Атмосфералық ауаның ластануы

Ауаның ластануы адамның  денсаулығына, экожүйелердің қалыпты  жұмыс істеуіне, т.с.с. көптеген организмдерге  зиянды әсерін тигізеді.

Ауа бассейнінің мөлдірлігінің  өзгеруіне атмосферадағы көмірқышқыл  газының үлкен әсері бар. Жыл  сайын атмосферадағы оның мөлшері 0,4 % артып отыр, қазіргі кездегі  атмосферадағы көмірқышқыл газының  мөлшері 0,032 %. Кейбір есептеулер бойынша  атмосферадағы көмірқышқыл газының  мөлшері әр 23 жыл сайын 2 еселеніп отырады. Көмірқышқыл газы инфрақызыл сәулені — жылу сәулесін сіңіреді, оның мөлшері белгілі бір концентрацияға жеткенде қоршаған орта- дағы жалпы  температураның жоғарылауына әкеліп соғуы  мүмкін. Атмосферадағы озонның мөлшері (көлем бойынша) 2 х 10 %, бірақ ол Жер  бетін күн радиациясынан қорғап тұрады және бактерицидтік қасиеті  бар.

Атмосфераның күкіртті қосылыстармен  ластануы қазіргі таңдағы аса  маңызды проблемалардың бірі болып  отыр. Күкірт атмосфераға 5000 жылдан астам  уақыт бойы бөлініп отыр. Күкірт оксидтері өсімдіктерге, жануарлар  мен адам организміне зиянды әсер етеді. Атмосферада күкірт (1V) оксиді кү- кірт (V1) оксидіне дейін тотығады да, су буларымен қосылып, күкірт қышқылына  айналады. Күкірт қышқылы атмосфералық жауын-шашынмен бірге қышқыл жаңбыр түрінде жерге жауады. Қышқыл жаңбырлар  су экожүйелеріне зиянды әсерін тигізеді, ағаштар мен ауыл шаруашылық дақылдарының өсуін тежейді, сөйтіп үлкен экономикалық шығын келтіреді. Атмосфераға бөлінген ауыр металдар заттардың табиғи айналымына қосылады. Олардың су мен топырақта көп мөлшерде жинақталуы тіршілікке үлкен зиян келтіреді. Мышьяк пен хром рак ауруларының тууына себеп болады. Ал селенмен уланған организм өлімге ұшырайды.

 

2.3 Атмосфераның радиоактивті заттармен ластануы

 

Атмосфераның радиоактивті ластануы нәтижесінде радиациялық  әсер ету байқалатын болғандықтан өте  қауіпті болып саналады. Радиациялық  әсер — радиоактивті заттардан бөлінетін  радиоактивті сәулелердің әсері. Бұл  сәулелер кейбір химиялық элементтердің  атом ядроларының ыдырауы кезінде  сыртқы ортаға бөлінеді. Бөлінген радиоактивті сәулелер адам организмінің тірі тканьдері  арқылы өтіп, биологиялық процесс - терді бұзып, организмде түрліше  физикалық, химиялық және физиологиялық, ең соңында патологиялық өзгерістер туғызады.

Радиациялық әсерлердің шығу көздері баршаға мәлім, қарапайым  космостық сәулелерден бастап, экологиялық  катастрофалар болып табылатын  ядролық қаруларды сынау, атом ядролық  станциялардағы авариялар, т.с.с. Көптеген елдерде ядролық қаруды сынау  жұмыстарының жүргізілуіне байланысты ядролық өндірістің, атом-электр станцияларының дамуына байланысты атмосферада жасанды радиоактивтілік көздері пайда болды.

Радиоактивті элементтерді өндіру мен атом қондырғыларын, двигательдерін іске қосу жұмыстары кезінде атмосфераға  өте қауіпті радиоактивті заттар бөлінуі мүмкін. Радиоактивті заттар атмосферада тозаң, не аэрозоль түрінде  болады, олардың азғантай дозасының  өзі адамның нерв системасы, жыныс  бездері, асқорыту, тыныс алу органдары, қалқанша без бен гипофиз қызметіне  зиянды әсер етеді.

Атмосфера радиоактивті заттармен  әсіресе, атом және сутекті бомбалардың  жарылуы кезінде ластанады. Атом жарылысы кезінде түзілген изотоптардың жартылай ыдырау кезеңдері түрліше. Әсіресе, стронций-90 (жартылай ыдырау кезеңі 25 жыл) мен цезий-137 (жартылай ыдырау кезеңі 33 жыл) өте қауіпті.

Радиоактивті изотоптар  өсімдіктердің қалдықтары, жануарлардың қалдық өнімдері арқылы да таралады. Олардың  тасымалдануында қоректік тізбектер  де біршама роль атқарады. Судағы изотоптар  өсімдіктерге сіңіріліп, олармен балықтар қоректеніп, балықтарды жыртқыш балықтар не құстар қорекке пайдаланады, т.с.с.

1945 жылы августа Жапонияның  Хиросима мен Нагосаки қалаларында  жарылған атом бомбалары ондаған  мың адамдардың өмірін қиды, оның  зардаптары әлі күнге дейін  сақталуда.

1963 жылы Москва қаласында  бейбітшілік сүйгіш мемлекеттердің  біразы бірігіп, ядролық қаруды  атмосферада, космос кеңістігінде  және су астында сынауға тыйым  салу туралы келісімге қол  қойды. Бұл келісімнің адамдардың  денсаулығын сақтау мен бүкіл  тіршілікті қорғауда үлкен маңызы  бар.

Атом энергиясын кең масштабта  қолдану нәтижесінде атом өндірісінің  қалдықтары көбеюде. Енді осы қалдықтарды  зиянсыздандыру проблемасы да туындап  отыр. Бұл проблеманы шешу жолдары  түрлі елдерде түрліше жүзеге асуда. Мысалы, АҚШ мен Англия атом өндірісінің қалдықтарын Атлантика  мұхитына тастайды, Франция ескі теміржол туннельдеріне сақтайды, ал біздің елімізде жердің терең қабатына көміледі, бұл ең зиянсыз және тиімді жол  болып саналады.

 

2.4 Атмосфераның шумен ластануы

 

Ғылым мен техниканың қарқынды дамуы кезеңінде атмосфераның шумен  ластануы да бірқатар зардаптарын тигізуде. Деңгейі шамамен 90-120 децибел болатын  шулар адамның жүйке жүйесіне әсер етіп, есту органдарының қызметін нашарлатып, тіпті кейбір жағдайларда  жүйке — психикалық аурулардың пайда  болуына себеп болады. Бұнымен  қатар гипертония, асқазанның жарасы, организмнің эндокриндік системасының бұзылуы сияқты аурулардың пайда болуына, нерв клеткаларының дегенерациялануына әкеп соғады. Үздіксіз қатты шу әсерінен перифериялық қан тамырлары тарылып, бұлшық еттер мен миға қанның келіп жетуі қиындайды. Деңгейі 130 децибелден асатын шу акустикалық травмалар туғызады.

Батыстың бірқатар елдерінде  әскери аэродромдар маңындағы елді мекендер тұрғындарының үнемі ұшып тұратын реактивті самолеттердің  шуынан жүректің миокарді инфаркт, жыныс  органдары қызметінің әлсіреуі сияқты аурулар жиілеген. Ал кенеттен болған қатты шу әсерінен жүректің тоқтап қалуы да байқалады. Жануарларда  да, әсіресе үй құстарында жұмыртқалар  салу, сиырлардың сүт беру қабілеті төмендейтіні байқалған.

Осыған байланысты шудың  әсерін төмендету үшін біраз шаралар  жүзеге асырылады. Мысалы, үлкен қалаларда  жасыл өсімдіктер шудың деңгейін біршама төмендетеді. Олар түскен шу энергиясының 20% жұтады. Бүнымен бірге  шуды сіңіруші конструкцияларды, экрандар орнату сияқты шаралар да атмосфераның шумен ластануынан қорғайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары

 

Атмосфераның ластануы адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін әрқашан  зиян. Түтіннің құрамындағы газдар қолайсыз метеорологиялық жағдайларда  қалың улы тұмандардың түзілуіне  әкеп соғады. Тіпті кейбір жағдайларда  улы заттардың жинақталуы нәтижесінде  адамдардың аса қауіпті аурулары мен өліміне себеп болады. Мысалы, Лос-Анджелес қаласында, Калифорнияда, Британ аралдарында, сол сияқты ФРГ  мен бірқатар елдерде зиянды улы  заттардың жоғары концентрациясының  атмосферада жинақталуы нәтижесінде смог деп аталатын қалың тұмандар байқалды.

Лондонда смогтар XIX ғасырдың соңынан бастап — ақ белгілі болған. Әсіресе 1952 және 1956 жылдары болған смогтар  елге үлкен зардаптарын тигізді. 1952 жылдың 5-9 декабрь аралығында қаланың  үстін қаптаған тұман жауып тұрған. Тұманның құрамындағы зиянды қосылыстардың (күкірт ангидриді, азот оксидтері, альдегидтер, хлорлы көмірсутектер, т.б.) мөлшері  ауада қалыптағы нормадан 5-6 есе  көп болып, 12 сағаттан кейін көптеген адамдарда тыныс алу жолдарының аурулары, бас ауру, бас айналу, жөтел  күшейген. Созылмалы бронхит ауруымен ауыратын адамдардың көпшілігі смогтың  әсерінен қазаға ұшыраған. Ұлыбритания  астанасының үстінде 1956 жылы январьда 96 сағат бойы жауып тұрған смог мыңдаған адамдардың ажалына себеп болған. 1968 жылы Лондонда "Ауа тазалығы туралы заң" қабылданғаннан соң атмосфераның ластануы біршама азайған.

Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар құрамында 140-қа жуық зиянды заттар болады. Олардың көпшілігі  түссіз, иіссіз болып, организмге бірден әсер ете қоймайды. Медициналық-санитарлық зерттеулер нәтижесінде адамның  денсаулығына зиянды заттардың бірлесіп әсер етуі аса қауіп туғызатындығы  белгілі болды.

Ауаның ластануы адамның  жалпы жағдайын нашарлатып, жұмыс  қабілетін төмендетіп, жөтел, бас  айналу, дыбыс жолдарының спазмалары, өкпенің түрлі аурулары, организмнің  жалпы улануын туғызып, түрлі  ауруларға қарсы тұра алу қабілетін  төмендетеді.

Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар, транспорт түрлерінен шыққан газдар, түтін, ірі қалалардың үстінде  пайда болатын түрлі шаңдар Күн  сәулесінің Жердің бетіне түгел түсуіне  кедергі келтіреді. Мысалы, Париж  қаласының маңындағы өндіріс  орындары аз аймақтарда ультракүлгін сәулелер 3 % болса, заводтар мен фабрикалар көп шоғырланған аймақтарда 0,3 % қана болған. Ультракүлгін сәулелерінің жетіспеушілігі балаларда авитаминоз және рахит  ауруларын туғызатыны белгілі.

Атмосфераның құрамындағы  зиянды заттардан жануарлар мен  жабайы аңдар да уланады.

Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар құрамындағы фторлы және мышьякты қосылыстардан бал аралары  уланып, олардың бал жинау қабілеті төмендейді.

Бірқатар мемлекеттерде  жабайы аңдардың (бұғы, қоян мен қырғауыл, т.б.) атмосфераның құрамындағы күкіртті газ, мышьяк, сурьманың әсерінен улану оқиғалары көп кездеседі.

Өсімдіктер үшін әсіресе  улы болып саналатын күкірттің, фтор, хлордың қосылыстары мен  көмірсутектер.Олар ауылшаруашылық дақылдарына, орман мен бақтар, парктерге үлкен  зиян келтіреді. Дәнді дақылдардан  бұл газдарға өте сезімтал — арпа, көкөністерден — шпинат, капуста, салат, редис.

Ауаның құрамында болатын  күкіртті газдың шектеулі нор- масы 0,02 мг/м , азот оксидтері — 0,02 мг/м және аммиак — 0,1 мг/м .

Мамандардың есептеулері  бойынша, Франция мемлекетінде атмосфераның ластануынан болатын шығын ұлттық табыстың 4%, АҚШ — 3%, Жапонияда 8% құрайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Атмосфералық ауаның ластануымен  күресу мәселесі күрделі, жан-жақты  және үлкен материалдық шығындар мен күшті қажет етеді. Дегенмен ғылыми-техникалық прогресстің қазіргі  заманғы даму деңгейі адам организмі  мен қоршаған ортаға зиянды әсер ететін заттардың түзілуін және бөлінуін азайтып, ластанудың алдын-алудың іс-шараларын  жасауға мүмкінідк береді.

Атмосфералық ауаның ластануының  алдын алатын және зиянды қалдықтардың мөлшерін азайтуға мүмкіндік беретін  іс-шараларды төмендегідей 3 топқа  бөлуге болады:

1.Зиянды қосылыстар түзілетін  технологиялық процестерді жақсарту  және мүмкіндігінше зиянды заттар  аз бөлінетін жаңа технологияларды  өндіріске енгізу.

2.Отынның құрамын, аппараттар  мен карбюрацияны жақсарту және  ауа тазартқыш қондырғылар арқылы  ауаға зиянды заттардың түсуін  азайту немесе мүлде болдырмау.

3.Зиянды қосылыстарды  бөлетін объектілерді тиімді  орналастыру және жасыл өсімдіктерді  көптеп отырғызу, егу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Экология (оқулық) - Алматы, 2008
2. Бозшатаева Г. Т.,Оспанова Г. С.  «Экология». Алматы – 2002
3. Бродский А. К. «Жалпы экология». Алматы – 1997
4. Жатқанбаев Ж. Ж. «Экология негіздері». Алматы – 2003
5. Е. Мамбетказиев, Қ Сыбанбеков Табиғат қорғау, Алматы , Қайнар, 1990
6. Молдахметов З.М., Газалиев А.М., Фазылов С.Д. «Экология негіздері». Қарағанды, 2002
7. Дарибаева А.О., Оразбаева Р.С. «Экология негіздері». Астана, 2001
8. Ә. Бейсенова , А. Самақова «Экология және табиғатты тиімді пайдалану»Алматы, 2004

Әлімбеков. Табиғатты пайдалану  және оны қорғау негіздері 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қосымша

 

1 кесте

 

Атмосфераның  төменг қабаттары мен таза құрғақ ауаның химиялық құрамы

 

Компо- ненттер	Мөлшері		Компо- ненттер	Мөлшері
	Массасы бойынша, %	Көлем бойынша, %		Массасы бойын- ша, %	Көлем бойын- ша, %
Азот	75,52	78,09	Азот оксиді	2,5х10-3	2,5х10-4
Оттек	23,15	20,94	Сутек	3,5х10-4	5х10-5
Аргон	1,28	0,93	Метан	0,8х10-4	1,5х10-4
Көміртекоксиді	0,046	0,033	Азот иоксиді	8х10-5	1,5х10-4
Неон	1,2х10-3	1,8х10-4	Озон	10-6-10-5	2х10-6
Гелий	7,2х10-5	5,2х10-4	Күкірт диоксиді	-	2х10-8
Криптон	3,3х10-4	1х10-4	Көміртек оксиді	-	1х10-5