Ақша қаражаттары

Ақша қаражаттарының жалпы сипаттамасы. Есеп айырысу                                          нысандары 

     Барлық  шаруашылық жүргізуші субъектілер  өз ақша қаражаттарын банкі  мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, әдетте, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептеуді жүзеге асырады. Егер де заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпке айырысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір мәміле (контракт,келісімшарт) бойынша шартты түрде пайдаланылады. Егер де контракт сомасы көрсетілген лимиттен асатын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да, әрбір төлемнің сомасы 4000 АЕК-тен аспауы керке. 

     Ақша  қаражаттарын сақтау үшін және  заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары – бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім- шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шоттары теңгемен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді. 

     Корреспондеттік  шоттар – банк шоттары банктер  мен ұйымдардың кейбір операция түрлерін жүзеге асырады. 

     Ағымдағы (есеп айырысу) және жинақ шоттары  – бұл да банктік шоттар, бірақ  олар жеке және заңды тұлғалар үшін, сондай-ақ заңды тұлғаның оқшаланған бөлімшелері үшін де ашылады. 

     Шетелдік  валютадағы қаражаттардың қолда  бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы шоттар ашылуы мүмкін. Ол сыртқы экономикалық қызметін жүзеге асыратын және өнімін валютаға сататын субъект үшін ашылады. Аккредитивтер, чек (аванс) кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшаулап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады. 

     Субъект  шоттарындағы қаражат олардың  иелерінің әмірі бойынша есептен шығарылады. Субъектінің рұқсатынсыз шоттағы қаражатты есептен шығаруға соттың, мемлекеттік салық қызметінің рұқсатымен және қолданылып жүрген заңдарда көзделген басқа жағдайларда ғана жол берілуі мүмкін. 

     Қазақстан  Республикасының аймағында ақшаны  төлеу мен аударуды жүзеге  асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; вексельдерді немесе олардың индоссаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банкі шоттарына аударуды; тапсырма-талап төлемдерін ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды; республиканың заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланады. 

     Ақшасыз  есеп айырысудың негізгі нысандары:  төлем тапсырма; чек; вексель;  тапсырма-талап төлемдері; кеден  мен салық қызметінің органдарының  инкассалық жарлықтары болып  табылады.

     Төлеуші  мен алушылар өзара есеп айырысу  нысандарын келісім-шарт негізінде  анықтайды, сондай-ақ олардың  арасында болатын талаптары мен  міндеттемелерді зачетқа да жатқыза алады. 

     Төлем  тапсырмаларымен есеп айырысу.  Төлем тапсырмалары онда көрсетілген  соманы бенефициардың пайдасына ақшаны жіберушіге қызмет көрсететін банкалушының ақшаны аударғаны туралы тапсырмасы болып табылады. Қызмет пен жұмысты және тауарлы-материалдық құндылықтарды өтеу үшін есеп айырысу кезінде, сондай-ақ қызмет пен тауарға алдын-ала төлем жасаған кезде, аванстық төлемдер жасаған кезде төлем тапсырмаларын пайдаланады. 

     Төлем  жасаушы банкке белгіленген нысандағы  бланкілердегі төлем тапсырманы  ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын әрбір банк өздері дербес анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі банкте қалдырылады да, оның электрондық көшірмесі бенефициарға жіберіледі, ал екіншісі иесіне , яғни ақшаны жіберушіге қол қойылып, штамп басылып қайтарылады.  

     Төлем  тапсырмасын толтыру кезінде  келесі реквизиттері (көрсеткіштері)  көрсетіледі: 

коды (ЖТК немесе ИИК)   

банктік шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының нысанымен анықталады. 

     Төлем  құжатына кез келген жөндеудің  түрін жасауға рұқсат етілмейді. 

Шаруашылық жүргізуші  субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері  бойынша төлем тапсырмалары: жедел  мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін. 

     Жедел  мерзімді төлем мынадай нұсқалар  бойынша жүзеге асырылады: аванстық  төлем, яғни тауар тиелгенге  дейін; тауар тиелгеннен кейін,  яғни тауарлар үшін шоттарды  тікелей акцептеу жолымен; ірі  мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері. 

     Мерзімінен  бұрын немесе мерзімі кейінге  қалдырылған төлемдер шарттық  қатынастар аясында тараптардың  қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей  етіп жасалуы керек. 

     Субъектілер:  жеке өздеріне тиесілі қаражатты  (зейнетақы, алимент, жалақы, іс-сапар  шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген  азаматтардың атына; жалақы төлеуге  арналған, банк мекемелерінде аударым  алушының атын, оның нөмірін, сондай-ақ  егер қаражат шотқа аударылуға  тиіс болса, онда ол орналасқан  банктің аты мен нөмірін көрсетеді.  Тапсырмаға қаражат алушылардың  тізбесі қоса беріледі, онда кім,  қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс кәсіпорындары кәсіпорындарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жазылатын төлем құжатттары келіп түскеннен кейін төлейді. 

     Чектермен  есеп айырысу. Чек беру төлемді  жүзеге асырудың бір тәсілі болып табылады, онда төлем чек беруші аттас төлем құжатын ұстаушыға беру жолымен жасайды. Чек беру өз мәні бойынша чекті ұстаушының ақшалай міндеттемесін орындау болып табылмайды, бірақ ол соны орындау үшін жазылған болса да. Аталған міндеттемені орындау тек чек бойынша ақшаны алатын кезде ғана болады. 

     Чектер  жабылатын және жабылмайтын болып  бөлінеді. Біріншісі – депозитттермен қамтылған, ал екіншісі – қамтылмаған болып бөлінеді. Бұл кезде чектердің төленетіндігі жөнінде банктердің кепілдік беруі мүмкін, оның ішінде жабылмайтын чектер бойынша да. Чекті қолданумен байланысты банк пен чек берушінің міндеті мен құқығы, чекті қолдану туралы жасалған келісім-шарттың негізінен шығады, яғни бұл келісім-шартта, банк өз клиенттеріне чек берушіге (заңды және жеке тұлға) чегін төлеуді, яғни чек берушінің міндетін өзіне алады, ал клиенттер өз кезегінде банкі белгілеген (демек чектерді беру мен пайдалану) ережелерін сақтауға міндетті. Чек ұстаушылардың құқығы чек берушіден чекті алған кезінен бастап пайда болады. Чектерге, есеп айырысу шотының төлем құжаттарына қол қою құқығына ие тұлғалар қолдарын қояды және қолдарында кітапша иесінің нөмірінің таңбасы болуы керек. Чектер жарамсыз болып қалатындықтан чекте жазылғандарды түзету және өшіруге болмайды. Егер чекті толтыру кезінде қателіктер жіберілсе, онда чекте және чектің түбіртегінде қишағынан "бүлінген" деп жазу жазылады, мерзімі қойылады және кітапша иесінің қолы қойылады. 

     Чекті  чек ұстаушы төлеуге чек жазылған  күні қабылдайды және төлеуге  қабылдаған күннің ертеңіне чек  ұстаушы арқылы қызмет көрсететін  банкке ұсынылуы тиіс. Чек кітапшасынан алынған чектің күшінде болу мерзімі, жазылған күнін есептемегенде, әдетте , 10 күннен аспайды. 

     Банк  чек берушіден (немесе чек ұстаушыдан) чекті қабылдамауына болады, егер  де мынадай жағдайлары анықталса: 

     Дефектісі  бар чектер чек ұстаушыларға қолхат жазылып қайтарылады. Чектердің дефектілері табылса, банктің бас бухгалтері ол туралы Клирингтік палатаға хабарлайды, ал олар ондай чектердің өңделуін тез арада тоқтатады. Бұндай дефектісі бар чектерге акт жасалады, ол акт төрт данада болады: 

     біріншісі – банкте қалса;  

     екіншісі  – көшірмесімен бірге ішкі істер органдарына беріледі; 

     үшіншісі  – Клирингтік палатаға беріледі;  

     төртіншісі  – чекті беруші банкке беріледі. 

Мерзімі өтіп кеткен чек кітапшалары пайдаланбауына байланысты чекті беруші банкке қайтарылады.  

              Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражатын есепке алу 

Кәсіпорындар  банкілердің арнаулы шоттарында жасалатын операцияларының есебі 42 " Банктегі арнайы шоттардағы ақша қаражаттары " деген бөлімшесінің шоттарында жүреді. Олардың қатарына келесі шоттар кіреді: 

      1060 " Өзге ақша қаражаты" шоты. Бұл шотта аккредитивтегі ақша қаржыларының қозғалысы есепке алынады. Аккредитив – клиенттің тапсыруымен өзі келісімге отырған контрагенттің пайдасына берілген банкісінің сөзсіз орындалуы тиісті міндеттемесі. Ол бойынша аккредитив ашқан банк (банк эмитент) жабдықтаушыларға төлем жасай алады немесе осындай төлемдерді олар аккредитивкте көзделген құжаттарды ұсынған жағдайда басқа банкілердің жүзеге асыруына өкілеттік бере алады. 

     Аккредитивтің  келесі түрлері ашылады:  

     жабылатын  (депоненттелген); қайтарып алынатын  немесе қайтпайтын; дәлелденген  және трансферабельдік (аудармалы)  болып бөлінеді. 

     Жабылатын  (депоненттелген) аккредитивті ашқан  кезде банк-эмитент орындаушы  банкке аккредитивтің сомасына  тең ақша сомасын (жабылатын)  оның билігіне беріп, ал ол өзінің міндеттемесінің әрекет ету мерзімінде осы ақшаны мүмкіндігінше аккредитив бойынша төлем жасау үшін пайдаланатын жағдаймен келіседі. 

     Қайтарып  алынатын аккредитивті банк-эмитент  бенефициармен алдын-ала келіспей-ақ (мысалға, келісім-щартта қаралған  жағдайды сақтамаған жағдайда) жоюы  немесе өзгертуі туралы жағдайды  төлеуші тек банк-эмитент арқылы  бенефициарға бере алады. Бірақ өзгерту мен жоюдың алдында орындаушы банк, аккредитив жағдайына сәйкес, бенефициар қойған және бенефициар банкісі қабылдаған құжаттарды төлеуге міндетті. 

     Қайтпайтын (немесе қайтарып алынбайтын) аккредитивте  банк-эмитенттің барлық жағдайын  орындаған кезде аккредитив бойынша  төлем жасауды қатаң түрде  өз міндетіне алады. Қайтпайтын  аккредитив бенефициардың келісімінсіз  өзгертуге немесе жоюға жатпайды. 

     Бенефициар  аккредитивтің пайдалануын өз  мерзімінен бұрын тоқтата алады, егер де бұндай жағдай шартта қаралса. 

     Дәлелденген  аккредитив – бұл банк-эмитент болып саналмайтын басқа орындаушы банктердің қосымша кепілдігі бар болса ғана жүзеге асатын аккредитив. 

     Трансферабельдік (аударма) аккредитив – бұл  бенефициардың өзінен басқа (екінші  бенефициар болып саналатын) бірнеше  тұлғаның немесе аккредитивті толық немесе ішінара пайдаланатын мүмкіндігін қарастыратын аккредитив.  

     Аккредитив  тек бір ғана бенефициармен есеп айырысуға арнаулы мүмкін. Аккредитив бойынша есеп айырысу тәртібі және оның мерзімі бенефициар мен төлеушінің арасындағы келісім-шартта белгіленеді. Сондай-ақ келісімнің ішінде: банк-эмитенттің атауы, аккредитивтің түрі және оны пайдалану тәсілі, аккредитивтің ашылғаны жөнінде жабдықтаушыны хабардар ету тәсілі, аккредитив бойынша қаржы алу үшін бенефициар ұсынған құжаттардың толық тізімі және нақты сипаттары, тауарларды тиегеннен кейін құжаттарды ұсыну мерзімі, оларды рәсімдеуге қойылатын талаптар, басқа қажетті құжаттар мен шарттары болуы қажет. 

     Егер  аккредитив қысқа мерзімге берілген немесе ұзақ мерзімге берілген несиелердің есебінен ұсынылған болса 3010 " Қысқа мерзімді банктік қарыздар" шотында, ал егер аккредитив есеп айырысу шотынан ұсынылған болса 1030 "Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаттары"  шотында аккредитивтің ашылуы мүмкін, ол кезде жоғарыдағы шоттар (1030) кредиттеледі де 1060 "Өзге ақша қаражаты" шоты дебеттеледі. 

     Аккредитивтің  мерзімінің өтуіне байланысты  жабдықтаушыға қызмет көрсететін банктегі аккредитив жабылады. Аккредитивтің жабылғаны жөнінде атқарушы банк банк-эмитенті хабар етеді. Жабдықтаушыға қызмет көрсететін банке пайдаланылмаған сомалар оның көрсетуімен қаржылар алынған шотқа қайтадан аударылады; сатып алушының өзімен тұтастай немесе бөлшектеп кері қайтарылған аккредитивтің сомаларына банк-эмитенттен мәлімдеме келіп түскен күні кемітіледі. 

     Аккредитивтің  жабылғаны жөнінде банк-эмитентке  хабарлама жіберіледі.