Жеміс-жидек ағаштарының сорттары өте көп

ЖЕМІС ЖИДЕК ҚАЗАҚСТАНДА ӨСЕТІН ЖЕМІС ЖИДЕК ДАҚЫЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ КӨБЕЙУІ

ҚАЗАҚСТАНДА ӨСЕТІН ЖЕМІС ДАҚЫЛДАРЫНЫҢ СОРТТЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Жеміс өсіру шаруашылығында сорттың ерекше маңызы бар. В. И. Мичурин өзінің еңбектерінде «Әрбір ағаштың жылма-жыл жоғары өнім беру қабілеті — бағалы сорт сапаларының бірі» деп әлденеше рет атап көрсетті. Егер овощ шаруашылығында аз өнімді немесе төзімсіз сорттарды тез арада жақсы сорттармен алмастыруға мүмкіндік болса, ал бау шаруашылығында сортты іріктеп алған кездегі жіберілген қатені кейін тузеу қиынға соғады. Сондықтан бау ағаштарын еккенде сорттарды дұрыстап іріктеп алу мәселесіне ерекше назар аудару қажет. 
 
Жеміс-жидек ағаштарының сорттары өте көп. Әдебиеттерде мыңға жуық сорттарға сипаттама берілген, ал бұталардың ішінде шаруашылық жағынан өте қолайлы және биологиялық сапасы жақсы мыңнан астам сорттары өсіріледі. Мұнда аса маңызды сапалы қасиеттеріне: қысқа төзімділігі, жеміс беру кезеңі қолайлы, өнімділігі мен жемістері сапасының (ірілі-ұсақтығы, түсі, дәмі, тасуға жарамдылығы, сақталғыштығы) жақсылығы жатады. 
Өздерінің қасиеттері бойынша осы айтылғандарға сай келген сорттар облыстарға немесе аудандарға ұсынылатын стандартты сорттар тізіміне енгізіледі және өндірістік жағдайларда, сонымен бірге үй іргесіндегі учаскелерде, питомниктерде өсіріліп көбейтіледі. Болашағы зор жаңа сорттар өндірістік жағдайда кеңінен сынау үшін көбейтіледі. 
Алманың және алмұрттың сорттары — ерте пісетін, пісуі орташа және кеш пісетін болып бөлінеді. Сонымен бірге жемісінің пісуі мезгіліне қарай олардың күздік және қыстық сорттары болады. 
Жаздық сорттар еккеннен кейін 3—4 жылдан соң жеміс бере бастайды. Мұндай сорттың толық жеміс беру мезгілі 15—20 жылдан кейін болады. Ал, 30—35 жыл өткен соң мұндай сорттардың жеміс ағаштары құри бастайды. 
Қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының-көп жыл бойы жүргізген стационарлық зерттеулері мен өндірістік екпелерге жасалған экспедициялық тексеру материалдарының негізінде алма мен алмұрттың сорттарының шаруашылық-биологиялық ерекшеліктеріне қысқаша сипаттама беріліп отыр. 
Жаздық сорттар: Анис бархатный (Анис алый, Анис сафьяновый), Белый налив (Алебастровое, Налив белый, Налив сквозной, Налив белое), Грушовка московская (тез пісетін қысқа сабақты сорт), Июльское, Мальт багаевский, Пеструшка (Қонфетное), Раннее колхозное, Суйслеппер (Белое-розовое, столовое, Суйслеппское, Столовка), Яндыковское, Мельба, Кальвиль уральский румянный. 
Күздік сорттар: Боровинка (Харламовское), Мильтон, Осеннее полосатое (Штрейфлинг), Ренет казахстанский, Славянка, Ефимовское, Заря Алатау, Исилькульское, Любимец, Пепинка алтайская, Пепинка литовская, Ренет Бурхардта, Ренет золотой Писгуда. 
Күздік-қыстық сорттар: Алма-Атинское зимнее, Антоновка новая, Бабушкино, Бельфлер алмаатинский, Золотое Грайма, Грушовка вернёнская, Заилийское, Зимнее банановое (Банан зимний), Красный железняк (Красное железное, Красное Айзера, Красный Эйзер), Мекинтош, Пармен зимний золотой, Пепин шафранный, Ренет золотой Писгуда, Ренет орлеанский (Зимний шафран, Красный шафран, Шафран), Северный синап, Ренет Симиренко, Розмарин белый, Румянка алма-атинская, Алтайский голубок, Анис алый, Анис полосатый, Антоновка обыкновенная, Апорт, Голден Делишес (Золотое превосходное), Горноалтайское, Грушовка талгарская, Жаңа-алма, Қальвиль Қацейко, Кандиль-китайка, Милтон, Ренет Моисеева, Розмарин белый, Салтанат, Скрыжапель, Уральское наливное. 
Тұқымдар мен сорттарды іріктеп алу. Тұқымдар мен сорттарды іріктеп алғанда әрбір облысқа климат жағдайына қарай ұсынылған стандартты сорттарды басшылыққа алу кажет. Бұл сорттар жемісінің пісу мерзімі мен пайдалануға жарамдылығы, бау иелерінің қажетін қанағаттандыру дәрежесі де ескерілгені жөн. Мұнда мейлінше көп сақталынатын қыстық сорттарға едәуір орын берілгені дұрыс. 
Стандартты сорттарды іріктеп алу тәртібін орындамау, қандай да болсын сорттың бір немесе екінші турін кебейтіп жіберу — әсіресе өнімді жинаған, сақтаған, еңдеген кезде көптеген қиыншылықтарды туғызады. Сондықтан жеке меншік бақ учаскесінде еңбекті дұрыс ұйымдастыру мақсатын көздеп, белгіленген ағаш тұқымы мен сорттардың өзара теңбе-теңдік тәртібін мұқият орындау керек. 
Жеміс дақылдарының аудандастырылуы 
Оңтүстік аудандарда (Қызылорда, Шымкент облыстарында): 
Алма. Розмарин белый, Пармең золотой зимний, Ренет Симиренко, Қандиль синап, Ренет Орлеанский, Золотое Грайма, Налив белый, Бойкен, Ренет Ландсберга, Апорт, Ренет Бурхардта, Пеструшка, Суйслеппер. Қызылорда облысының солтүстік аудандары үшін негізінен Титовка, Грушовка московская, Ренет курский золотой, Мичуриндік сорттар — Бельфлер-китайка, Пепин шафранный, Кандиль-китайка. 
Алмұрт. Лесная красавица, Любимица Клаппа, Вильямс, Бере Боск, Фердинанд, Жозефина Мехельнская. Қызылорда облысының солтүстік аудандары үшін — Лимонка, Бессемянка, Бере зимняя Мичурина. 
Алхоры. Шабдалы алхорысы, Ренклод зеленый, Венгерка итальянская және домашняя, Екатерининская, Анна Шпет, Виктория, Қызылорда облысының солтүстік аудандары үшін — ерте пісетін қызыл алхоры, Канадская. 
Шие және қызыл шие. Любская, Шпанка крупная, Дрогана желтая, Бычье сердце, Қызылорда облысыныц солтүстік аудандары үшін — Владимирская, Растунья. 
Оңтүстік шығыс аудандарда (Жамбыл, Алматы және Талдықорған облыстарында): 
Алма. Оңтүстікке арналған сорттар Зеленка, Грушовка верненская және Бернское розовое; Талдықорған облысы үшін негізінен — Суйслеппер, Пеструшка, Ренет Бурхардта, Апорт, Белый налив, Титовка, Ренет золотой курский, Антоновка және Мичуриндік сорттар, Заря Алатау, Румянка алма-атинская, Золотое превосходное (Голден Делишес). 
Алмұрт. Лесная красавица, Зеферена грегуар, Талгарская красавица, бұлар негізгілері, ал кеңінен сынау ретінде оңтүстік аймақтарға арналған басқа сорттар – Талдықорған облысы үшін — Лесная красавица, Бессемянка және Бере зимняя Мичурина. 
Алхоры. Оңтүстікке арналған сорттар, сонымен бірге Ренклод прозрачный, Ренклод Альтана, Венгерка ажанская, Марковтыні алхорысы және Тәтті қара алхоры. 
Шие және қызыл шие. Любская, Шпанка крупная, Владимирская, Остгейм Гриоты, Дрогана желтая, Талдықорған облысы үшін негізінен Любская, Шпанка, Владимирская, Растунья және Плодородная Мичурина 
Солтүстік шығыс және батыс аудандарда (Семей, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Целиноград, Көкшетау, Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Орал, Гурьев, Жезқазған және Маңғышлақ облыстары): 
Алма. Анисик омский, Уралец, Желтый налив, Таежное, Хорошавка, Фермская, Китайка анисовая, Ефремовское, Красноярский гибрид, Крупноплодная Китайка, Китайка золотая ранняя, Каргас. 
Батыс облыстарда — Анис, Грушовка московская, Мальт, Воровинка, Титовка, Яндыковское, Скрут, Бельфлер-китайка, Пепин шафранный, Астарханское белое, Пепин литовский, Украинка, Шафран-китайка. 
Жатаған түрде — орталық орыстық және мичуриндік барлық сорттар, сонымен бірге Апорт, Пеструшка, Ренет Бурхардта. 
Алмұрт. Лукашовтың сорттары және Уссурийск алмұртының іріктелген түрлері. Батыс облыстар үшін — Бессемянка, Бергамот волжский, Лимонка, Бере зимняя Мичурина сорттары жатады. 
Алхоры. Уссурийск және Канада алхорыларының іріктеліп алынған түрлері, алхоры-шие будандары, Скороспелка, Венгерская домашняя. 
Шие және қызыл шие. Далалық және құмдық шиелердің іріктеліп алынған түрлері, Воилочная вишня, жатаған түрлері — Краса Севера және Плодородная Мичурина. 
Батыс облыста да — Владимйрская, Растунья, Любская, Морель розовая, Краса Севера, Плодородная Мичурина. 
ЖЕМІС СОРТТАРЫНЫҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ 
Алма. Апорт (Апорт Александр және темно-красный Апорт)—Алматы, Талдықорған, Жамбыл және Шымкент облыстарының біраз аудандары үшін негізгі сорт. Төсемелі түрде республиканың солтүстік-шығыс облыстарында да өсіріледі. Бұл сорт қысқа мейлінше төзімді, 7—8 жылдан кейін жеміс бере бастайды. Өнімі аса мол, әрбір жеміс ағашы жылына 300—400 кг дейін өнім береді. Жемісі ірі келеді, бір алмасының салмағы 500— 600 грамға дейін жетеді, түсі әдемі жарқын болады. Бұл сорттың жемісі сентябрь айының жартысында піседі, январь-февраль айларына дейін еркін сақтауға болады. Мұндай сорттың жеміс ағаштарын желдің күйдіруінен қорғау керек болады. Бұл республикадағы жеміс ағаштарының ішіндегі ең бағалы сорттарының бірі. 
Ең жақсы тозаңданатын сорттар — Грушовка верненская, Зеленка, Ренет, Ландсбергский және Пеструшка. 
Анис. Негізінен Батыс Қазақстан және Гурьев облысында тараған. Бұл сорт қысқа төзімді, ұзақ жасайды және мол өнім береді (орта есеппен әрбір ағаш 100— 120 килограмға дейін өнім береді). Бұл сорттың жемісі августа піседі, ноябрь айына дейін сақталады. Тозаңдатқыштары — Украинка, Мальт және Антоновка. 
Антоновка обыкновенная. Алманың байырғы сорттарының бірі. Республикамыздың батыс облыстарында жиі кездеседі. Бұл сорт қысқа, суыққа төзімді. 6—8 жылдан кейін өнім бере бастайды. Мейлінше мол өнімді, әр ағаштан бір жарым-үш центнерге дейін өнім жинауға болады. Бұл сорттың жемісі сентябрьдің бас кезінде піседі, январь айына дейін сақталады. Жемісінің ірілігі орташа. Дәмі қышқыл-тәтті келеді, осыған сәйкес хош иісті болады. Солтүстік-шығыс облыстарда төсемелі түрде өсіріледі. 
Анис омский. Солүстіктен шыққан ерте пісетін сорт, егілгеннен соң 3—4 жылдан кейін өнім бере бастайды, қысқа мейлінше төзімді, әдетте жартылай сидам сүректі және түпті түрде өсіріледі. Жемісі. августа піседі, салмағы 30—40 грамға дейін жетеді. Дәмділік сапасы қанағаттанарлықтай. 
Белый налив. Жаздық сорт. Ағашы қысқа төзімді келеді, бірақ солтүстікте жатаған түрде ғана өсіріледі. Ағаш егілгеннен кейін 4—5 жылдан соң жеміс бере бастайды. Жемісі июльде піседі. Сақтауға жарамсыз келеді, жаздық ерте пісетін сорт ретінде бағалы. 
Бернское розовое. Күздік сорт, қысқа төзімділігі орташа, мол өнімді келеді. Ерекше хош иісті сұлулығымен бағалы жеміс. 
Бельфлер-Китайка. И. В. Мичурин өсіріп шығарған бағалы күздік-қыстық сорт. Жемісі ірі, түсі әдемі, өте дәмді келеді. Егілгеннен кейін 5—6 жылдан соң жеміс береді. Өнімділігі жақсы. Жемісі августың аяқ кезінде және сентябрьдің бас кезінде піседі, ноябрь-декабрьге дейін сақталады. Солтүстік облыстарда жатаған түрде өсіріледі. 
Боровинка. Орыстың күздік байырғы сорты. Ағашы қысқа төзімді. Әрбір ағаш 2 центнерге дейін жеміс береді. Жемісінің ірілігі орташа, түсі көкшілсары жол-жол болады. Дәмі қышқыл-тәтті. 
Золотое Грайма. Бағалы оңтүстік сорт. Қысқа төзімді, өнімділігі орташа. Жемісінің түсі сары, домалақ болып келеді. Өте дәмді деп есептеледі. Тек оңтүстік және оңтүстік-шығыс облыстарда ғана өсіруге болады. 
Грушовка верненская (алма-атинская) Алматы облысындағы аса бағалы қыстық алма сорты. Ішінара Жамбыл және оңтүстік облыстарға да тараған. Қысқа төзімділігі орташа. Еккеннен кейін 7—8 жылда жеміс бере бастайды. Өнімділігі жақсы. Жемісі орташа және ұсақ келеді. Түсі қызыл болады, қабығы астында көптеген түйіршіктері бар. Дәмі қышқыл-тәтті. Жемісі февраль-март айларына дейін сақталады, бірақ кейде қабық астындағы ноқаттары шіріп кетеді. Грушовканы ең жақсы тозаңдатқыш — Зеленка. 
Грушовка московская. Жазда пісетін орталық орыс жерінің байырғы сорты. Қысқа төзімділігі жақсы. Мол өнім береді. Жемісі майда, түсі сарғылт-қызыл, өте сүйкімді қышқыл-тәтті дәмді болады. Июль айында піседі. Піскеннен кейін жемісі тез түсіп қалады. 
Ефремовское. Солтүстіктен шыққан сорт. Ағашы қысқа мейлінше төзімді болады және ерте пісіп жеміс береді, 3—4 жылдан кейін. Жемісі майда келеді, түсі сары, өте дәмді, август айында піседі, сентябрьге дейін сақталады. 
Зеленка. Қыстық сорт. Ағашы қысқа төзімді болады, 6—7 жылдан соң жеміс бере бастайды. Өнімділігі жақсы, жемісі ірі болады. Түсі көкшіл, дәмінің сапасы орташа, біраз құрғақтау келеді, февраль-март айына дейін сақтауға болады. 
Кандиль синап. Оңтүстік үшін аса бағалы қыстық сорт. Мұның жемісі, май-июнь айына дейін ұзақ сақталады, қысқа төзімділігі орташа, жемісті өте кеш, 12—-15 жылдан кейін барып береді. Жемісі тез пісіп қалады, сондықтан мұның ағаштары жақсы қорғанысты керек іетеді. Бұл сорттың жемісі сентябрьдің аяқ кезінде және октябрьдің басында піседі. Жемісінің ірілігі орташа, кейде ірі де болады, формасы цилиндрге ұқсайды, түсі қызыл дақты сары болады, өте шырынды, дәмді келеді. Ең жақсы тозаңдатқыштары — Апорт, Розмарин белый, Пеструшка. 
Китайка золотая. Бұл сортты И. В. Мичурин өсіріп шығарған. Жемісі өте срте, июльдің бас кезінде піседі. Ағаш егілгеннен кейін 3—4 жылда, кейде тіпті питомникте өсірілгеннің өзінде-ақ жеміс бере бастайды. Жемісі ұсақ келеді, өте дәмді болады. Солтүстік аудандар үшін аса бағалы сорт деп есептеледі. 
Китайка крупноплодная. Бағалы сорт. Ағашы қысқа төзімді және мол өнімді болады. Жемісі ұсақ, бірақ кәдімгі китайкадан 4—5 есе ірі келеді, түсі өте әдемі, дәмділігі орташа. Өсіруге өте қолайлы сорт. 
Китайка анисовая. И. В. Мичурин өсіріп шығарған, қысқа төзімділігі жоғары. Бұл ерте жеміс беретін, мол өнімді сорт, жемісі де өте сапалы болады. Кәдімгі қалыпта өсірген жағдайда солтүстік үшін бағалы сорттың бірі. 
Карагас. Республикамыздың солтүстік облыстарында кәдімгі қалпында өте төзімді келеді. Жемісі ірі, салма-ғы 40—60 грамға жетеді, пішіні сопақ, түсі түрлі бояулы көрікті. Бұл солтүстік облыстарда өсіруге қолайлы сорт. 
Мальт багаевский. Әдемі түсті жемісінің ірілігі орташа, аса бағалы жаздық сорт. Ағашы қысқа мейлінше төзімді және мол өнімді келеді. Алты жылдан кейін жеміс бере бастайды. 
Пармен зимний золотой. Оңтүстік үшін өндірістік бағалы сорт. Республиканың оңтүстігінде көп тараған, ағашының қысқа төзімділігі орташа, 5—6 жылдан кейін жеміс бере бастайды. Өте мол өнімі болады. Жемісі ірі және орташа, түсі қызыл жолақтары бар сары келеді, дәмі аса тәтті, августың аяқ кезінде, сентябрьдің бас кезінде піседі. Март-апрель айларына дейін сақталады. Бұл сорт айналасына жылы қорғаныс жасалған учаскеде жақсы өседі. 
Пеструшка. Алматы облысында, ішінара республиканың оңтүстігіндс тараған. Бұл сорт қысқа төзімді, мол өнімді (әрбір ағашы 300—350 киилограмға дейін жеміс береді), егілгеннен кейін 7—8 жылдан соң өнім бере бастайды. Жемісінің ірілігі орташа, жолағы бар, қызыл түсті келеді, дәмді, хош иісті болады. Август айында піседі. Бұл кезде ерте пісетін сорт ретінде тасымалға қолайлы келеді. 
Пепин шафранный. Аса бағалы И. В. Мичурнн өсірген сорт. Ағашы 4—5 жылдан соң жеміс бере бастайды. Мол өнімді келеді. Жемісі сентябрьде піседі, декабрь-январь айларына дейін сақталады. Жемісінің ірілігі орташа, түсі қызғылт, өте дәмді. Ағашы қысқа төзімді болады. Бұл сорт республикамыздың оңтүстік шығыс облыстарының тау баурайында, республикамыздың батысында және солтүстігінде (жатаған түрде) кеңінен өсіруге қолайлы келеді. 
Ренет Бурхардта. Алматынын күздік жақсы сорттарының бірі, Алматы облысында және республиканың оңтүстігінде көп тараған, ағашы қысқа төзімді және биік келеді. 5—6 жылдан соң жеміс бере бастайды. Жылма жыл аса мол өнім беріп отырады, әрбір жеміс ағашынан 150—200 килограмға дейін өнім жинауға болады, жемісінің ірілігі орташа, түсі сары келеді, август айында піседі, декабрь-январь айларына деңін сақталады, тасуға қолайлы, дәмі жақсы. Солтүстікте жатаған түрде өсіруге болады. Ең жақсы тозаңдатқышы — Суйслеппер. 
Ренет Ландсбергский. Алманың мол өнімді, ерте пісетін оңтүстік сорты. Қысқа төзімділігі жеткілікті емес. Жемісі ірі, көкшіл-сарғылт түсті, жұмсақ, шырынды келеді. Сентябрь айының аяғында піседі, апрель-май айына дейін сақталады. Бұл сорттардың ағаштары айналасында қорғаныс болған жерде жақсы өседі. Ең жақсы тозаңдатқыштары — Пеструшка, Пармен зимний золотой. 
Розмарин белый. Алмасы оңтүстіктегі өндірістік ең жақсы сорттың бірі. Өнімі мол болады, әрбір ағаштан 400 килограмға дейін өнім жиналады, бірақ жеміс беру мерзімі өте ұзаққа созылады, егілгеннен кейінгі 12— 14 жылдан соң барып жеміс бере бастайды. Ағаштары аса ірі, әрі қысқа төзімді келеді. Жемісінің ірілігі орташа және ұсақ, сүйір ақ түсті, қызғылт дақтары болады, аса шырынды және дәмді келеді, сентябрь айының аяқ кезінде және октябрь айының бас кезінде піседі, майға дейін сақталады. Ең жақсы тозаңдатқыштар — Кандиль сннап, Золотое Грайма, Белый налив. 
Ренет Симиренко. Ағашы ерте жеміс беретін оңтүстіктің бағалы сорты. Қысқа онша төзімді емес, өнімді, жемісі ақшыл, бөрткені бар көгілдір түсті, ете дәмді келеді, октябрь айында піседі, сентябрьге дейін сақталады. Жылы және айналасында қорғанышы бар жерде жақсы өседі. 
Ренет орлеанский. Алмасы оңтүстіктің бағалы сорты, республикамыздын, оңтүстігіне және Алматы облысына тараған. Ағашының қысқа төзімділігі және жеміс беруі орташа келеді. Жемісінің дәмі тәтті, мейлінше тығыз болады, түсі әдемі, октябрь айында піседі, март-апрель айына дейін сақталады. 
Ренет золотой курский. Алманың-қысқы сорты. Ағашы суыққа жеткілікті төзімді, мол өнім береді. Жемісінің түсі сары, өте ірі жалпақ домалақ келеді, шырынды, дәмі тәтті-қышқыл болады, октябрьдің бас кезінде піседі, апрель-май айына дейін сақталады. Бұл өте төзімді сорт, кеңінен таратуға болады. 
Суйслеппер. Алманың жаздық тәтті сорты. Алматы және Талдықорған облыстарында тараған. Оңтүстікте де кездеседі. Ағашы қысқа жеткілікті төзімді. 7—8 жылдан кейін өнім бере бастайды. Өнімділігі жақсы, бірақ жыл сайын жемісті үздіксіз бермейді. Жемісі орташа, түсі ақ, қызғылт келеді, жемісі мейлінше жұмсақ болады, июль айында піседі. 
Славянка. И. В. Мичурин шығарған сорты. Ағашы суыққа төзімді, мол өнімді келеді, 5—6 жылдан кейін жеміс бере бастайды. Жемісінің ірілігі орташа, түсі көкшіл-сары болады, дәмді келеді, авғустың аяқ кезінде піседі, ноябрьге дейін сақталады. Солтүстікте жатаған түрі жақсы өседі. 
Титовка. Алманың күзде пісетін, суыққа төзімді, орыстың ежелгі алма сорттарының бірі. Мол өнімді, бірақ мұның жемісі іріктеп, жинап алуды керек қылады. Жемісі ірі келеді, түсі қызыл-жолақты, август айында піседі, сентябрьге дейін сақталады. 
Таежное. И. В. Мичурип шығарған сорт. Суыққа мейлінше төзімді. Жемісті ерте береді. Жемісі ұсақ, дәмді, орташа келеді. Солтүстік аудандарда және егін қорғайтын орман алқаптарына өсіруге болады. 
Заря Алатау. Алманың күздік қышқыл тәтті сорты. Алматы облысының таулы, тау етегіне тараған. Суыққа төзімді. Әр түрлі ауруға шыдамды. 5—6 жылдан кейін өнім береді. Өнімділігі мол, бір ағаш түбінен 150— 170 кг. Май айына дейін сақталады. Жемісі орташа, түрі көк сары, хош иісті. 
Салтанат. Күздік-қыстық сорт, Алматы облысына тараған, суыққа, әр түрлі ауруға төзімді, 8—9 жылдан кейін өнім береді. Өнімді жыл сайын береді. Сентябрьдің аяғында жемісін жинайды, май айына дейін сақтауға болады. Жемісі ірі көк-сары, тығыз, қышқыл-тәтті, ароматты иісі бар.