындағы ынтымақтастық қалай қалыптасады деп ойлайсыз?

– Меніңше, бұл екі құрылым  бір-біріне сұраныста болады. Өйткені, біздің Одақта рынокпен қатар, ресурс көздері мол. Еуропа нақ бізден энергиялық ресурстарды алуға мүдделі. Ал өз тарапымыздан біз де Еуроодақпен экономикалық ынтымақтастық жасауға мүдделіміз. Ондағы жоғары технологиялар мен сапалы тұтыну өнімдеріне деген сұраныс бізде үлкен. Сондықтан екі құрылымның бір-біріне деген тартылысы зор, ұмтылысы үлкен болары сөзсіз.

– Идея жоғары деңгейде ғана болмай, халықтың қайнаған ортасын  баурағанда ғана өміршең болады деген  де пікір бар. Сіздіңше, бұл идеяны іске асыруға әрбір қазақстандық үлес қоса ала ма?

– Әрине. Мен басқаларды айтпастан бұрын жеке өз басымның қосқан үлесімді айтайын. Жоғары мемлекеттік  органдарға депутаттық сауал жасай  жүріп мен Астана-Омбы-Астана бағытында  авиарейс ашуға қол жеткіздім. Қазір  Омбы өңірінде тұратын 120 мыңдай қазақ  пен бұрын Қазақстанда тұрып, қазір көшіп кеткен, бірақ мұнда  аралас-құраласы, туған-туыстары бар  орыс, украин, татар, т.б. халықтардың  өкілдері «СКАТ» авиакомпаниясының ұшақтарымен қуанышпен ұшып келіп жатады. Менің өз қызым да Омбы қаласында тұрады. Көп уақыт көре алмай, немерелерімді сағынып жүруші едім, енді екі аптада бір көруге мүмкіндік алдық. Осының өзі тамаша емес пе? Ал мен сияқтылар жүздеп емес, мыңдап саналады. Енді Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде Көкшетау-Барнаул жолын жөндету жөнінде депутаттық сауал жасамақшымын. Біздің учаскедегі 55 шақырымдай жол әбден бүлінген еді, соны жөндеп, қалпына келтірсек, екі елдің арасындағы қатынас тіпті жақсара түсер еді. Мұның өзі шекара маңындағы ынтымақтастықтың да жандануына жол ашады. Аралас-құраластық молайған сайын тауар айналымы өсіп, экономикалық тиімділік те арта түседі. Барлық уақытта экономиканың жандануына мүмкіндік беретін күретамыр-жол екендігі белгілі ғой. Сондықтан жолдарды қалпына келтірумен қатар, сұраныс бар жерде жаңа жолдар ашылғаны абзал. Міне, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың идеясының іске асуына өз тарапымыздан осындай үлес қосып жатырмыз. Меніңше, идеяны жандандыра түсу жолындағы жаңа жоспары бар адамдар барлық жерлерден де табылары сөзсіз.

– Декларацияны әзірлеу  барысында айрықша пікірлер болды  ма? Мәселен, оның қажеттілігіне күмән  келтірген сияқты?

– Жоқ, ондай болған емес. Мен Декларацияны әзірлеу жөніндегі редакциялық комиссияның мүшесі болдым. Сондықтан барлық әзірлік жұмыстарына араластым. Демек, мен оны дайындау барысында қандай пікірлер айтылғандығына толық куәлік бере аламын. Ешқандай қарсы пікірлер болған жоқ, керісінше, дайындық жұмыстарына тартылған барлық әріптестерім зор ынтамен жұмыс істеді. Бәрі де осындай құжаттың өмірге келетініне қуаныш білдіріп, үлкен ықылас әрі белсенділік көрсетті.