Нарықтың  пайда болу себептері.

       Нарықтық қарым-қатынастың қажеттілігі  қоғамдағы еңбек  бөлінісін тудыратын себептерден  туындайды.  Адамдардың өндірістік  мүмкүндігі олардың қажеттілігіне қарағанда  табиғи түрде  шектеулі болады. Кейбір қабілет-қарымы бар  адамдар тек белгілі бір  салада ғана  жұмыс істеп, белгілі затты ғана  өндіре алады, бірақ олардың қажеттілігі  миллиондаған  атауы бар  әр  түрлі тұтұну  игіліктері мен  қызметтерін қамтиды.

       Экономикалық ресурстарға: жер, еңбек, техника, шикізат, ақпарат  және т.б  тән  нәсе –олардың  сиректігі  немесе шектеулігі. әкономикалық теорияда  бұл феномен шамасы “ Ресурстар  Заңы” деп аталады.  Бұл жағдайда пайда табу мен  молшылықты қамтамасыз ететін тетік әлде кімнің даналығы немесе  ақылдылығының  нәтижесі емес, ол-еңбек бөлінісі  мен нарыққа байланысты  көрініс береді. Мұны  адамдардың өмірге қажетті  әр түрлі  ресурстар алу  үшін өз еңбек өнімдерін бір –бірімен айырбастауға деген  табиғи қажеттіліғінен және бейімділігінен  туындайтынын көреміз. Осыған байланысты А. Смиттің зерттеғен “Көрінбейтін”  қол деген теориясына  назар аударайық. Бұл теория бойынша, адамдардың әкономикалық шаруашылық субъектісі ретіндегі біреулердің әр түрлі еңбек өніміне деген  мұқтаждық түсіндіріледі. Әдетте ол саналы  түрде қоғамға пайда келтіруді ойламайды, тіпті оған қаншама пайда келтіріп отырғанын сезбейді де. Ол тек ғана  өз мүддесін ойлайды және оның  басты мақсаты-өзіне ғана  пайда түсіру, сөйте тұра, әлдебір көрінбейтін қол оны  өзі басшылыққа  алмаған мақсатқа  қарай бағыттап отырады.  Сөйтіп, ол жеке мүддесін көздей отырып, көп жағдайда қоғам мүдесіне де  пайдалы  әрекетжасайды. 

1.2.Нарық  қатынастарының даму  кезеңдері

       Нарықтық әкономика–ертеден  келе жатқан шаруашылықтың жүргізу құралы, оның дамуының  өзіндік бай тарихы бар. Нарықтың қалыптасуы  айырбас пен қоғамдық  еңбек бөлінісінің дамуымен байланысты. Нарық қатынастарының  дамуын мынадай неғізгі кезеңдерге  бөлуге болады:

• нарық әлемнің пайда болуы;
• натуралдық айырбас кезеңі нарығы;
• тауар болмасы  кезеңінің нарығы;
• тауар емес балама кезеңінің нарығы;

1. Кезеңінде  айырбас  операциялары тұрақсыз, кездейсоқ  болады, олар өндірістің  шарттары  болып табылмайды. Құндық  қатынастар  әрбір жеке  сауда  саттық  көріністерде  кездейсоқ болады.

2.Кезеңдегі  тауар қозғалысын мына формула   бойынша  т¹-т²       көруге болады. Балама айырбас көбіне-көп өндірістің  шарты бола бастайды. Осының нәтижесінде қоғамдық  қажетті шығындар  категориясы қалыптасады. Құнның  субстанңиясы әлде болса  тауарды бір түрімен  біртұтас болып  бірігіп кеткен жоқ, сондықтан таза  құнның иленушісі  болып бірнеше тауарлар көрінуі мүмкін.

3.Кезеңдегі   тауар тепе-теңдігі мына айырбас   формуласы бойынша   т¹-т²

болама   Т² . Әрбір жергілікті нарыққа  балама тауардың  бір түрі тән.

Ол  ерекше тұтұну  қасиетіне байланысты  әрдайым ортасынан ағысып шығып  қалып отырады. Бұл кезеңде таза құн  өзінің иленушісінің белгілі  бір  заттық формасымен біртұтас болып  бірігіп  кетеді, оған тауар қабығынсыз өмір сүре  алмайтын  шығындық емес деп бөлінетін құрамалары  байланады. Дүниежүзілік  нарықтың қалыптасуы мен құнның жеке дара иленушісі қызметін алатын  атқара бастайды.

4.Кезеңдегі  тауар қозғалысының  формуласы:   

Т¹-тауар емес балама –Т² .

Алтынға тікелей  айырбастың тоқталуымен, құнның таза иленушілері- несие ақшалар  өздерінің тауарлық мәнін жоғалтады. Былайша айтқанда , құнның өзінің заттық  иленушісінің  оқшаулануы –қазіргі замандағы  нарықты сипаттайтын  құбылыс болып табылады.

          Сонымен бірге, нарық  стихиялы түрде дамушы  немесе еркін нарық,  монополиялы нарық, реттелмелі нарық деп бөлінеді.Стихиялы  нарық -капитализмнің алғашқы кезеңінде  болды,  оған еркін тауар  өндірушілер мен  сатып алушылар, еркін  бәсеке мен еркін бағалар  тән болады. Стихиялы нарықтың идеологы,  әлемдік әкономикалық  теорияның  негізін қалаушы  А. Смит (і723-і790 ж.) өзінің   “  Халықтар байлығының табиғаты мен себептері түралы зерттеу” (і776ж.) деген басты  еңбегінде-жеке  меншік иелерінің  байлықты көбейтудегі  мүддесі өндірісті дамытудың  және оны қоғамдық  қажеттіліктерге  лайықтаудың қозғаушы күші  болып табылады деп жазған  болатын. Сонымен бірге  А. Смит  екі кәсәпкер немесе  саудагердің  арасындағы әңгіме  әрқашанда бағаны өсіру  ниетіндегі дамумен аяқталады деп көрсетті. Оның пікірінше , мемлекет мұндай даулы мәселерерді шешуге  араласпауы  керек,   ол тек қана  жалпы тәртіпті  қамтамасыз ететін “түнгі күзетшінің” ролін атқару қажет. Мемлекет “ мейлі өзінен өзі жүрсін” саясатын жүргізіп,  бәсекені  шектеуден аулақ болуы керек. Бірақ А.Смит  осы екі  дәлел негізінде  жаппай анархияны  қорғаған жоқ. Керсінше, ол жеке капиталдың  монополиялар мен картельдер арқылы  бәсеке  күресіне  шек қоятын “ жаман әдеттеріне” мейлінше  күдікпен қарады. Тек бәсеке ғана бағаны  төмендету  және өндіріс өндіріс көлемін арттыруға ынталандырады, нақты реттеу  қабілетті болады деп көрсеткен болатын. Сөйтіп А.Смит  нарықты әкономиканы өзін-өзі реттеу  механизмін  ашты. Еркін бәсеке мен нарықтың көрінбейтін қолының пайғамбарының пікірінше , жеке мүддені қоғамдық игіліктің пайдасына жарату  мүмкін болады. Кейіннен, қоғамдық өндірістің күрделіленуіне байланысты  нарықта анархия орын ала бастады. Мұндай жағдайда оны реттеуді монополиялар өз қолынан ала бастады. Осы кезден  бастап монополиялық нарық қалыптасты.

          Монополиялық нарық  ХіХ ғсырдың аяғында ХХ ғасырлардың  алғашқы  кезеңінде өмір сүрді. Нарықтың  бұл түрінде  еркін бәсеке шектеледі, ал ол әкономикадағы сапалық және  сандық өзгерістердің динамикасына  кері әсер етеді. Өндірістегі монополиялық үстемдік  ғылыми техникалық прогрестің баяулануына, бағаның өсуіне, тауар  тапшылығына , ал  түптеп келгенде,  қоғамның барлық қайшылықтарының  меншіктегі ірі  кәсіпорындар монополиясына  негізделген бұрынғы КСРО-ның әкономикасы да  жатады. Нәтижесінде, сұраным мен  ұсыным сұрақтары  әкімшілдік -әміршілдік  тәсілмен шешілетін,  тұтұнушылардың мүддесіне  бағдарланбаған  өндірушілер  нарығының типі  қалыптасты. Қазіргі заманғы  өркениетті  елдерге реттелмелі  нарық тән болып  отыр .Оны  тек қана еркін  тауар өндірушілер  мен тұтынушылар , еркін бәсеке  мен бағалар ғана емес, сонымен бірге  өнім өндіруге  мемлекеттік  тапсырыстарды  орналастыру, шаруашылық субъектілеріне  қаржы несие  тұтқалары арқылы әсер ету, белгілі бір  тауар түрлері  мен  топтарына  мемлекеттік баға белгілеу, нарық коньюнктүрасын зерттейтін  маркетингтік  қызметті енгізу , өндірістің  көлемін тікелей  шарт жасау  негізінде реттеп отыру,  әр түрл  кәсіпорын  ассоцияцияларын, жарнама  ақпараттық жүйелерді құру арқылы реттеуде мемлекеттің шешуші ролін  атап көрсету керек .

          Біздің жас тәуелсіз Қазақ мемлекетінде де  толыққанды жүйелі, әлеуметтік бағдарланған нарыққа  көшу экономиканы  дағдарыстан  шығарудың  баламасыз  құралы деп  танылып өттік. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ.  Нарықтың атқаратын  қызметтері  мен  құрылымы.

       

• 2.1.Нарықтың қызметтері

Нарықтың  мәні оның  функңиялары   арқылы толығырақ  анықталады,

Нарық мынадай маңызды  қызметтер  атқарады:

• Тауар өндірісінің өзін -өзі реттеу  қызметі. Бұл мына жағдай арқылы  көрінеді: тауарға  сұраныс өскенде , өндірушілер өздерінің  өндіріс көлемін  көбейтіп , бағаны  жоғарлатады;  нәтижесінде өндіріс  қысқара бастайды;
• Ынталандыру қызметі. Баға төмендегенде,  өндірушілер өндіруді  азайтады, осымен қатар,олар жаңа техника, технологялар енгізу, еңбек ұйымдастыруды  жетілдіру  арқылы шығындар азайту мүмкіндігін  іздестіреді;
• өндірілген өнім мен еңбек шығындарының  қоғамдық маңыздылығын  айқындау қызметі. Бірақ бұл қызмет тек тапшылық  жоқ өндіріс  жағдайында  жүзеге аса  алады:  сатып алушылардың таңдауы бар  болғанда,  өндірісте монополия  болмағанда, бірнеше өндірушілер  болып олар өзара  бәсекелес болғанда;
• реттеу қызметі. Нарық арқылы әкономикадағы, өндірістегі және  айырбастағы  негізгі микро және  макропропорңиялар белгіленеді;
• шаруашылық өмірді демократияландыру, өзін-өзі  басқару принңптерін  жүзеге асыру қызметі. Нарықтық құралдар  әсері мен  қоғамдық өндіріс  әкономикалық жағынан  қолайсыз  әлементтерден  арылып отырады және осының арқасында  тауар өндірушілер  әркелкі  түрге, буындарға  бөлінеді , яғни дифференңиялданады.
       
• 2.2. Нарық әкономикасының әлементтері мен  инфрақұрылымы.

         Нарық әкономикасының қызмет етуі  оның белгілі  елементтерінің болуын талап етеді. Осылардың жиынтығы  нарық жүйесін құрайды.

         Нарық әкономикасының бірінші және  өте маңызды әлементі - өндірушілер мен  тұтұнушылар. Бұлар қоғамдық еңбек  бөлінісі проңесінде  қалыптасады- біреулері тауарды өндіреді, екіншілері оны  тұтұнады. Тұтұну жеке тұтұну  болып бөлінеді. Жеке тұтұнуда  тауарлар, өндіріс  сферасынан  шығып, адамдардың  жеке қажеттіліктеріне  пайдаланады. Өндірістік тұтұну өндіріс процесін әрі қарай  жалғастырып  жүргізу болып табылады.

Бұнда тауарды  басқа өндірушілер  әрі  қарай өндеуге пайдаланады. Бұл  жағдайда  өндірушілер  мен  тұтұнушылардың бір-бірімен байланысы әрқайсысының  әрекеттерінің нәтижелерін айырбастау  арқылы жүріп отырады. Нарық шаруашылығында  бұл байланыстар тұрақты болады,  мамандануға негізделед  және көтерме нарықтық келісімдер  фомасында жүреді.

       Нарық әкономикасының екінші әлементін өндіріс орындарының корпоративтік басқаруына негізделген , меншіктің жеке немесе  аралас формаларымен  болжанған әкономикалық  оңашалану құрайды.

         Нарық әкономикасының үшінші  маңызды  әлементі- баға. Бағаны  жеке талдап танысайық. Бұл жерде тек  екі мәселені  ескертеміз:

1 баға  сұраныс  пен ұсыныс  нәтижесінде   қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі  коньюнктүраға  байланысты  өзгеріп  (тербеліп) отырады.

2 осы  географиялық  ауданда  өндірілген  тауарға  нарықтық  қатынастар  әсерінің  сферасын  баға анықтайды. Осы сфераның  шегін  траскациондық  шығындар  болжайды, яғни  айырбаспен  байланысты  айналым  шығындары болжайды.

       Нарық әкономикасының төртінші орталық буыны-екі құрылымнан  сұраныстан және  ұсыныстан тұрады. Нарықта сұраныс тауарларға  қажеттілік  болып көрінеді. Осы тауарларды тұтұнушылар қалыптасқан бағамен ақшалай табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең  тиімді әдісін  қолданудың  және ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс  материалдық игіліктерді  өндірушілер мен  тұтұнушылар  арасындағы тұрақты  байланыстарды  қамтамасыз ететін нарық механизмінің  өте маңызды әлементі.

       Нарық механизмінің бесінші әлементі –бәсеке. Бұл пайданың жоғары  болуын тілейді және осының негізінде өндіріс масштабын                                        кеңейтуді  қамтамасыз етеді. Бәсеке нарығы  субьектілерінің өзара әсерінің  және пропорңияларды реттеу  механизмінің  формасы болып  табылады. А. Смит бәсекені  нарықтың  “көрінбейтін қолы”  деген. Көрінбейтін қол идеясының мәні: адамдар өз мүделеріне  сәйкес өздерінің қара басының қамын ойластырып  әрекет етеді . Осы әрекеттердің  жиынтығы қоғамдық  пайдаға шешіледі, қоғам әкономикасын  жандандырады. Бәсекенің басты қызметі әкономиканың  реттеушілерінің : бағаның, пайда нормасының, проңенттің т.б .  мөлшерін  анықтау болып табылады.

       Нарықтың  маңызды әлементтеріне  нарықтық инфрақұрлым  жатады. Нарық тауар  биржаларының,  көтерме және  бөлшек сауда  құрылымдарының  құрылып, қызмет етуін  талап етеді. 


НАРЫҚТЫҢ  ИНФРАҚҰРЛЫМЫ
АУКЦИОНДАР	КОНСУЛЬТАЦИЯЛЫҚ-ДЕЛДАЛДЫҚ ФИРМАЛАР
БИРЖАЛАР  ЖӘНЕ  БРОКЕРЛІК КЕҢСЕЛЕР	БИЗНЕСТІҢ КОМЕРЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАРЫ
БАНКТЕР	САҚТЫҚ ЖӘНЕ АУДИТОРЛЫҚ  КОМПАНИЯЛАР
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ОРТАЛЫҚТАР ЖӘНЕ КОМПАНИЯЛАР	ЖАРНАМА-АҚПАРАТТЫҚ ҚЫЗМЕТ
МЕМЛЕКЕТТІК РЕЗЕРВТІ ЖӘНЕ БАНКТЫҚ ҚОРЛАР	ҚОЙМА,ЭЛЕВАТОР,ТОҢАЗЫТҚЫШ, ТРАНСПОРТ ШАРУАШЫЛЫҚТАРЫ, АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ  ӨНІМДЕРІН САҚТАУ ОРЫНДАРЫ
МЕМЛЕКЕТТІК САЛЫҚ ИНСПЕКЦИЯСЫ	САУДА ҮЙЛЕРІ
БАҒАЛЫ  ҚАҒАЗДАРҒА БАҚЫЛАУ ЖАСАЙТЫН ИНСПЕКЦИЯ	МАРКЕТИНГТІК ЗЕРТТЕУ ОРТАЛЫҚТАРЫ
ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ОРГАНДАРЫ	КӨТЕРМЕ САУДА  ОРТАЛЫҚТАРЫ
ЛИЗИНГТІК КОМПАНИЯЛАР	КАДРЛАРДЫ ДАЙЫНДАУ  ОРТАЛЫҚТАРЫ
КЕДЕНДІК  ҚЫЗМЕТ	ЖӘРМЕҢКЕЛЕР
БАҒАЛАР МЕН СТАНДАРТТАРҒА БАҚЫЛАУ ЖАСАЙТЫН МЕМЛЕКЕТТІК  ИНСПЕКЦИЯ	ӨНДІРУШІЛЕРДІҢ ӘРТҮРЛІ БІРЛЕСТІКТЕРІ (АССОЦИЯЦИЯЛАРЫ)
ТҰТЫНУШЫЛАРДЫ ҚОРҒАУ  ҚОҒАМДАРЫ	ЖӘНЕ БАСҚАЛАРЫ

 


          1-сурет.  НАРЫҚТЫҢ ИНФРАҚҰРЛЫМЫ.

Нарық конъюнктүрасы. Нарық инфрақұрылымының тиімділігі көбінесе әкономикалык конъюнктүраға байланысты, яғни нарыктың белгілі мерзімдегі  уакытша жағдайы.   Конъюнктүра  түралы  теменде көрсетілген көрсеткіштер жуйесі мәлімдейді:  


• өндіріс  пен  кұрылыс дииамикасы, тауар  запастарының мөлшері,

    баға, процент, бағалы кағаздар курсының козғалысы;

• пайда, еңбек акы және ендіріс шығындары дәрежесінің өзгеруі;
• еңбектегі және жұмыссыздар саны арасындағы қарым-қатынас;

     Экономикалык  конъюнктүраға "циклдық", "циклдық  емес".       "кездейсоқ" факторлар әсері бар;

а) циклдык  факторлар әдетте негізгі капиталдың (өндірістік құ-рал-жабдықтардың) кезекті жаппай жаңаруына байланысты;

 Ь) циклдық емес факторлар әкономикаға тұрақты түрде әсер етеді (оған ең, алдымен ғылыми-техникалык прогресс жатады);

с) Кездейсок (уакытша, тез өтетін) құрғақшылық, аурулар, мода. әкономикалык конъюнктүраны жақсартудың әдістері:

а) Инвестициялык ахуалды қалыптастыру;

Ь) Фирмаларға мемлекеттік заказдардың берілуі  мен көлемінің езгеруі;

 С)  Салык және процент ставкаларының дәрежесін кайта қарау;

б. Халықтың ақшалай жинақтарының мөлшерін реттеу.

     Қазір барша кәсіпорындар немесе жекелеген нарықтар конъюнктүраның өзгеруін зерттейді, оның болашағын болжайды.

     Нарық әкономикасы әрекеттерінің механизмі үш басты принңиптерге негізделеді:

• Маржиналдык (шекті) талдауға;
• Балама таңдау шығындарына;
• әкономикалық рационалдыққа.

      Маржиналдык талдау прииңиптері негізінде нарық субъектілерінің іс-кимылы журіп отырады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емес, шекті шамалар болады. Осының нәтижесінде нарыкты тауарлармен толык қамту, нарықтық бағаның өзгеруі, нарык әкономикасының бір жағдайдан басқашаға ауысуы бірте-бірте жүріп отырады. Жаңа, шекті субъектінің, пайда болуы, нарық әкономикасына, ондағы сұраыыс пен ұсынысқа мәнді әсер етпейді. Жетілген нарық жағдайында, яғни үлкен және үнемі болатын ұсыныс кезінде, шаруашылык жүргізушілер өте көп болғанда, олардың әркайсысының  нарықтағы жеке үлес салмағы шексіз аз шамада болады. Маржиналдық бағыт нарыктық ортаның, үзілмей кызмет етуш камтиды деуге болады; сұраныс пен ұсыныстың күрт тербелуіне жол бермейді; тауар ендірушілер мен тұтынушылар тепе-теңдік болмысын қамтамасыз етіп отырады.

      Балама  тандау шығындарының принциптері Балама таңдау шығындарына тІкелей шығындар және ресурстарды пайдаланудың немесе кәсіпкерлік  әрекеттердің осыдан баска, өзгеше әдістерінен бас тартудың салдарынан түспеген табыстың және -тікелей шығындардың жиынтығы жатады. Нарық әкономикасының ерекшелігі мынада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердің варианттарының ішіен ең ұнамсыз болса да әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетін вариянты таңдап алынады. Балама таңдау шығындары принципі өндірушілерді бар ресурстарды тиімді қолдануға ынталандырады.

      Экономикалык рационалдық принцип табыс пен шығындарды салыстырып отыруға негізделеді Раңионалдық талдау өзгеріп тұратын варианттардан жасалады. Осы варианттардың ішінен мүмкін болатын пайда ең аз көлемде болса да, күмәнсіз табысты қамтамасыз ететін вариант алынады. Рационалдыктың критериі- табыс төтенше құқұқтың болуымен байланысты. Фирма неғұрлым өзінің пайдасын көбейтуді көздейді, ал тұтұнушылар - капиталды шектеп пайдалана отырып, барынша ездерінің хал-ахуалын жақсартуды көздейді. Нарык әкономикасын осы аталған принциптер негізінде құру тепе-теңдік болмысына жетуді қамтамасыз етеді. Осы болмыс -- нарык механизімінің орталық проблемасы. Бул жағдай екі қарама-қарсы куштерді колдануға негізделеді: бір жактан сұраныс пен ұсынысты, екінші жақтан нарықтағы бағаны.

      Сирек кездесулік мәселесі нарык әкономикасының өте маңызды шарты болып табылады. "Сиректік" деген тусінік - әкономистер үшін өте маңызды методологиялық кұрал, әсіресе, тауардың пайдалылығын дәлелдеуде колданылатын кұрал. Демек, шекті пайдалылық теориясында "сиректік'' деген негізгі және ешқандай тусіндірме тілемейтін, физикалык ақиқат болып табылады. Сиректік мәселелерін зерттеу, белгілі бір тұрғыда кейбір игіліктердің тапшылығын дәлелдеуғе мумкіндік береді.

      Классикалық мектептің өкілдері Д.Рикардо, А.Смит "сиректік" тусінігін күнмен байланыстырады. Олардың айтуынша, сиректік еңбектің санымен катар, тауардың құнын белгілейтін маңызды факторларға жатады. Осы замандағы нарықтық қатынастар теориясында "сиректіктік" түсінігі белгілі трансформацияға ұшырап отыр. Егер бұрын сиректік табиғи және әлеуметтік факторлармен баланыстырылған болса, казір сиректік нарықтың қызмет өту мерзімімен байланыстырып отыр. Сұранысы мол жана игілік бір мезетте және толығымен кажеттіліктерді қамтамасыз ете алмайды. Бұл үшін белгілі бір уақыт мерзімі қажет. Осыдан тұжырым: сиректік мол болған сайын, осы игіліктің кажет санын ендіруге соншама мол уакыт керек. 


2. 3. НАРЫҚТЫҢ, ҚҰРЫЛЫМЫ, ТҮРЛЕРі ЖӘНЕ

СЕГМЕНТАЦИЯСЫ

     Нарық құрылымы өте күрделі болады және ол әкономиканың барлық сферасында өз әрекетін жүргізеді. Нарыктың әкономикалық құрылымы мынадай жағдайлармен белгіленеді:

• меншік формаларымен (мемлекеттік, жеке, ужымдык, аралас);
• шаруашылық субьектілерінің  әр түрлі  формаларының әкономикадағы үлес салмағымен  белгіленетін, тауар өндірушілердің  құрылымымен (мемлекеттік, арендалық, кооперативтік, жеке меншік кәсіпорындары т.б.);
• тауар айналымы сферасының  ерекшеліктерімен;
• шаруашылықтың құрылымдық бөлімдерінің мемлекет иелігінен алыну және жекешелендіру дәрежесімен;
• осы елде  пайдаланылатын сауданың  түрлерімен;

Осы жағдайлар  нарық жүйесіне ерекше  қасиеттер  береді.

Құрылымы  жағынан  нарықты мынадай  криитерилер  арқылы бөлуғе болады:

1. Нарық қатынастары обьектілерінің атқаратын әкономикалық қызметі  бойынша:
• Иіліктер мен қызметтер нарығы;
• өндіріс құралдарының нарығы;
• ғылыми- техникалық  жұмыстар нарығы;
• құнды қағаздар  нарығы; жұмыс күші нарығы.

Нарықтың  көп түрліліғі  кәсіпорындардың өзара  әсер етуінің  барлық жүйесіне  күрделі өзғерістер  енғізуді талап етеді,тауардың өткізілуін  тікелей  байланыс  неғізінде  жүрғізуді ,сатұсатып  алудағы  бейнелеп –есептеу  сипатын  нақты сатұсатып  алумен алмастыруды,  шаруашылық  байланыстарындағы  серіктестерді  еркін таңдауды талап етеді . Осындай нарықтың  құралдарына тауар және  қор биржалары, маманданған  қоймалар, коммерңиялық орталықтар,  көтерме сауда орындары, т.б.  жатады.

2. Нарықтарды  тауарлық  топтар бойынша  классификаңиялауға  болады:
• өндірістік қызметке бағытталған  тауарлар нарығы;
• халық тұтұнатын  тауарлар, азық-түлік тауарлар нарығы ;
• шикізат пен материалдар  және т.б.  нарықтары.

Ауыл  шаруашылық  шикізаттарына қажеттіліктерді  қамтамасыз ететін, ауыл шаруашылық өнімдер қоры қалыптасады. Тұтұну тауарлары нарығының қалыптасуы  осы тауарлардың өндірілу көлемінің елеулі дәрежеде  өсуін тілейді, сатып  алушылық  сұранысты қанағаттандыру  үшін бәсекелестің кең  пайдалануын, фирмалық  дүкендердің көбеюін тілейді. 


3.  Кеңістік  (территориялық) критериі  бойынша   мынадай  нарықтары  болады:

• аймақтық ішіндегі ;
• аймақаралық;
• республикалық;
• республикааралық;
• халықаралық (әлемдік) нарықтар.

Осындай нарықтардың  қалыптасуы  республиканың  мемлекеттік  еғемендіғін қамтамасыз етеді. 


4.  Бәсекенің шектеулі  дәрежесі  бойынша  мынадай нарықтар  болады:

•     монополиялык;
• олиғополиялык;
• салааралык нарыктар;

5. Нарық қатынастарының  субьектілері  бойынша  мынадай  нарықтар  болады.

• Көтерме сауда нарыктары. Бұнда сатып алушылар мен сатушылар  болып кәсіпорындар және ұйымдар әрекет етеді.
• Бөлшек сауда нарықтары. Бұнда сатып алушылар-жеке азаматтар.
•   Ауылшаруашалық өнімдерін мемлекеттік сатып алу нарықтары.

Бунда   сатып   алуш  - мемлекет, сатушылар-ауыл   шаруашылык енімдерін   тіелей   өндірушілер:   совхоздар,   колхоздар,   фермерлер, ағрокешендер т.б.

      Кетерме сауданың екі түр: болады. Бірінші түрі-жабдыктаушы (жеткізуші) мен тұтынушылар арасында тікелей байланыс жасау. Бұл түр енбек коопераңиясының тұрақты байланыста болғанда пайдаланылады (тоқыма және тігін комбинаттары, автомобиль жзне шина жасайтын заводтар). Бұндай байланыстарда келісім шарт нарыкты калыптастырудың басты және белсенді кұралы болады. Кетерме сауданың екшші түрі-коммерциялык орталыктар, биржалар. Бұл түр өніммен амтамасыз етушшерді көптеген ұсак; тұтынушылар пайдаланғанда орын алады. Кетерме сауда тек белгілі экономикалык және әлеуметтік жағдайларда мүмкін болады.

      6. әкономикада    заңдылықты    сақтау   жағынан    мынадай нарыктар болады:

• занды, ресми нарыктар;   
• занды емес, көлеңкеленген нарыктар т.б.

      Нарыктардын    құрылымын   зерттеу   оларды   негізгі   түрге   бөлуге мумкіндік береді.

      Тауарлар  мен кызметтер нарығы. Бұл топка жататын нарыктар:          

      тұтыну  тауарларының нарытары-азык-тулж және азың-тулік емес тауарлар нарығы;

• кызметтер нарығы - трмыстың, келік, коммуналдык кызметтер;
• тұрғын уй және ендірістік емес ғимараттардың нарығы.

Өндіріс факторларының нарығы. Бұған жататындар:

• жылжымайтын муліктер нарығы;
• еңбек құралдарының нарығы;
• шикізат пен материалдардың;
• куат ресурстарының;
• пайдалы казбалардың нарықтар

 


 


Каржылар  нарығы:

• капиталдар нарығы, немесе инвестиңиялык нарыктар; несие нарыктары;
• кұнды кағаздар нарыктары - акйиялар, облиғациялар, опңиондар, варанттар жәнс фьючерстж контрактардың т.б.
• вадюта-акша нарыктары.

      Интеллектуалдык өнімдер нарығы иннывациялардың , ойлап табулардын, информаңиялык кызметтердің, әдебиет және өнер еңбектершің нарыктары.

      Жұмыс куші нарығы. Бұл енбек ресурстары козғалысының экономикалык фомасы. Бұнда нарык әкономикасы заңдарына сәйкес жұмысшы куші миграция жасап отырады.

     Аймактык  нарыктар: жергілікті, кішкі, ұлттык, сыртқы, халыкаралык нарыктар.

      Нарықтарды сегменттеу. Нарықтын негізгі түрлері әртүрлі субнарыктарға косалкы, нарыктык сегменттерге бөлінеді. Нарыкты сегменттеу тауарларға бірдей емес талаптар коятын, осы тауарлардын тутынушыларын жеке-жеке топтарға бөлу болып табылады. Сегменттеу әртүрлі жолдармен, әртүрлі факторларды (көрсетыштерді) колдану аркылы журпзіледі. Осылардың, негізгілері:

1. Географиялық:

• аймактар бойынша: Солтустік, Орталык, Батыс, Шығыс,

        Онтустік;

 -  әкімшь*пк белім бойынша: республика, облыс, аудан, кала;

- түрғындардың тығыздығы бойынша: кала, ауыл, кала мады;

-  климат бойынша: тен,із, континентальдык, орташа, ыстың т.б.

2. Демографиялық:

-  адамдардын, жасына сәйкес топтау;

- жыныстык топтау;

- отбасы мушелерінің санына карай топтау;

- табыстар дзрежесіне карай;

-  кәсіби кұрамына сәйкес: ғылыми кызметткерлер, мемлекеттік

кәсшорындардың  жумысшылары, кызметкерлер, зейнеткерлер т.б.

     - білім дәрежесіне, діни кезкарасына сәйкес;

    -  улттык кұрамға сәйкес топтаулар;

3. Психологиялық;

— халыкты әлеументтік курамына сәйкес топтау; 
-   табыстардын, дәрежесіне сәйкес;

  - емір салтына сәйкес: жастар, спортпен шұғылданатындар, аксуйектер;

— жеке басының касиеттеріне сәйкес: ашуланшактар,өз-өзіншілдігі мо л дар.

4. Мінезқұлықтың (тауарларды таңдауда):

— тауарда кездейсок сатып алады;

  -      сатып алуда пайда, бағалылык, көздейді;

• сапалы заттар, темен бағалы заттар алады;
• клиент болудыд түрактылығы, ешмнің кажетплш дәрежескі унемі керек, анда-санда керек;
• ошмғе әмоңионалдык катынасы: позитивтік кезкарас, неғативтік кезкарас.
 
 


2.4. Мемлекеттің   нарықтық экономикада атқаратын ролі.

Мемлекеттің макроэкономикалык процеске катысуы  осы процестің бөлінбейтін әлементіне айналды. Бугінгі танда мундай катынасу барлык әкономика көлемінде жургізіледі және ол белсенді түрде жузеге асырылуда. Әлбетте, мемлекет белсенділігінің артуына карамастан, бугінгі таңда өркениетті елдердін әкономикасы өзінің нарықтык негізін сактауда.

     Осыған  баиланысты «әкономика-мемлекет» карым-катынастары карама-кайшылыкты мазмундағы құбылыс. Неге? Себебі аталған карым-катынастардың екі жағы да карама-карсылыкта бейнеленеді.

      Шын мәнінде, нарыктык әкономика таңдау және еркін кәсіпкерлікке негізделғен. Мемлекет - еркін тандаушылыкты шектейтін куш. Еркін тандау кашанда және барлык, субъектілермен жоғары бағалылыкпен тандау ретінде танылады, ал куштеу»(ықтиярсыз көндіру)-осы бағалылыкты теріске шығару деп тусшдіріледі.

Мемлекеттңн әкономикалық өмірге белсенді араласуының мынадай уш себебін бөліп көрсетуге болады:

Біріншіден муның кажеттілігі нарык катынастары механизмінің "өзеп"-бәсекелтік күрес болып табылатындағы. Расында, бәсекелестік монополияның пайда болуы факторларының бірі екені белгілі. Монополияның дамуы •- нарықты әкономиканың бәсекелестік бастамасын бузады. Бул макроәкономикалык проблемаларды шешуге теріс әрекетін тиғізеді, коғамдық өндірістің тиімділігін төмендетеді. Бұдан келіп, бәсекелестік бастаманы арнаулы корғау және әкономикадағы монопольдік тенденцияны шектеу кажеттілігі пайда болады. Мундай киыншылыкты тек мемлекеттің монополияға карсы әрекеті ғана жеңе алады.

Екіншіден, нарык әкономикасына "паидасы жок," ендіріс түрлері аз емес. Ең алдымен, олар капиталдың орнын узак мерзімде толтыратын өндірістер. Оларды меңгеру жекеменшік кәсіпорындарға біршама киындыктар туғызады.

Үшіншіден, нарыктың өзін-өзі реттеу мумкіндігінін шектелуінен туындайтын себептер бар. Мемлекет өз күшін әкономикалык жуйенің тепе-тендіғін камтамасьтз етуге, жумыспен камтуды кажетті деңгейде сактауға, акша айналымын бакылауға және т.б. макроәкономикалык проблемаларды шешуге бағыттайды.

     Бугінгі тандағы дуниежузілік әкономикаға  тән нәрсе-нарыкты жуйе ешкандай елде таза түрінде кездеспейді, тіпті ол А.Смит пен К.Маркстің заманында да болған жок. Екшип мәселе нарыктык катынастар калыптаскан елдерге қарағанда, әміршілдік-әкімшілдік  жуиеге негізделген мемлекет бұл жуйенің жеткілікті дамымау себебіне байланысты бар жауапкершілікті коғамның карапайым мушелерінің иығына салып койды. әміршілдік-әкімшілдік жуйе нарык курылымын ығыстыра немесе оның сипатын буза отырып (деформациялау), шаруашылык субъектісін әкономикалык түрғыдан ынталандырудың орнына, пайдаға деген "камкорлыктан" ғана емес, сонымен катар банкротқа (зиян шегу, дәрменсіздік) ұшырау кауіпінен "құтқары”.

      Бул жуйе ондаған жылдар бойы кәсіпорындардын, зиян шеккен шығындарының орнын мемлекет тарапынан толтырып келді, тіпті әлі де болса осындай саясат жургізуде. Мәселен; 1. басым көпшіліп мемлекеттік бюджетін каржыландыруда. 2. өндіргіш ресурстарды орынсыз шығьғндап, ысырапшыл пайдалану әдісі әлі де болса колданылуда; 3. жаңа және прогрессивтік технологияны енгізу кажеттілігіне устірт көзкараспен карау куні бугінге дейін басым тусуде.

      20 ғасыр дәлелдеп отырған ақиқат  кандай да болсын, дамыған елдер ертерек немесе кейінірек дағдарыс және куйзеліс кезеңнен өтеді. Мәселен, АҚШ президенті Рузвельттін "адалдык бәсекелестік" және 1929-1933 жылдардағы тоқыраудан шығу тәсілдері сол кезде тубегейлі кауіпті деп саналды. Ал Рузвельттің өзін "тукті социалист" атандырды. Куні бугін ғана айкын дәлелденіп отырғандай, казіргі заманның барша ұмтылыс, мумкіндігіне карамастан, 19-ғасырдағы асқақ арманшыл дәуірге кайта оралуға жол жок екені белгілі болды. Мұны карапайым тусіндіруге өте қиын, себебі 20-ғасырдың соңында тарих өзінің қарама-қарсы жағына бұрылып отыр.

      Бұрынғы одақтағы және Шығыс еуропа елдеріндегі  қалыптаскан әміршілдік-әкімшілдік жуйесін дағдарысқа ұшырап куиреуі, олардың нарыктык әкономикаға бет бурылысы баламасыз екендігі бәрімізге әйгілі болып отыр және оның тиімділпнің сөзсіздігі сондай: қоғам мушелерінің бір белігі оны 19 ғасырдағы капитализмге кайта оралу деп есептейді. әміршілдік-әкімшілдік жуйесіне тән қатаң кағида бойынша, нарыктык жуйе--экономика емес, тек кана капитализмнін, игілігі ретінде тусіндіріледі. Осыған орай, нарык жумыссыздықты жою жеке меншікті ендіруге, сондай-ак әкономиканын әр түрлі секторларында енбек жалдаудың көптеғен формаларын колдануға кең жол ашады.

      Ендігі кү     рделі мәселе: нарық жуйесін реттеу процесінде мемлекет кандай кызметтер аткарады?

      Мемлекет  белплі бір таптардың мудделерін корғай отырып, бір жағынан, коғамдык кажеттілікті камтамасыз ету мумкіндігін аныктайды, ал екінші жағынан, осы кажеттілікті камтамасыз ету жолдарын іздестіріп жузеге асырады.

Буржуазиялық  мемлекет мына төмендегі функцияларды орындайды:

1. Зандылық
2. Салық салу
3. Акша айналымын реттеу
4. Монополиялыкка карсы әрекеттер жасау
5. Өндірістің инфракурылымын жасау

      Бұл тұста мемлекеттің, әсіресе, коғам  таптары мен калың бұқара топтарының арасындағы қарама-кайшылыктарды басуға бағытталған әлеуметтік міндетін ерекше бөліп айтуға болады.

      Бүгнгі  таңда буржуазиялык, мемлекет жеке меншік капиталды пайдаланудың тиімділігі төмен болатын өндіріс сферасында шаруашылык журпзу міндетін атқарады. Осыған байланысты меншіктің ерекше секторы мемлекетпк меншік пайда болды. Сонымен катар, шаруашылык журпзудің ерекше секторы мемлекеттік сектор әрекет жасайды. Дамыған капиталист елдерде олардыд улесі әр түрлі. Мысалы, олар 80-жылдары АҚШ-та мемлекет кәсіпорындары өндірген өнімдерінің улттык табыстағы улесі 1-2% ғана болды. Ал Батые Еуропа елдерінде бұдан баскаша жағдай калыптаскан. Австриядағы мемлекет секторы барлык ендіріс куштерінің 37% камтиды. Батыс Германияда оның улесі улттык байлықтың 21%-не тең. Баска елдерде мемлекеттік сектодың жалпы улттык өнімдегі улесі мынаған тең: Австрияда 12%, Фраицияда-20%, Швецияда-14%, Италияда-12%.

      Жоғарыда  айтылғандарды туйіндей отырып, мемлекеттің  нарықты әкономикада атқаратын кызметтерін мына топтарға белуге болады:

• тиімділікті  камтамасыз  ете отырумен  катар,  нарыктың бір "қателігі"- монополиялыққа   жол бермеу. Казіргі таңдағы әкономика,шын мәнінде, нарык   конъюнктүрасы   аныктағандай,   көптеген қателіктер жібереді. Бұндай   кателіктердін   себебі   өндіріс   пен тутынудың тиімсіздігі. Бул жағдайда мемлекет тарапынан байқалатын әрекет-бағыты аз емес. Бірак әкономика "сырқатын" жоюдағы мемлекет әрекетін еске сала отырып, 
  оның өз ^иқатесін" елеусіз калдыруға болмайды, яғни мемлекеттің өзі әдейі тудыратын     жағдайды     ескерту     кажет.     Мемлекеттің экономикаға араласатын маңызды куралдары: салык, баға және проценттік ставкалар;
• нарыкты жуйе балалар мен карттарды және кедейленген журтшылыкты сырт   калдырып,   тауарларды   "калталы"   (акшалы) коғам топтарына жіберетіндіктен, (бағыттайды)      мемлекет әлеуметтік әділеттілкті камтамасыз етуге тырысады.

      Нарыктың  бағалык механизмін жактаушылар  және оны сынаушылар нарың жуйесінін тиімділіпне карамастан, ол елеулі теңсіздікке жол ашатындығын мойындаулары кажет. Бул нарыктың кемістігі емес, бөлудің кемістігі. Мемлекет ол жағдайды өзгерте алады және өзгертуге міндетті де. Мұндай ситуацияны өзгертудтд мынадай екі жолы бар: 1) прогрессивті салык салу; 2) зейнеткерлер, еңбекке жарамсыз кеп балалы жумыссыздар және т.б. мұқтаж азаматтардың табыстарын корғау шараларын карастыру;

      Мемлекеттін тағы бір аткаратын кызметі-әкономикалык тұрактылыкты аса ауқымды мөлшерде (макроәкономикалык) сактаумен байланысты. Бұл әкономикалық циклдік шарықтап өсуін және оның кұлдырап төмендеуін реттеу және бақылаумен байланысты. Мұнда мемлекеттің колданатын басты тәсілі  өндіріс,  жұмыссыздық және  кұнсыздану деңгейін  каржылау және салық салу аркылы реттеу.

      Нарыктык  әкономикаға көшу процесінде мемлекеттің  аткаратьн әкономикалык кызметі және оған әсер ететін әдістері көпкырлы. Мемлекет бұл бағытта әр түрлі тәсілдер колданады. Олар: құкықтық мөлшерлер, акпарат хабарларымен камтамасыз ету, каржы бөлу-экономикалық /салык, несие, процент, баға т.б./ тетіктер: мемлекеттік тапсырыс, заттай салык, лимиттер мен квоталар және т.б.

      Мемлекеттің басты кызметі-шаруашылық жүргізу туралы бекітілген шешімдерді заңдылық-құқықтық жағынан камтамасыз ету. Ол ушш накты заңдар және заңға сәйкес актылар /каулылар, нұскаулар және т.б./ кабылдайды.

      Нарықтық  әкономика жағдайында мемлекеттің  жоспар жасаудағы әрекеті тупкілікті өзгереді. Жоспарлаудың жаңа кұрамына мыналар кіреді: ұзак мерзімді болжау, әлеуметтік-әкономикалык дамудың индикаторлык әдіспен жоспарлау: әкономика дамуынын, өзекті проблемаларьн аныктау және оны шешу концепңияларын жасау.

      Нарыктың  калыптасуында акша және каржы-кредит жуйелері де маңызды рөл аткарады. Мунда айта кететін жайт, казіргі жағдайда мемлекетің әкономикамызды сауықтыру бағытындағы, каржы-кредит жуйесіндегі жургізіліп жаткан реформалары. Олар -халық шаруашылығында қолданатын икемді салык жуйесін қалыптастыру, әкономикаға тиімді әсер ететін несие саясатын жургізу, республикада ақша айналымын тұрақтандырып, оны сауыктыру.

      Сонымен катар, мемлекет саладағы саясатын өзгертеді  Бұл процесс екі бағытта журпзілуде. Бір жағынан, білім беру, денсаулык сактау, әкологияға сферасында курделі мемлекеттік әлеуметпк бағдарлама бекітіліп жузеге асырылуда, ал екінші жағынан нарыкқа көшуге байланысты халыкты әлеуметтік жағынан корғау шаралары да енгізілуде.

      Корытынды: мемлекеттің, экономикалык кызметі кәсіпкерлерді /жеке, шағын кәсіпорындар,фирмалар және мемлекеттік кәсіпорындардын/ әкономика саласындағы әрекетін тәртіпке келтіру, реттеп отыруға саяды. Бірак ел ешбір жағдайда кәсшкерлердің іс-әрекетіне араласпайды. Нарық механизмі-бағаны және өндірісті аныктайды; мемлекет салык салуды, шығындарды реттеп отыру аркылы нарыкты уйлесімді паидалану жолдарын іздестіреді. 
 
 
 
 


IV. Қазақстанда нарықтық  экономикалық жүйесінің  қалыптасуы мен  дамуының мәселелері

3.1. Нарықтық экономикалық  қалыптасу Қазақстандақ  моделі.

 Жалпы  нарықтық экономикалық жүйе – шаруашылық шешімдерді әрбір экономиканың қатысушысы жеке дара қабылдайтын, оларға заңды мәртебе берілу қажеттілігіне, жекеменшік құқығының анықталынуына, келісім-шарт кепілдігінің сақталынуына орай жеке меншікке, экономикалық және құқықтық еркіндікке, кәсіпкерлікке, бәсекелікке негізделген   жүйе. Бұл жүйеде нарықтық қатынасқа қатысушылардың «ойын ережесін» заңды түрде бекітетін құқықтық негізді қамтамасыз ету мәселесін мемлекет өз мойнына алады. Экономикалық қызмет    саласында    мемлекет    заңнама    негізінде    сот    міндетін атқарады.    Жеке    шешімдер    нарықтық    бәсеке    жағдайында үйлестіріледі. Нәтижесінде мемлекеттің экономикалық араласуы кең өріс алады. Нарықтық     жүйе     ресурстарды     тиімді     пайдалануға     және экономикалық тез көтерілуге ықпал етеді, алайда  оның жағымсыз жақтары да болады. Мысалы, рынок табыс жөнінен әлеуметтік топтарды жіктеуге алып келеді

Ал Қазақстан  ел ішінде біртіндеп нарықтық экономиканы тудыруға бағытталған институционалдық, құрылымдық реформалардың кешенді бағдарламасын жүзеге асырды. Алғашқыда бұрынғы Кеңес Одағы   шеңберінде   жүзеге   асырыла   бастаған    Қазақстандағы экономикалық реформа тәуелсіздік жарияланғаннан кейін қарқынды түрде жүргізілді. Тәуелсіздік жарияланған  сәт  пен  қазіргі  уақытқа дейінгі  аралықтағы  негізгі экономикалық өзгерістер:  1992ж. 7 қаңтарда бағаны ырықтандыру (либерализациялау) басталды.  1993ж.     қабылданған Ата заңда   жеке меншік құқығын мойындайтын бап еңгізілді, жеке меншік институтын қалыптастыратын реформа жүргізіле басталды және ол төрт кезеңді қамтыды.   Жекешелендіру - азаматтардың немесе олардың барлық бірлестіктерінің   немесе   акционерлік   қоғамдарының,   серіктестіктерінің  акциялар (пай) бөлігін жекеменшікке алу болып табылады. Меншікті   мемлекет   иелігінен   алу   дегенді   мемлекеттік кәсіпорындарды меншіктің басқа түрлеріне (мемлекеттік емес) негіздеп қайта құру деп анықтауға болады.

1993ж.  15 қарашада Ұлттық валюта - теңге  айналымға енгізілді;  1993 1994 ж.ж. экономикалық дағдарысқа қарсы бағдарлама қабылданып, оны іске асыру басталды; 1994-1996 ж.ж. қатаң ақша-несие саясаты жүргізілді;  1997-2000 ж.ж. аралығында реформалар ары қарай жүргізілді. Түбегейлі жүргізілген реформалардың нәтижесінде елімізде нарықтық экономиканың негізі қаланды және ол қазіргі кезеңде нәтижелі жұмыс істеп жатыр. 
 


3.2. Қазақстан Республикасының нарықтық экономиканы жетілдірудің үрдістері.

Еліміздің нарыққа өткен кездегі  бастан кешкен қиыншылықтарды да  ескермеуге болмайды. Ол: жекеменшік сектордың жоқ болуы, өндіріс ауқымындағы мемлекеттік кәсіпорыннан бастап, сауда  ауқымындағы   монополиялар және т.б.  Сонымен, аталған осынау кедергілердің тізбесінің өзі-ақ Қазақстан басшылығының экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық және имандылық түсініктер жағынан елдің стратегиялық дамуына кешенді жағдайда келіп отырғандығын күмәнсіз куәлендіре алады. Мұның өзінде табыс шарты болып - дұрыс таңдалынған Стратегия аталынады. Мәселен, белгіленген бағытты жүзеге асыру үшін мықты басшының, жақсы ұйымдасқан адамдар тобының, саяси тұрақтылық және қоғамды нығайтудың, заңның үстемдігі болуы шарт. Мұның  сыртында,   экономикалық   қызметке   қатысушылар   жұмыс   істеуге мәжбүр болған жағдайдағы бағалар құрылымы әлемдік рынокпен байланыста   емес   еді,   халықтың   психологиялық   дайындығы, адамдардың рыноктік қатынастарға тән ойлау жүйесі болмаған.

Осы тұрғыдан алғанда 1996 ж. Қазақстанды дамытудың 2030 жылға дейінгі Стратегиялық бағдарламасын қабылдаудың маңызы өте зор болды. Бұл бағдарламада  жеті басымдық бағыттар белгіленген: 1. Ұлттық қауіпсіздік және тәуелсіздік. 2. Ішкі саясаттағы тұрақтылық және қоғамдық бірлікті нығайту.  3. Нарықтық  құрылымдарды жетілдіру, шетелдік инвестицияны және ішкі қаражатты мол тарту арқылы экономиканың ұзақ мерзімдік   тұрақты өсуін қамтамасыз ету. 4. Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білім алуы,  жоғары және сапалы тұрмысы.  5. Энергетикалық ресурстар, инфрақұрылым (әсіресе көлік және байланыс). 6. Кәсіпқойлы тиімді үкімет. 7. Сыбайлас жемқорлықпен және қылмыспен аяусыз күрес.

Сонымен, аталған осынау басымдылық тізбесінің өзі-ақ Қазақстан басшылығының экономикалық, әлеуметтік, саяси, құқықтық және имандылық  түсініктер жағынан елдің стратегиялық дамуына кешенді жағдайда келіп  отырғандығын күмәнсіз куәлендіре алады. «Қазақстан -2030» даму Стратегиясына орай Үкімет бірнеше бағдарламалар жасап, оларды іске асыру үшін жұмыс істеп жатыр. Жаңа ғасырдың басында Қазақстанда нарықтық жүйенің негізі  қаланып, экономиканың өрлеу кезеңі басталды, оның нәтижесінде халықтың өмір сүру, тұрмыс деңгейі жақсара бастады. 

Осылай  дей тұра, тек қана бай табиғи ресурстарға иек артып және барлық қарқынды экономикалық реформаларды  "сонан кейін" деп кейінге  қалдыра берсек қателік болар  еді, “голландық ауруға”  немесе «семіздік» ауруына шалдығуымыз мүмкін.   Экономикамызды  ары қарай жемісті түрде ұзақ мерзімдік даму траекториясына көшіру  үшін қазіргі кезеңде индустриалдық-инновациялық Стратегияны іске асыру керек.  


Нарықтық экономиканы жетілдіру үрдістерінің бірі – Қазақстан Республиксының президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың  2006 жылы 1 наурыз күні Қазақстан халқына жолдауында - «Қазақстанның әлемдік бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында»: «Нарық қағидаттары негізінде мемлекет пен жеке меншік сектор арасындағы экономикалық өзара қатынастардың тиімділігін арттыру.

Біз экономикаға  мемлекеттің қатысуын әкімшілік  реформаның есебінен оңтайландаруымыз керек.

Жаңа  экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы  заманға сай ойлай білетін  және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік  менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті.

Қоғамдағы келісім – шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет.

Келісім – шарттық міндеттемелерді орындамағаны үшін экономикалық, әкімшілік, керек  десең, қылмыстық жауаупкершілік билік органдарының өкілдеріне де, сондай-ақ экономикалық өмірдің басқа барлық агнеттерін қолданылуға тиіс.

Біз үшін маниторлық акционерлер мен құрылтайшылардың құқықтарын қорғау жөніндегі бара –  бар заңнаманың болуы өте –  мөте маңызды. Сондай-ақ ұлт меншігінен қайтадан алуға қарсы заңнамалық кепілдіктер берілуін қарастыру қажет.

«Электрондық  үкімет» жүйесін шұғыл енгізу қажеттігін әдейі баса көрсеткім  келеді. Ол мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін арттырып, сыбайластық  пен әкімшілік кедергілерді кемітуге қол жеткізеді» делінген.

Міне, Республикамыздың нарықтық экономиканы жетілдірудің үрдістері, яғни бағыттары жасалынуда. Бұл нарықтық экономика жүйесінің  әрі қарай дамуында маңызды роль атқарады.           
 


Қорытынды

     Қазақстан экономикасының ерекшелігі. Қазақстанның халық шаруашылығының құрылымы мен дамуының аймақтық ерекшеліктері бар. Республикада әр түрлі пайданы қазбалар мол және жер қойнауынын геологиялық құрылымы біркелкі емес.

     Қазақстанның әр түрлі аудандары мен аймақтарындағы халық шаруашылығында қалыптаскан құрылымдарының негізгі ерекшеліктері канд ай?

      Өндіріс. Солтүстік және Батыс Қазақстан-өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өндірісінің жылдам дамуымен сипатталатын аймақтар. Орталық Қазақстанда негізінен жоғары деңгейде көмір өнеркәсібі, түсті және кара металлургия, машина кұрылысы және металл өңдеу, химия өнеркәсібі дамымаған. Жеңіл өнеркәсіптің дамуы бүгінгі күннен талабына сай келмейді. Өндірілетін өнімнің 7% ғана жеңіл өнеркәсіп өнімі. Шығыс аймақтары өздерінің табиғат-ауа-райы ерекшеліктеріне байланысты дамыған. Семей облысында ет, жүн, тігін бұйымдарын өндіру және т.б. салалар басым. Шығыс Қазақстан облысында түсті металлургия, энергетика, ағаш, қағаз, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің дамуы ерекше көзге түседі. Оңтүстік аймақтарда республикада дағдарысқа дейін өндірілетін аяқ киімнің 60%, тері өндірісінің 40% орналасқан. Аймактың негізгі кәсіпорындары Жамбыл облысы мен Алматы қаласында шоғырланған.

      Ауыл  шаруашылығы. Қазақстанда егін және мал шаруашылығын дамыту үшін барлық қолайлы жағдайлар бар. Олар-құнарлы қара топырақты (солтүстікте) және сұр топырақты (оңтүстікте) жер алаңдары.

      Республикамыз бидай өндіру мен оны сатуда бұрынғы КСРО-да 2-ші (Ресейден кейін) орын алатын. Бидай өндіретін ірі аймактар-республиканың солтүстік облыстары. Бүкіл егіс алқабының шамамен 62% осы облыстын үлесіне тиеді.

      Қазақстан қой мен ешкінің саны бойынша бұрынғы одақтас республиканың ішінде екінші, ал ірі қара мал саны бойынша үшінші орын алатын. Тығыз қоныстанған еңбек ресурстары жеткілікті Онтүстік Қазақстан мал саны бойынша сирек қоныстанған Солтүстік Қазақстаннан кейін екінші орында. Сондықтан бұл айырмашылық табиғат пен ауа-райының ерекшеліктерінен ғана емес, сонымен қатар, түптеп келгенде халық шаруашылығы құрылымының едәуір айырмашылықтарынан туындап жатыр. Бұл жағдайда солтүстік аймақта Павлодар, Оңтүстікте Алматы облыстарын атап айтқан жөн. Павлодар облысындағы бұл ерекшелік Павлодар-Екібастуз ірі территориялық өндірістік кешенінін қалыптасуына, ал Алматы облысындағы өнеркәсіптің. Негізінен Алматы қаласында орналасуына тікелей байланысты.

      Қорыта айтқанда, Қазақстанның халық шаруашылығы қалыптасқан салалыр; құрылым - біріншіден, республикамыздың экономикасы бұрынғы одақтық біріңғай халық шаруашылық кешенінің ірі бөлігіне айналғандығын дәлелдейді. Екіншіден, халық шаруашылығын басқаруда кейінгі кезге дейін үстемдік еткен әкімшілдік-әміршілдік және орталықтан әділетсіз түрде бәрін бір өзі шешу зардабын тигізетіндігін көрсетеді. Осы айтқандарға байланысты 80 жылдардын ортасында 13 жыл бойы қалыптасқан мемлекеттің халық шаруашылығының кұрылымы оңды болған жоқ. Мәселен, мемлекет индустриясында жеңіл өнеркәсіптің алатын үлесі не бары 3%-н төңірегінде. Мұның өзі халыктың қажеттілігін 40-50% ғана канағаттандыруға мумкіндік береді. Ал мәдени тұрмыстық және шаруашылық тауарлары жөніндегі қажеттік одан да аз-небары 20-30%-ке сәйкес келеді. Оның үстіне, шикізат пен жартылай фабрикаттың құны әділетсіздікпен төмендетіліп, дайын өнімнің құны өз бетінде жоғарылатылғандықтан, баға және баға жасау саясатындағы ауытқулар салдарынан жағдай күрделене түсті. Сонымен қатар, мемлекет территориясындағы өнеркәсіптердің басым үлесі, яғни 93% мемлекет қажеттерін елей бермейтін бұрынғы одақтық органдардың қолына шоғырланды. Осы жағдайларды қалай түзеуге болады? Тығырықтан шығудың жолдары кандай?

     Қазір өркендеу бағыты болып табылатын  мемлекет экономикасын нарық жолына бағдарлау кең көлемде жүргізілуде.

      Нарықты қалыптастырудың алғышарты нақты  тәуелсіздік. Мемлекет тәуелсіздік-өмірдің өзі кұн тәртібіне жоғары талаппен койып отырған мәселе. Тәуелсіздік не үшін кажет? Бұл сұраққа жауап бермес бұрын мына төмендегі дерекетерге көңіл аударайық. Бұрын одақта орталықтандырылған одақтық басқару ведомствалары мен министрліктерінде басты-басты 30-өндіріс, олардың ішінде көмір және металлургия өнеркәсібі, мұнай, газ, химия және мұнай айыру, жалпы машина жасау, басқа да Қазақстан экономикасын дамытуға елеулі үлес қосатын салалар қалып қойған. Осының салдарынан мемлекетте өндіретің осы салалар өнімдерінің басым мөлшері сыртқа кетіп, сырттан еңбек құралдары  мен тұтұну заттарын әкелуге мәжбүр болып отырдық.

      Бұдан шығатын қорытынды: Қазақстан өз экономикасының кұрылымын өзі айқындап, оның салдарының ара-қатынас пропорцияларын белгілеу және оған уакытында керек түзетулер енгізу, күрделі каржыларды пайдалану ісінде нағыз тәуелсіздік алуы кажет. Міне, осы жағдайда ғана мемлекет қандай өнімді қанша мөлшерде және оларды қандай бағамен сыртқа шығаруды дұрыс реттей алады.

      Қазақстан экономикасының бүгінгі таңдағы жағдайы. 1992 жыл Қазақстан экономикасы үшін қоғамдык өндіріс деңгейінің төмендеуі сипатты болды. Бұл тенденцияға, әсіресе, өнеркәсіптің негізгі салаларында, күрделі және тұтыну нарығы саласында ерекше көрінді. Мұның себептерінің бірі көптеген кәсіпорындардың мемлекеттік бақылаудан шығып кеткелі болып отыр. Бұның өзі өнімнің бағаларын кұр арттыруға әкеліп соқты. Егер 1991 жылы өнеркәсіпте көтерме бағалар үш есе өскен болса, 1992 жылы 1991 жылмен салыстырғанда олар 24,7 есе өсті өнеркәсіп орындарының жартысы 1991 жылғы деңгейімен салыстырғанда да өндірістің кұлдырауына жол берді, ал жалпы өнеркәсіп бойынша ол осының алдындағы жылдағы 0,9%-пен салыстырғанда14,8%-ке жетті.

      Халық тұтынатын тауарлар өндіретін салаларда  алаңдатарлық жағдай калыптасуда. Оны өндіру көлемі өнеркәсіп өндірісінің бүкіл көлемнің бестен бір белігін ғана құрып отыр, сөйтіп 1991 жылмен салыстырғанда 21,5%-ке кеміп кетті.

      1993 жылы Қазақстан мемлекеттің экономикасына бірнеше факторлар тікелей әсерін тигізеді.

      Біріншіден, мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру дәйекті жүргізіле бастады. Екіншіден, өндірісті құрылымдық жағынан қайта құру және экономиканы басқаруды жетілдіруді ілгерілету шаралары жүзеге асырылды. Ушіншіден, қаржы-несие және инвестициялық саясаттарға түбегейлі өзгерістер енгізілді. Осы шараларға қарамастан, материалдық өндіріс салаларында өндіріс көлемінің кемуі тоқтаған жоқ. 1993 жылы таза материалдық өнім 1992 жылмен салыстырғанда 14,8%-ке кеміді. Бұл жағдайда пайдаланылған ұлттық табыстың құрылымында тұтыну қоры 1992 жылдағы 67,3%-тен 76,5%ке дейін өсіп, ал қорлану қоры бұған керісінше 32,7%-тен 23,5%-ке кеміді.

      1993 жылғы   инфляцияның   көрсеткіші-тұтыну   бағасының   индексі 22,65%-ке тең болды. Азық-түлік тауарлары 23 есе азық-түлік смес тауарлар 18 есе қымбаттады. Осы жылы ауылшаруашылық жалпы өнімнің көлемі 6,3 
млрд. теңге немесе 1992 жылға қарағанда 9,8%-ке кеміді.

      1994 жылдың бірінші жартысы өндірістің төмендеуі,  инфляцияның өрістеуі     және     біршама    халық    әл-ауқатының,    тұрмыс жағдайының төмендеуімен   сипатталады.   1994  жылдың   1-ші  шілдесінде 730 кәсіпорын толық немесе олардың бірен-сараны тоқтап тұрды, соның ішінде 55,2 мың 
жұмыскерлерді қамтитын 106 кәсіпорын толық жұмыс істеген жоқ. Сонымен қатар, 163 кәсіпорындар мен мекемелер толық емес жұмыс уақыты тәртібінде әрекет   жасады.   Осылардың   ішінде   ЖІΘ   осы   жылдың, қаңтар-маусым айларында    1993    жылдың   осыған   сәйкес кезеңнің 27%-ке, өнеркәсіп өндірісінін   көлемі   29,4%,   мемлекеттік   кәсіпорындармен мекемелердің күрделі каржылары 61,2%-ке кеміді.

      Қазақстан мемлекетті көптеген ТМД-ға кіретін мемлеттерден табыс деңгейі бойынша артта қалып отыр. 1994 жылдың 1-ші сәуірінде Қазақстанда орташа жалақы 23,8 долларға тен болса, бұл көрсеткіш Θзбекстанда-39,6_: Түркменияда-57,7, Ресейде-94 доллар болды. Экономикалық реформа осындай қиын жағдайда жүргізілуде.

      Экономикалык  реформаның барысы. Мемлекетте реформаны жузеге асыруға бағытталған уш бағдарлама қабылданды. Онын 1-сі 1991-1992 жылдарға арналған мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бағдарламасы /1-кезең/. Дағдарысқа қарсы шұғыл шаралар және әлеуметтік-экономикалық реформаларды терендету бағдарламасы (экономиканы тұрақтандаруға және нарыққа көшу кезеңіне арналған) және мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің 1993-1995 жылдарға арналған ұлттық бағдарламасы /2-кезен/.  

      Еліміздін, президенті Н.А.Назарбаев "Қазақстаннын, егеменді мемлекет ретінде де қалыптасуы мен дамуынын стратегиясы" деген кітапшасында экономика саласындағы стратегиялық мақсаттар деп мыналарды атады:

      > меншіктің  негізгі  түрлеріне  (жеке  меншік  және  мемлекеттін меншік) үйлестіре және іс-қимыл жасай отырып, бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік нарық экономика құру;

      > адамның экономикалық; тұрғыдан өзін айқындау принциптерін іске асыру ушін құқықтық және басқа жағдайлар жасалады;

      > Қазақстанның   табиғи   ресурстарынын   дуниежузілік   тауар нарығында өзінің нақты айқындамасын жеңіп алу немесе басқа елдермен белісу;

>    тұтыну нарығын толықтыру;

      > Қазақстанды дамыту ушін шетел инвестицияларын тарту және оны тиімді пайдалану;

        1994 жылдың маусымында  Қазақстанның президенті Н.Назарбаев «Қазақстан мемлекетінің жоғары кеңесіне Нарықтық қайта құруларды жеделдету және экономикалық дағдарыстан шығу шаралары түралы» жолдауын жіберді.

      Осы жоғарыда айтылған құжаттар мен бағдарламаларды жузеге асыру қалай журіп жатыр? әрине, әлі де айтарлықтай жетістікке жете қойған жоқпыз. Алайда, жургізіліп жатқан шаралар аз емес. Мәселен, ұлттық валюта енгізгеннен бері экономикалық реформаны дамытып терендету мәселелері бойынша мемлекет басшысы мен укімет нормативтік сипаттағы 200-ден астам жарлықтар, қаулылар және ережелер қабылдады. Сөйтіп, зан тұрғысындағы бірқатар елеулі проблемалар шешіліп, нормативтік база едәуір жаңартылды. Осындай көрсеткіштерге қарай отырып, біздің елімізде нарықтық экономика, оның негіздері қалыптасып, қарқынды дамуы байқалады. Біз болашақ бугалтерлер бұл ұғыммен таныса отырып, оның әрі қарай дамуына өз үлесімізді қосуымыз қажет.  
 
 
 


 
 


Қолданылған әдебиеттер тізімі: 


 
1. Әкімбеков «Экономикалық теория»
2. Кулыгин П. Социолистік экономикадағы нарық - «Вопросы экономики»,1990ж.
3. Журавлева Г. Социолизмнің экономикалық жүйесіндегі нарық-«Экономические науки»,1990ж. №7
4. Саяси экономия -Алматы, «Ана тілі»,1991ж.

 Қазіргі замандағы нарық: табиғаты және дамуы/Э.П.Дунаев, И.Е.Рудакова Редакциясымен-М,МГУ,1992ж.

 6. «Экономикалық теория» пәнінен СИЛЛАБУС

 Ғабит Жүрсiн Хафизұлы Астана 2006

   7.   Ө.Қ.Шеденов,Е.Н.Сағындықов,Б.А.Жүнісова,Ү.С.Байжомар-тов, Б.М.Комягин - «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе «А-полиграфия» 2004ж.

 8.  Н.М. Шанский, В.В.Ваванов, Т.В.шанская – «Кралкий этимологический словарь русского языка» Москва 1961г.

 9. Н.М. Шанский «Көп томдық орыс тілінің этимологиялық сөздігі», I томғ Москва 1973ж

 10. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан халқына жолдауы» 2006 жыл 1 наурыз.

 11. И. Комягин «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе, «А-полиграфия» 2004ж