Қылмыстық іс бойынша өндірісті қысқартудың түсінігі, маңызы

Қылмыстық істі қысқарту туралы шешімнің тікелей сипаты бар. Тергеу органдары істі сотқа жібермей-ақ фактілерді нақтылай алады.

 

 

1.2.Қылмыстық істі қысқартудың маңызы

 

Қылмыстық істі қысқарту туралы қаулы заңды факт болып  табылады, нәтижесінде қылмыстық  процесуалдық қатынастар тоқтатылады. Оның маңызы жоғары. Алдын ала тергеудің аяқталуының бір формасы ретінде қараудың ролі елеулі, себебі: қылмыстық істі қысқартуды тергеудің аяқталуының заңды нысаны деп қарастыруға мүмкіндік береді, өзінің процесуалдық маңызы жағынан айыптау қорытындысы болса, істі сотқа жіберумен тең келеді.

Г.М.Миньковский дұрыс  көрсетеді, істің қысқаруы, алдын ала тергеудің аяқталу нысаны ретінде, өзінің мақсаты мен мәні бойынша істі айыптау қорытындысымен бірге сотқа жіберумен бірдей маңызға ие.

         Дәлелдемелер толық жеткілікті болып, өндірісті қылмыстық қудалауды жалғастырмай жиналған дәлелдемелердің негізінде белгілі бір қорытындыға келуі тиіс. Мысалы: тәжірибеде тергеушілер көбінде қылмыстық істі қылмыс құрамының жоқтығы және қылмыс оқиғасының орын алмағанын негіздеп істі қысқартады. Тергеуші қысқартса оның заңдылығы мен негізділігін прокурор тексереді, ал сот қысқартқан жағдайда тараптардың қарсылығы болса апелляциялық тәртіппен қайта қаралады. Егер бұзылған құқықтар мен мүдделер болса қалпына келтірілуге жатады деп түсінуге болады.Негізгі маңызы қылмыстық іс қысқартылып, өндірістегі іс мәнісі бойынша шешіледі.

Кейбір ғалымдардың  пікірінше қылмыстық істі қысқарту – процестің дұрыс жүруін қамтамасыз етеді. Олардың ойынша қылмыстық істі қысқарту – бұл екінші акт, ал кейде ақау (брак) деп санайды. Мынадай көзқарас бар, қылмыстық істі қысқарту – бұл қылмыстық істі қозғау кезінде жіберілген қателіктердің нәтижесі болып табылады, ал егер қылмыстық істі қозғау мен тергеу дұрыс жүргізілсе, онда нәтижесінде тергеушінің айыптау қорытындысын жазумен аяқталады. Мұндай көзқарасты қолдайтын автолардың пікіріне толық қосылуға болмайды деп есептеймін.

           Әрбір қозғалған істің ерекшелігіне байланысты істі тез және толық ашу әрқашанда жүзеге аса бермейді. Дәлелдемелер немесе құжаттар, жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайдың барлығы да ескерілуі тиіс. Егер қозғалған қылмыстық істердің барлығын қысқарту себебінен заңсыз деп тапсақ, онда бұл негіздің іс жүргізушілік заңда орын алуының қажеттігі неде деген сұрақ туындайды. Егер қылмыскер ауыр қылмыс жасап, әрекетіне шын өкініп жәбірленушімен татуласып, келтірілген заладың орнын толтырса, ол адамды неге жауаптылықтан босатпасқа.

           Қылмыскер өзінің әрекетіне өкініп, түзелем деген ниетпен әрекет  жасаса оның ақталуға мүмкіндігі  туады деген пікірдемін. Менің бұл пікірімді С.А. Шейфер тереңірек ғылыми түрде түсіндірме береді.

Бұндай көзқарас тәжірибеде көптеген істер заңсыз қозғалып, қысқартылумен  түсіндіріледі. Бірақ барлық қылмыстық  істердің қысқаруы оның заңсыз қозғалуынан  жүзеге аспайды.

С.А.Шейфер азаматты қылмыстық жауаптылыққа негізсіз тартпаудың  процесуалдық кепілі қылмыстық істі қысқарту болып табылады. Сот өндірісінің мақсаты болып, тек қана қылмыскерді жауапкершілікке тарту мен соттау емес, сонымен қатар сезікті айыпталушы  ретінде ұсталған тұлғаларды уақытылы ақтау қажет.

         Себебі біз сезіктіні немесе  айыпталушыны кінәсі дәлелденбесе  ұзақ уақыт қамауда ұстай алмаймыз, яғни тиісті органның нақты дәлелдемелері болмаса ұстау мерзімі өткеннен кейін ұстауға құқығы жоқ.

           Мұнда кінәсіздік презумпциясы  туралы сөз қозғауға болады¹. Әр адам оның қылмыс жасағаны үшін кінәлілігі дәлелденгенге және соттың заңды күшіне енген үкімімен белгіленгенге дейін кінәсіз деп саналады 

 Егер қылмыстық іс уақытылы және негізді қозғалса да, бірақ тергеу барысында қылмысты дәлелдейтін ақпараттар болмаса, қылмыс дәлелденбесе, онда уақытында қылмыстық істі қысқарту маңызды болып табылады, заңсыз және негізсіз қозғалған қылмыстық істі қысқартумен бірдей.

Қылмыстық істі ақтамайтын негіздер бойынша қысқартудың да маңызы төмен емес. Біріншіден, қылмыстық жауаптылықтан босатылған азаматтар өзінің әрекеттерімен болашақта жақсы ниеттерін дәлелдей алады. Екіншіден, алдын ала тергеу органдары өздерінің назарларын тұтас қоғаммен азамат мүдделеріне ауыр зиян келтірілген қоғамдық қауіптілігі өте жоғары қылмыстарды тергеуге жұмсай алады².

Қылмыстық істі қысқарту жәбірленушінің де құқықтарын бұзбайды. Біріншіден, қылмыстық істі қысқарту туралы қаулыны жәбірленуші шағымдай алады. Екіншіден, қылмыстық істі ақтамайтын негіздер бойынша белгілі бір тұрғыдан алғанда оң сипаттамасы бар тұлғаға қатысты қысқартылады. Бұл жағдайға сәйкес қылмыстық іс қысқартылғанға дейін ол тұлға жәбірленушімен барлық мәселені шешіп, оған келтірілген залады    өтеген болса, ал басқа жағдайда тергеуші немесе анықтама органдары қылмыстық істі қысқартуға құқығы жоқ . Өйткені қанағаттанбаған жәбірленуші бұл шығарылған шешімді сотта шағымдай алады.

Үшіншіден, қылмыстық  істің уақытында қысқартылуы  нағыз қылмысты жасаған тұлғаны  анықтауға жәбірленушінің құқықтарын қорғауға негіз болады. Алдын ала тергеу кезінде қылмыстық істің қысқартылуы  соттың ауыртпалығын төмендетеді.

_____________________________      

 

 

                                                 Қорытынды

   

Бұл жұмыста қылмыстық істі қысқартуға байланысты негізгі сұрақтарға тоқталып, тәжірибеде қолдану барысында қиындық тудыруы мүмкін негізгі ережелеріне талдау жасалды. Қылмыстық іс жүргізу құқығында қылмыстық істі қысқарту күрделі институттың бірі болып табылады. Себебі бұл институт теориялық жағынан да тәжірибелік жағынан да терең зерттелмеген.

Б.Қ.Төлеубекованың берген түсініктемесі бойынша:  қылмыстық істі қысқарту – соттың немесе қылмыстық  ізге түсу органының іс жүргізушілік қызметінің аяқталғаны туралы шешімі.

Қылмыстық істі қысқарту – қылмыстық процесуалдық құқықтың институты. Аталған институттың ең басты кемшілігі, оның нормалары бүкіл Қылмыстық іс жүргізушілік кодексте шашырап жатыр. Бұл нормалардың кодексте шашыранды болуы құқық қорғау органдары қызметкерлерінің жұмысы барысында қиындықтар туғызады. Қылмыстық іс жүргізу кодексінде аталған институтты жеке бөліп, тарау ретінде қараса тиімді болар еді.

Қылмыстық істі ақтайтын және ақтамайтын негіздер бойынша қысқарту өндіріс бойынша соңғы саты болып табылады. Іс бойынша жиналған дәлелдемелерді бағалау мен анализдеу барысында мән-жайлар анықталып, тиісті орган қылмыстық істі қысқартуға байланысты шешім қабылдайды. Шешім заңда бекітілген тәртіпте және нысанда шығарылады.

Қазақстан Республикасының  Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37 және 38 баптарында қылмыстық ізге түсуді болдырмайтын жағдайлар туралы айтылады. Осы ережеге сәйкес  Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 269 бабының 1 бөлігінде осы Кодекстің 37 және 38 баптарында көзделген негіздер мен тәртіп бойынша қысқартылады.

Істі ақтайтын негіздер бойынша қысқартуда қылмыс оқиғасы  мен қылмыс құрамдарының болмауы  негізге алынады. Іс қысқартылғанға дейін сезіктіге айыпталушыға қысқартылу негізі мен осы негіздер бойынша  қысқартылуға қарсылығын мәлімдеу құқығы түсіндіріледі (ҚР ҚІЖК 51-бабының 2-бөлігі).    Қылмыстық істі ақтамайтын негіздер бойынша қысқартудың да маңызы төмен  емес. Біріншіден, қылмыстық жауаптылықтан босатылған азаматтар өзінің әрекеттерімен болашақта жақсы ниеттерін дәлелдей алады. Екіншіден, алдын ала тергеу органдары өздерінің назарларын тұтас қоғаммен азамат мүдделеріне ауыр зиян келтірілген қоғамдық қауіптілігі өте жоғары қылмыстарды тергеуге жұмсай алады. Қылмыстық істі қысқарту жәбірленушінің де құқықтарын бұзбайды.

 

 

 

 

 

 

 

                                 

 

                        Пайдаланылған   әдебиеттердің   тізімі:

  

1. Д.В. Синёв Прекращение уголовных дел по нереабилитирующим основаниям на предварительном следствии. Алматы. 2003 г.  (диссертация)

2. Б.Қ. Төлеубекова Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Алматы 2000,

3.А.А. Рзаев Прекращение уголовного дела по нереабилитирующим основаниям в стадии предварительного расследования: Уч.Пос.;Караганда, 1982.

4. С.А. Голунский. О  прекращении уголовных дел 1937г.

5. А.Я. Дубинский Прекращение  уголовного дела в сдадии предварительного  расследования. Киев, 1957г. С. 10-17.

6. А.Я. Дубинский Прекращение  уголовного дела в сдадии дознания  и предварительного следствия.  Киев 1975г.

7. А.Я. Дубинский Основание к прекращению уголовного дела в сдадии предварительного расследования. Киев, 1973г.

8. В.В. Никитин, В.А.  Дунин Прекращение уголовного  дела. Омск, 1993г. 

9.Л.М. Володина Спорные вопросы прекращения уголовных дел по нереабилитирующим основаниям // Актуальные проблемы охраны прав личности в советском уголовном судопроизводстве: Межвуз.  Сб. науч. Тр., Свердловск: СЮИ,1989г, с.100-104.

10. П.М., Д.Я. Мирский Прекращение уголовных дел в советском уголовном процессе. М.: Госюриздат, 1963г.

11. Н.В. Жогин, Ф.Н.  Фаткуллин предварительное следствие в уголовном процессе. М. Госюриздат. 1965г.

12. А.Д.Донценко Прекращение уголовного дела. М.2000г.  с729.

13. Е.А.Челышев Решение о прекращении дела на предварительном следствии в советском уголовном процессе . Казань; 1983г С.18-35

14.А.Я.Дубинский Прекращение  уголовного дела в стадии предварительного  расследования: Уч. Пос. Киев:1975г, 132с.

15. Р.Г. Искендеров Прекращение  уголовного дела на предварительном следствии.  Автореф. дис. канд. Баку, 1975г, 22 с.

16. Б.Х..Толеубекова, К.Ж..Капсалямов, Б.К. Шнарбаев, Д.К.Бекишев