Меншікті капиталдың есебі

Резервтік капиталдың есебі 5300-ші «Резервтер» бөлімшесінің мынадай пассивті шоттарында жүргізіледі: 5310-ші   «Құрылтай құжаттарында белгіленген резервтік капитал», 5320-шы «Қайта бағалакға арналған резерв», 5330-шы «Шетелдік валютаны қайта есептеуге арналған резерв», 5340-шы «Басқа да резервтер».

Заңдармен белгіленген резервтік капиталдың есебі. Шаруашылық жүргізуші серіктестіктің (ЖШС, АҚ және басқалары) резервтік капиталы құрылтайшылардың құжаттарында (жарғысында, құрылтайшылардың шарттарында) белгіленеді, сондай-ақ белгіленген тәртіп бойынша мемлекеттік тіркеуден өтеді. Жыл сайын түскен таза табыстан аударып отыру акционерлердің жалпы жиналысында белгіленеді. Оның мөлшері жарияланған жарлық капиталдың 15%-нен кем болмауы керек.

5340 «Басқа да резервтер» шотында заң тәртібімен көзделген ең төменгі мөлшерден тыс жасалған резервтік капиталдар есептелінеді.

Бұл шоттардың аналитикалық есебі  №13 журнал-ордерде жүргізіледі.

2.4 Бөлінбеген  кіріс (жабылмаған залал) есебі

Кәсіпорынның қорытынды табысынан бюджетке төленетін салықтарын және табыстың есебінен өтелетін басқадай шығындарды төлегеннен қалған сомасы есепті жылдың «Бөлінбеген кірісі (жабылмаған залалы)» болып табылады.

              «Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)» есебі бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарындағы 5400 бөлімшесіндегі шоттарында жүргізіледі.

Меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру.

Қазақстан Республикасының «бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы» Заңына сәйкес қаржылық есеп беру өзіне: бухгалтерлік баланс; кірістер мен шығыстар туралы есеп; ақша қозғалысы туралы есеп;  меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп беруді қосады.

Меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру акционерлер немесе ұйымға қатысушылар сияқты қаржылық есеп беруді қолданушылардың қызығушылығын көрсетеді. Баланста меншікті капитал жеке бөлім ретінде қарастырылған. Меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп беру бұл ақпаратты сандық өзгерістермен толық қамтиды. Есеп беру кесте ретінде талданады, меншікті капиталдың шоттары бойынша дебеттік және кредиттік айналымдары көрсетіледі, ал жиыны есеп берудің жолдарының көрсеткіштері сомаланғаннан кейін есепті жылдың 31 желтоқсанына «Меншікті капитал» баланс бөлімінің көрсеткішінің жиынтық сомасын береді.

Есеп саясатындағы өзгерістер қорлардың өзіндік құнын бағалағанда, амортизацияны есептеудің әртүрлі әдістерін қолданғанда пайда болуы мүмкін. Есеп беруді жасалу бойынша Әдістемелік нұсқауларда негізгі құралдардың амортизациясын есептеу әдісін ұйымдастырудағы өзгерістерді есепті кезеңде де болатыны жазылған «Есеп саясаты және оны ашу» ұйыммен тандалған есеп саясаты бір есепті кезеңмен келесісіне жүйелі түрде қолданылады. Амортизацияның есептеу әдісінің өзгешесі бөлінбеген кіріске ғана емес сонымен қатар «Қайта бағалауға арналған резерв» бабына әсер етеді.

«Негізгі құралдардың есебі» ХҚЕС №16 сәйкес активтің қайта бағалалау сомасы амортизацияны есептеу әдісі қолданылуына сәйкес анықталған мөлшерде бөлінбеген кіріске көшіріледі.

«Қайта есептелген қалдық» есеп берудің жолы меншікті капиталдың құрылымындағы өзгерістер есебімен жарғылық капитал, резервтік капитал, эмиссиялық кіріс және бөлінбеген кіріс (залал) бойынша қалдықты қайта есептеуді айқындайды. Қайта есептеу 31 желтоқсанға қалдықты есептеу мен есеп саясатыңдағы өзгерістермен жүргізіледі.

Резервтік капиталдың өзгерісі заңға сәйкес жүзеге асырылады. Мысалға, акционерлік қоғамның резервтік капиталы қоғамның залалдарын жабу үшін оның жарияланған жарғылық капиталына 15 %-дан кем емес мөлшерде құрылады. Резервтік капитал қоғамның мемлекетік тіркеуден өткеннен кейін 2 жыл ішінде қоғамның таза кірісінен аударымдар жолымен құрылады. Резервтік капиталдың өзгерісі резервтік капиталды жарғылық  капитал мөлшерін өсіру өшін толық немесе жартылай бағыттау есебінен болуы мүмкін. Мұндай жағдайда өзгеріс резервтік капитал мөлшері мен жарғылық капитал мөлшерін бірдей сомаға  өзгертеді. Резервтік капиталдың азаюы дебеттік айналымда, ал жарғылық капиталдың өсуі кредиттік айналымда көрсетіледі.

Незізгі құралдарды қайта бағалау «Негізгі құралдардың есебі» ХҚЕС №16 сәйкес жүргізіледі және сәйкесінше «Қайта бағалауға арналған резерв» бабының көрсеткішінің мөлшеріне әсер етеді. Айта кететін жай, негізгі құралдарды қайта бағалауда негізгі құралдардың құнының пропорционалды өзгерісінің тозуының қайта есептеу қажет.

Инвестицияны қайта бағалау. Қаржылық инвестицияларды алған кезде сатып алу құны бойынша қолданады. Ұйым мемлекетік облигацияларды номиналдық құнынан 200,0 мың тг 220,0 мың тг сатып алды. Сатып алу құны мен номиналдық құны арасындағы айырма жылға есептелгенде 10,0 мың тг (220,0 – 200,0)/2 жыл құрайды. Есепте облигациялар сатып алу құнымен есептелінеді немесе 220,0 мың тг. 15 жылдық пайызға 30,0 мың тг (200,0 * 15%) шартымен алынған.

Пайыздарды есептегенде 1 жылы инвестицияның құны 10,0 мың тг азаяды, 20,0 мың тг сома табыс ретінде мойындалады (30,0 – 10,0,  Екінші жылға пайыз осы сияқты анықталады.

Қаржалық инвестицияларды қайта бағалаудың ерекшеліктері бар. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялардың қайта бағалау нәтижесінен «Қайта бағалауға арналған резерв» шотында, ал кему шығын ретінде есептелінеді.  Өткен уақытта кему жағына қайта бағаланған инвестицияның құнының өсуінің қайта қалпына келтіруі керек.

Шетел бөлімшелердегі инвестицияларды қайта бағалаудан бағамдық айырмашылық инвестицияларды еншілес, тәуелді немесе бірлесіп бақыланатын ұйымдарға салу нәтижесінен туындайды. Шетелдік валюта операциялар бойынша туындайтын бағамдық айырмашылық сияқты шетелдік бөлімшелерге инвестициялардың табыс немесе  шығыстан бағамдық айырмашылықтың өзіндік ерекшеліктері бар.

Ұйым өзінің шетелдік бөлімшесіне  ұзақ мерзімді қарызды шетелдік валютада береді, пайда болған бағамдық айырма ұйымның қаржылық инвестициясының кеңеюі ретінде мойындалады да оның меншікті капиталының өсуіне әкеледі.

Кіріс және шығыс туралы есеп беруде мойындалмаған кіріс (залал)  негізгі құралдарды қайта бағалау сомасын бөлінбеген кіріске, сонымен қатар қайта бағаланған инвестиция сомасына көшіру есебінен  өзгертіледі.

Кезең кірісі (залалы)  кіріс және шығыс туралы есеп беру көрсеткіштеріне сәйкес есептік кезеңде алынған кіріс (залал) сомасын көрсетеді.

Дивиденттер есеп беруге меншікті капиталдың есептеген мөлшерін азайтады, егер акционерлік жиналыста олардың төлеумеуі шешілсе бұл жолы көрсетілмейді.

Қорытындылай келгенде, бухгалтерлік баланста, кірістер және шығыстар туралы есеп беруде, ақша қозғалысы туралы есеп беруде және меншік капиталындағы өзгерістер туралы есеп берудің құрамы мен мазмұнында бір есеп беру кезеңінің келесі кезеңінде қолданылады.

Халықаралық  бухгалтерлік есеп беру стандартына сәйкес меншік капиталындағы өзгеріс туралы есеп беру келесі  баптарды қосады:

                                    кезеңге пайда мен зиян;

                                    басқа стандарттарға сәйкес меншікті капиталда мойындалатын кезеңге пайда мен зиян, табыс пен шығыстың әр баптары;

                                    ұйымның қатысушыларының үлесіне қатысты сомасы көрсетілген кезең табыстары мен шығыстарының қорытындылары.

2.5 Меншікті капиталдың синтетикалық есебі.

Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.

Төленбеген капиталдың есебі.

Жарияланған жарғылық капитал сомасына 5020 «Төленбеген капитал» шоты дебеттеледі де, 5010 «Жарияланған капитал» шоттары кредиттеледі.

Жарғылық капиталға салымдардың салынуының жүзеге асырылуына қарай 5020-шы «Төленбеген капитал» шоты кредиттеліп отырады, ал салым шоттары дебеттеледі:

                                     материалдық емес активтерді жарғылық капиталға жарна ретінде төлеу кезінде- 2710, 2730 шоттары;

                                     негізгі құралдарды, аяқталмаған құрылыс объектілерін жарғылық капиталға жарна ретінде төлеу кезінде-2410 шоты;

                                     ақша –қаражаттарын жарғылық капиталға жарна ретінде аударған кезде- 1010, 1020, 1040, 1050;

Егер де 5020 шотының дебеттік қалдығы болмаса, онда кәсіпорын өзінің жарғылық капиталын толығымен қалыптастырылғанын білдіреді.

Эмиссиялық кіріс есебі.

Өз меншігіндегі акцияларды сатқанда 5110 шоты кредиттеліп, мына шоттар дебеттеледі: 1050, 1040, 1010, 1020.

«Арай» кәсіпорынына құрылтай құжаттарында көрсетілгендей 20 000 жай акцияларды номиналдық бағасы 100 теңгеге шығаруға рұқсат етілген.

Д 5020 Төленбеген капитал..............................2000000

К 5010 Жай акциялар........................................2000000     

1 қаңтарда «Арай» 10 000 акцияны номиналдық құнымен сатады:

1 қаңтар

Д 1010, 1040 Ақша қаражаттары......................1000000

К 5020 Төленбеген капитал..............................1000000

Егер болашақта кәсіпорынның потенциалы  жағымды деп саналса, басшылар қосымша акцияларды шығаруға ниет білдіреді. Бұл кезде компаниямен түзету жасалады, яғни акцияның нарықтық құны осы уақыттағы номиналдық құнынан жоғарлатылады.

«Арай» кәсіпорыны 1 000 акцияны 1 наурызда 120 теңгеге сатты.

1 наурыз

Д 1010, 1040 Ақша қаражаттары (120 тг.* 1 000)........120 000

К 5020 Төленбеген капитал ( 1000*100тг)....................100 000

К 5110 Эмиссиялық кіріс..................................................20 000

Соңғы сома  авансталған (салынған) капиталдың бөлігі болып табылады.

Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар есебі бойынша бухгалрелік есеп жазуларын келесі кестеде қарастырамыз:

Сатып алынған жеке меншік үлестік аспаптар есебі

Резервтік капитал есебі.

Резервтік капиталдарды қалыптастырған кезде 5410 шоты дебеттеледі де, 5310 шоты кредиттеледі.

Резервтік капитал қаражаттарын пайдалану 5310-ші шоттың дебетімен мына шоттардың кредитінде көрініс табады:

3030, 3390, 3050 – артықшылығы бар акциялар бойынша төлем жасауға қажет қаржысы болмаған жағдайда серіктестіктердің резервтік капиталының ішіндегі дивидендтердің есебінен төлеген кезде; 5410-шот «Есептік жылдың пайдасы (залалы)», 5430-шот «Өткен жылдардағы  пайда (залал)» - зиян шеккен соманы резервтік капиталдың есебінен жапқан кезде.

Қайта бағалауға арналған резерв.

Қайта бағаланған негізгі құралға төмендей корреспонденция жасалады.

Негізгі құралдарды (жерден басқа) қайта бағалау кезінде 2410 шоты дебеттеліп, 5320 шоты кредиттеледі, негізгі құралдардың қайта бағалауына байланысты олардың тозу сомасы ұлғайғанда 5320 шоты дебеттеліп, 2420 шоты кредиттеледі.

Негізгі құралдардың құнының өзгеруіне байланысты тозу сомасына да түзетулер жүргізіледі.

Негізгі құралдарды қайта бағалаудан алынған қайта бағалауға арналған резерв есебі