Іс-әрекеттің қылмыс екенін жоятын мән-жайлар

    3) зиян қасақана келтiрiлсе;

    4) зиян қауiп төндiрушiге емес, үшiншi тұлғаларға немесе қоғам мен  мемлекеттiң мүдделерiне келтiрiлуi тиiс.

    Аса қажеттiлiк қажеттi қорғану сияқты қоғамға пайдалы əрекет.

    Дегенмен, олардың арасында мынадай айырмашылықтар бар:

    а). қажеттi қорғануға құқық ҚР Конституциясының 13-бабында жəне ҚК-те көрсетiлiп кепiлдiк  берiлген, ал аса қажеттiлiк институты тек қылмыстық заңмен ғана реттеледi;

    б).  қажеттi  қорғануда қауiптiлiк көздерi  ретiнде тек адамның қоғамға  қауiптi  əрекеттерi  танылса,  аса қажеттiлiкте адамның əрекеттерiмен бiрге,  табиғат күштерi  мен құбылыстары,  жануарлардың шабуылы, физиологиялық немесе патологиялық процестер, жоғары қауiптiлiк көздерiнiң əсерi жəне т.б. табылады;

    в). қажеттi қорғануда зиян қолсұғушыға, ал аса қауiптiлiкте үшiншi (заңды  не жеке) тұлғаларға келтiрiлуi;

    г). қажеттi қорғануда қол сұғушылықты  болдырмау мүмкiндiгiнiң əр түрлi жолдары  болса; аса қажеттiлiкте қауiптiлiктi тойтарудың жалғыз жолы – зиян келтiру болып табылады;

    д).  қажеттi  қорғануда қолсұғушыға  келтiрiлген зиян тойтарылған зиянға тең,  немесе одан елеулi  болуы мүмкiн, ал аса қажеттiлiкте тойтарылған зияннан кем зиян келтiрiлуi тиiс;

    е).  қажеттi  қорғану шегiнен қасақана шығу үшiн ҚК-те жауаптылық қарастырылған,  ал аса қажеттiлiк жөнiнде мұндай тиiстi нормалар көрсетiлмеген. 
 
 
 

2.4. Жедел-iздестiру шараларын жүзеге асыру

    Қазақстанның  қылмыстық заңы ұзақ уақыт бойы жедел-iздестiру шараларын жүзеге асыру кезiндегi құқық қорғау органдары қызметкерлерiн құқықтық қорғау туралы мəселенi заңда реттемеген едi. 2001 жылғы 16-наурыздағы Қазақстан Республикасының «  Ұйымдасқан қылмыстылық пен жəне жемқорлықпен күрестi күшейту мəселелерi  бойынша Қазақстан Республикасының бiрқатар заңдарына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралың № 163  Заңымен Қылмыстық кодекс 34-1 «  Жедел-iздестiру шараларын жүзеге асыруң бабымен толықтырылды. Аталған норма əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайлардың қатарын кеңейттi. ҚК-тiң 34-1 бабына сəйкес « Уəкiлеттi мемлекеттiк орган қызметкерiнiң не осы органмен қызметтес өзге адамның осындай органның тапсырмасымен жедел-iздестiру шараларын орындауы кезiнде заңға сəйкес жасаған əрекетiмен осы Кодекспен қорғалатын мүдделерге келтiрген зияны, егер бұл əрекет бiр топ адам, ұйымдасқан топ немесе алдын ала сөз байласып жасаған қылмысты болғызбай, анықтау, ашу немесе тергеу мақсатымен жасалса,  сондай-ақ егер құқыққорғау мүдделерiне келтiрiлген зиян аталған қылмыстарменкелтiрiлетiн зиянға қарағанда онша мəндi  болмаса жəне егер оларды болғызбау,  ашу немесе тергеу,  сол сияқты қылмыс жасауға кiнəлi  адамдарды əшкерелеудi  өзге тəсiлмен жүзеге асыру мүмкiн болмаса, қылмыс болып табылмайдың. Жедел-iздестiру қызметi  қылмыстылықпен күресудiң құралы ретiнде құқыққорғау қызметiнiң бiр бөлiгi болып табылады. Қазiргi  уақытта жедел-iздестiру қызметi саласын реттейтiн негiзгi нормативтi құқықтық құжат болып 1994 жылғы 15-қыркүйектегi «ҚР Жедел-iздестiру қызметi  туралың Заңы табылады. Жедел-iздестiру шараларының түсiнiгi  мен оны жүзеге асыратын субъектiлерлiң тiзiмi,  олардың құқықтары мен мiндеттерi сол заңда анықталған. ҚК- 34-1  бабының 2-бөлiгiне сəйкес адамның өмiрi  мен денсаулығына қауiп келтiрумен,  экологиялық апатқа, қоғамдық зiлзала немесе өзге де ауыр зардаптарға ұштасқан адамдардың əрекеттерiне 34-1 баптың1-бөлiгiнiң ережелерi қолданылмайды.

    Сонымен,  жедел-iздестiру шаралары кезiнде қылмыстық  заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiру мынадай заңға сəйкестiк шарттары бар;

      1). Егер жедел-iздестiру шаралары тек мемлекеттiк өкiлеттi органмен немесе осы органмен қызметтес өзге адамның осындай органның тапсырмасымен орындалуы;

     2).  Егер бұл əрекет бiр топ  адам,  ұйымдасқан топ немесе  алдын ала сөз байласып жасаған  қылмысты болғызбау, анықтау, ашу немесе тергеу мақсатында жасалуы;

     3).  Егер оларды болғызбау,  анықтау,  ашу немесе тергеу,  сол сияқты қылмыс жасауға  кiнəлi  адамдарды əшкерлеудi өзге тəсiлмен жүзеге асыру мүмкiн болмауы;

    4).  Егер құқыққорғау мүдделерiне  келтiрiлген зиян аталған қылмыстармен  келтiрiлетiн зиянға қарағанда онша мəндi болмауы;.

     5).  Жедел-iздестiру шараларын жүзеге  асыру адамның өмiрi  мен денсаулығына  қауiп келтiрумен,  экологиялық апатқа, қоғамдық зiлзала мен өзге де зардаптарға ұштаспауы қажет. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.5. Орынды тəуекел ету

    Заң əдебиеттерiнде орынды тəуекел ету  институты бiраз уақыттан берi  зерттелiп келгенiмен, қылмыстық заңда ол жаңадан қарастырылды.  Заңға енгiзiлгенге дейiн құқық қолдану органдарының тəжiрибесiнде орынды тəуекел көп жағдайларда аса қажеттiлiк ережелерi бойынша шешiлiп жатты. Орынды тəуекел ету жөнiнде жеке бап енгiзудiң қажеттiлiгi қазiргi жағдайдағы ғылым мен техниканы жетiлдiру жəне қоғамдық  даму процесiнiң жылдамдатылуы кезiнде жаңа техснологияларды игерумен байланысты кəсiби қызметтердi атқару белгiлi бiр тəуекелге баруға əкеп соғатындығымен түсiндiрiледi. ҚР ҚК-ң 35-бабының 1-бөлiгiнде қоғамдық пайдалы мақсатқа қол жеткiзу үшiн орынды тəуекел еткен ретте қылмыс тық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiру қылмыс болып табылмайтындығын баяндайтын жалпы ереже қарастырылған. Орынды тəуекел етудiң түсiнiгi ҚК-ң 35-бабының 2-бөлiгiнде берiлген: егер аталған мақсатқа тəуекелмен байланыссыз  iс-əрекетпен қол жеткiзiлмейтiн болса жəне тəуекелге жол берген адам қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiрiлуiн болғызбау үшiн қажеттi  шаралар қолданса,  тəуекел орынды деп танылады. Орынды тəуекел негiзiнен белгiлi бiр жаңа эксперименттердi жүргiзу, бұрын қолданылмаған аппараттарды сынау,  жаңа технологияларды игеру кезiнде өндiрiс,  ғылыми-техника,  шаруашылық,  дəрiгерлiк жəне т.б. қызмет салаларында орын алады.

    Осыған  байланысты көптеген заң əдебиеттерiнде  орынды тəуекелдi мынадай түрлерге бөлу қалыптасқан :

    1).  Өндiрiстiк тəуекел,  яғни заңмен  қорғалатын мүдделерге қауiп төндiру  арқылы қоғамға пайдалы мақсатқа қол жеткiзу немесе өндiрiстiк қызмет нəтижесiндегi зиянды зардапты болдырмау.

      2).  Шаруашылық тəуекел ету заңмен қорғалатын материалдық мүдделердi  қауiптi  жағдайда қалдыру арқылы экономикалық пайда алуға ұмтылумен байланысты.

     3).  Коммерциялық тəуекелге банктiк,  биржалық,  инвестиция жəне кəсiпкерлiк  қызметтiң өзге де түрлерiнде нарық қатынастарының ерекшелiктерiн пайдаланып белгiлi бiр пайда алуға ұмтылу жатады.

     4). Ғылыми-техникалық тəуекел тəжiрибеге  жаңа əдiстер мен зерттеу құралдарын  енгiзуге ұмтылумен байланысты туындайды. Көрiп отырғанымыздай,  орынды тəуекел ету кез келген кəсiби қызмет саласында орын алғанымен,  кез келген адамның емес белгiлi  бiр қызметпен кəсiби түрде айналысатын адамның əрекеттерiнде ғана көрiнетiн кəсiби тəуекел болуы қажет. Орынды немесе заңды тəуекел етудiң негiзгi белгiлерi болып мыналар табылады:

    а).  əрекет немесе əрекетсiздiк қоғамға  пайдалы мақсаттарға қол жеткiзуге бағытталуы,  яғни тəуекелге барушы адамның емес, басқа адамдардың, қоғам мен мемлекеттiң игiлiгi үшiн жасалуы қажет;

    б). қоғамға пайдалы мақсатқа тəуекелмен байланысты емес өзге əрекеттермен қол  жеткiзу мүмкiн болмауы

    қажет;

    в).  адам заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiрiлуiн болғызбау үшiн жеткiлiктi  барлық шаралардықолдануы қажет,  яғни жасалған əрекеттер оны оң нəтижеге үмiттендiретiн қазiргi  ғылыми-техникалық

    жетiстiктерге, кəсiби бiлiмiне, өмiрлiк əдiсiне негiзделуi тиiс;

    г).  тəуекел ету адамдардың өмiрi  мен денсаулығына көрiнеу қатер  төндiрумен,  экологиялық апатқа, қоғамдық күйзелiске немесе өзге ауыр зардаптармен ұштаспауы қажет. Тəуекелдi  орынды деп тануға негiз беретiн бiр немесе бiрнеше жағдайлардың болмауы кезiнде зиян келтiргендiк үшiн адамды жауаптылыққа тарту кезiнде ҚК-ң 53-бабының 1-бөлiгiнiң «зң тармағына сəйкес аталған жағдай жауаптылық пен жазаны жеңiлдетушы мəн-жай ретiнде қарастырылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.6. Күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу

    Адамның  iс-əрекетiн заң қылмыстық  iс-əрекет деп тану ұшiн, ол саналы жəне ерiктi түрде жасалуы қажет. Ал  iс-əрекет күштеу немесе психикалық мəжбүрлеу нəтижесiнде жасалса,  қылмыстық жауаптылық мəселесi қалай шешiледi? ҚР ҚК 36-бабы осы мəселе жөнiндегi жалпы ережелердi қамтиды: егер күштеп мəжбүрлеудiң салдарынан адам өзiнiң əс-əрекетiне ие бола алмаса, күштеп мəжбүрлеудiң нəтижесiнде қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiру қылмыс болып табылмайды.  Психикалық мəжбүрлеудiң нəтижесiнде,  сондай-ақ күштеп мəжбүрлеудiң нəтижесiнде қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiргенi үшiн соның салдарынан адам өзiнiң  iс-əрекетiне басшылық жасау мүмкiндiгiн сақтаған болса қылмыстық жауаптылық туралы мəселе аса қажеттiлiк ережелерiн ескере отырып шешiледi. Қылмыстық құқық теориясында күштеп мəжбүрлеу деп адамның денесiне немесе бас бостандығына əсер ете отырып оны өз қалауынша əрекет ету мүмкiндiгiнен айыруды айтады. Ал психикалық мəжбүрлеу деген адамның психикасына қорқыту,  бұйыру,  гипноздау жолдарымен информациялық əсер ету.  Бұл екi жағдайда да мəжбүрлеудiң мақсаты –  жəбiрленушiге белгiлi  бiр əрекеттi  жасату.  Күштеп мəжбүрлеу адамды ұрып-соғу,  денесiне зиян келтiру,  бас бостандығынан айырып қамап қою əрекетiнен көрiнсе,  ал психикалық мəжбүрлеу ауызша не жазбаша қорқыту,  жүйкесiне əсер ететiн заттарды қолдану,  гипноз жасау, бопсалау əрекеттерiмен жасалуы мүмкiн. Күштеп мəжбүрлеу нəтижесiнде адам өз  iс-əрекетiн басқара алмаса,  онда ол қылмыстық жауаптылыққа тартылмайды.  Мысалы,  аяқ қолын байлап тастаған түнгi  күзетшiнi  күзет ереже лерiн бұзғаны үшiн жауаптылыққа тарта алмаймыз. Өйткенi,  мұнда күштеп мəжбүрлеу тойтарылмайтын күш сипатын иемденiп тұр. Ал егер күштеп немесе психикалық мəжбүрлеуге қарамастан адамда өз  iс-əрекетiн басқару мүмкiндiгi сақталса,  яғни оның əрекеттi  таңдау мүмкiндiгi  бола тұра заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiрсе тұлға мына жағдайларда жауаптылыққа тартылмайды:

    а). егер мəжбүрлеу нəтижесiнде жасалған əрекет қауiп қатер төндiретiн  күштен сақтанудың қажеттi жəне жалғыз құралы болса;

    б). осы əрекеттiң нəтижесiнде келтiрiлген зиянның мөлшерi күштеп не психикалық мəжбүрлеу толығымен жүзеге асырылған кездегi келтiрiлетiн зияннан кем болса. Осы екi жағдайдың кемiнде бiреуiнiң болмауы аса қажеттiлiк жағдайын жоққа шығарып күштеп не психикалық мəжбүрлеу нəтижесiнде зиян келтiрген адам жеңiлдетiлген мəн-жай бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылуы тиiс.  Бұл жағдайда қылмыс жасауға мəжбүрлеген тұлға қылмыстың айдап салушысы ретiнде жауапқа тартылады.  Сонда күштеп немесе психикалық мəжбүрлеу аса қажеттiлiк жағдайын туғызғанда ғана iс-əрекеттiң қылмыстылығын жоятын мəн-жайға айналады.   Бiрқатар жағдайларда заңшығарушы күштеп немесе психикалық мəжбүрлеудi  жүзеге асыруды жеке қылмыс түрлерi  ретiнде қарастырады. Мысалы, ҚК-ң 123-бабы  «жыныстық қатынас жасауға еркек пен еркектiң жыныстық қатынас жасауына,  əйел мен əйелдiң жыныстық қатынас жасауына немесе нəпсiқұмарлық сипаттағы өзге де  iс-əрекеттерге мəжбүр етуң ҚК-ң 354-бабы  «жалған жауап беруге немесе жауап беруден жалтаруға,  жалған қорытынды беруге не қате аударуға сатып алу не мəжбүр етуң,  ҚК-ң 368-бабы  «бастыққа қарсылық көрсету немесе оны қызметтiк мiндеттерiн бұзуға мəжбүр етуң,  ҚК-ң 347 «жауап беруге мəжбүр етуң қылмыстарында күштеп немесе психикалық мəжбүр ету əрекеттерi орын алады. Сонымен бiрге, ҚР ҚК-не жаңадан енгiзiлген 347-1 бабындағы «Қинауң қылмысын да мəжбүрлеудiң бiр түрi ретiнде қарастыруға болады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2.7. Бұйрықты немесе өкiмдi орындау

    Əрекеттiң  қылмыстылығын жоятын мəн-жай ретiнде  заңшығарушы бұйрықты немесе өкiмдi  орындауды  айтады. ҚК-ң 37-бабында бұл жөнiнде былай делiнген: өзi үшiн мiндеттi бұйрықты немесе өкiмдi орындау жөнiнде  iс-əрекет жасаған адамның қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтiруi  қылмыс болып табылмайды.  Мұндай зиян келтiрiлгенi  үшiн заңсыз бұйрық немесе өкiм берген адам қылмыстық жауаптылыққа тартылады. Бұйрық немесе өкiм –  белгiлi  бiр əрекеттердi  орындауға мiндеттi  адамға жүктелген заңға немесе заңғатəуелдi  актiлерге негiзделген өкiлеттi  адамдардың билiк талаптары.  Егер бұйрықты не өкiмдi  беруге өкiлеттi адам өз өкiлеттiлiгiнiң шегiнен шықпай жəне тиiстi нысандарын сақтай отырып берсе, бұйрық не өкiм заңды деп танылады. Ал мұндай шарттар сақталмаса берiлген бұйрық не өкiм заңсыз болып саналады.

    1). егер бұйрықты не өкiмдi орындаушы  тұлға бұйрық не өкiм берген  лауазымды тұлғаға қызметi бойынша бағынышты жəне бұйрықты не өкiмдi орындауға мiндеттi болса,

     2). аталған бұйрық не өкiм соны  беруге өкiлеттi адам арқылы берiлсе;

     3). мiндеттi бұйрықты не өкiмдi орындау  кезiнде мұндай бұйрық не өкiмнiң  заңсыз екендiгiн ұғынбаса не ұғынуға мүмкiндiгi болмаса. Сондықтан заңсыз бұйрық немесе өкiмдi  орындау кезiнде құқыққорғайтын мүдделерге зиян келтiргендiк үшiн жауаптылық заңсыз бұйрық не өкiмдi берген адамға жүктеледi. ҚК 37-бабының 2-бөлiгiне сəйкес, көрiнеу заңсыз бұйрықты немесе өкiмдi орындау үшiн қасақана қылмыс жасаған адам жалпы негiздерде қылмыстық жауаптылыққа тартылады.  Көрiнеу заңсыз бұйрықты немесе өкiмдi орындамау қылмыстық жауаптылыққа ұшыратпайды. Заңның талабына сəйкес мұндай жағдайларда қылмыстық бұйрық немесе өкiм берген адам қылмыстың ұйымдастырушысы,  ал осындай көрiнеу заңсыз бұйрықты не өкiмдi орындаған адам қылмыстың орындаушысы ретiнде жауаптылыққа тартылуы тиiс. Бұл жағдайға бұйрықтың, өкiмнiң заңсыз екендiгiн олардың екеуi де ұғынуы қажет. Егер бұйрықты орындаушы адамға бұйрықтың не өкiмнiң қылмыстық не заңсыз екендiгi  жөнiнде түсiнiксiз болса, онда мына екi түрлi жағдай орын алуы мүмкiн:

      1). егер қылмыстық бұйрықты не өкiмдi орындау кезiнде зиян келтiрген адам ол бұйрықтың қылмыс екенiн

    ұғынбаса  жəне ұғынуға мiндеттi  емес немесе ұғынуына ешқандай мүмкiндiгi  болмаса,  онда ол

    жауаптылыққа  тартылмайды, ал келтiрген зиян жазықсыз келтiрiлген зиян деп танылады.