Мемлекеттің қаржылық жүйесі

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

 

 

 

 

 

 

 

 

   СӨЖ

Тақырып: Мемлекеттің қаржылық жүйесі . Бюджеттен тыс қорларды қалыптастыру, негіздері және олардың жұмыс жасау ерекшеліктері. 

 

 

 

 

 

Жоспар:

Кіріспе

Негізгі бөлім

Мемлекеттің қаржылық жүйесі .

Бюджеттен тыс қорларды қалыптастыру, негіздері  және олардың жұмыс жасау ерекшеліктері. 

Қортынды 

Пайдаланылған әдебиет 

Кіріспе:

Экономикалық  категория ретінде жеке, бірақ  бір бірімен байланысты қаржылық және несиелік элементтердің жиынтығын  қамтиды. қаржылық жүйемен қатар  несие жүйесінің де өзіндік қалыптастыру механизмдерді және оларды жүзеге асыру  ерекшелігін қамтиды.

Мемлекеттік бюджет ұлттық табысты қайта бөлудің  негізгі құралы. Осы элемент арқылы ұлттық табыстың 40 %  ға дейіңгі бөлігі қайта бөлінеді. Саяси және әлеуметтік экономикалық қатынастардағы жалпымемлекеттік шығындардың маңыздылары және ең ірі кірістері мемлекеттік бюджетті құрайды. Мемлекеттік бюджеттің негізгі кірістері салықтардан құралады. (мемлекеттік кірістің 70-90% ын құрайды). Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің, Францияны қоспағанда (Францияның мемлекеттік бюджетінің негізгі құралу көзі ҚҚС құрайды) бюджетінің көп бөлігін тікелей салықтар құрайды. Ал дамушы елдерде жанама салықтар. Оларға: ҚҚС, акциз, кедендік алымдар жатады. Жанама салықтар тұрақты түсімдер ретінде қарастырылады, себебі салықтық тәртіп орын алған жағдайда олардан бас тарту мүмкіндіктері болмайды. Сонымен қатар  халықтың табысының төменділігі, кірістерге әсер ететін инструменттердің әртүрлілігі, және кірістерді төмендету мүмкіндігінің бар болуы тікелей салықтарды мемлекеттік бюджеттің құралу көзі ретінде енгізуге жол берілмейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Негізгі бөлім

1. Мемлекеттің қаржылық жүйесі

Экономикалық  категория ретінде жеке, бірақ  бір бірімен байланысты қаржылық және несиелік элементтердің жиынтығын  қамтиды. қаржылық жүйемен қатар  несие жүйесінің де өзіндік қалыптастыру механизмдерді және оларды жүзеге асыру  ерекшелігін қамтиды.

Қаржы мемлекеттік функцияны атқаруда таза табысты бөлу және қайта бөлу, оларды орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорларға бағытталу негізінде пайда  болатын ақша қатынастар. Оларға тән  белгілер:

• тауарлы ақша қатынастардың болуы;
• қаржылық қатынастарға мемлекеттің белсенді қатысуы;
• бөлу процесстерінің реттілігі;

 

        Өндірістік  қатынастар жүйесінде қалыптасатын  қосымша өнім қаржы объектісі  болып саналады. қаржының екі  негізгі функциясы бар: бөлушіжәне бақылаушы.

Бөлуші функция қаржы негізінде туындайтын таза табыстың қозғалысы және оның жиынтық өнімінің құрамды бөлшектері мен элементтерге ықпал ететін экономикалық қатынастарды көрсетеді. қаржыларды бөлу кеңейтілген қайта өндіріспен байланысты. Ал қайта бөлу мемлекеттік бюджетке және басқа да орталықтандырылған қорларға қаржыларды бөлу арқылы мемлекеттік функцияларды атқаруға бағытталады. Ал қаржылардың бақылаушы функциясы осы қаржылардың жалпы ұлттық өнім мен таза табысқа  бөлуін бақылайды. Бақылау екі деңгейде қарастырылады: макро (мемлекет) және микро (кәсіпорындар). қаржылық қатынастар мемлекеттің және кәсіпорындардың ақша қаражаттарын орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорларын қалыптастыру және қолдану негізінде пайда болады. Қаржылық қатынастардың  бір бірімен байланысты, бірақ ерекшеленген бөлімдер мен сфералар қаржылық жүйесін қалыптастырады. Қаржылық қатынастардың сфералары: орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылар. Орталықтандырылған қаржыларға:

• Мемлекеттік бюджет;
• Бюджеттен тыс қорлар;
• Мемлекеттік сақтандыру;
• Мемлекеттік несие;  кіреді.

Орталықтандырылмаған  қаржыларға кәсіпорын қаржылары  жатады. Мекемелердің қаржылары өз кезегінде  материалды өндірістік және өндірістік емес саладағы болып бөлінеді. Шет елдердің қаржы жүйелері мына элементтерді қамтиды:

• Мемлекеттік бюджет;
• Жергілікті қаржылар;
• Арнайы бюджеттен тыс қорлар;
• Мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылары;

 

 Мемлекеттік бюджет ұлттық табысты қайта бөлудің  негізгі құралы. Осы элемент арқылы ұлттық табыстың 40 %  ға дейіңгі бөлігі қайта бөлінеді. Саяси және әлеуметтік экономикалық қатынастардағы жалпымемлекеттік шығындардың маңыздылары және ең ірі кірістері мемлекеттік бюджетті құрайды. Мемлекеттік бюджеттің негізгі кірістері салықтардан құралады. (мемлекеттік кірістің 70-90% ын құрайды). Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің, Францияны қоспағанда (Францияның мемлекеттік бюджетінің негізгі құралу көзі ҚҚС құрайды) бюджетінің көп бөлігін тікелей салықтар құрайды. Ал дамушы елдерде жанама салықтар. Оларға: ҚҚС, акциз, кедендік алымдар жатады. Жанама салықтар тұрақты түсімдер ретінде қарастырылады, себебі салықтық тәртіп орын алған жағдайда олардан бас тарту мүмкіндіктері болмайды. Сонымен қатар  халықтың табысының төменділігі, кірістерге әсер ететін инструменттердің әртүрлілігі, және кірістерді төмендету мүмкіндігінің бар болуы тікелей салықтарды мемлекеттік бюджеттің құралу көзі ретінде енгізуге жол берілмейді.    

 Шығыстар  бөлігі мына мақсаттарға бағытталады:

• Әскери мақсаттар;
• Мемлекеттің экономикаға араласуы;
• Мемлекеттік аппаратты материалды қамтамасыз етуге;
• Бюджеттік басқа деңгейлерін сауықтыру;
• Әлеуметтік шығындар;
• Дамушы елдерге субсидиялар мен несиелер.

Жергілікті  қаржылар мемлекеттік құрылымына және әкімшілік бөлінуіне байланысты құралады. Федералды мемлекеттердің жалпымемлекеттік қаржы жүйесінде  жергілікті бюджеттің үлесі 40-50%, ал унитарлы мемлекеттерде 30 % ға жуығы. Мүліктік салықтар жергілікті бюджеттің негізгі  құралу көзі болып табылады. Сонымен  қатар жергілікті бюджетке қаржылық ресурстар, мемлекеттік бюджеттен  және тең дәрежелі бюджеттерден  ағылымдар  құрайды. Жергілікті бюджеттердің шығындары көбінесе  әлеуметтік экономикалық инфрақұрылымға бағытталады.

Арнайы  бюджеттен тыс қорларға мемлекеттік  бюджетке тәуелсіз зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру және басқа да мақсатты қорлар жатады.Дамыған елдерде ірі  арнайы қорлар саны 30-дан 80-ге дейін.      

 Бағыттарына  байланысты оларды келесі топтарға  жіктейді:

• әлеуметтік;
• экономикалық;
• ғылыми-зерттеушілік;
• несиелік;
• жеке және мүліктік сақтандыру қорлар;
• әскери-саясаттық;
• мемлекетаралық.

 

 Шет елдердің қаржылық жүйесінде арнайы қорлар маңызды  орын алады.Францияда арнайы қорлардың  мөлшері мемлекеттік бюджетке мөлшеріне  шамалас, ал Жапонияда мемлекеттік  шығындардың жартысынан көп бөлігі арнайы қорлардан қаржыландырылады.

Арнайы  қорлар:

1.   отандық кәсіпорындарды несиелендіру,субсидияландыру және қаржыландыру;

2.   табиғат қорғау шараларын қаржыландыру(табиғат ластанғаны үшін айыппўлдардан және басқа да арнайы көздерінен);

3.   өтемақы,зейнетақысын төлеу және жалпы әлеуметтік инфрақұрылымды субсидияландыру,несиелендіру;

4.   несиелендіру, шетелдік партнерларды мен мемлекеттерді қоса, үшін арналған. 

Қаржылық тұрақсыздық орын алған жағдайда үкімет осы қорларды пайдалануға тырысады. Бұл шара қаржы жүйесінің тұрақтандыруға жол береді. Қаржыландыру көздері тұрақты және уақытша болып жіктеледі. Қорлардың ең басты құралу көзі арнайы алымдар мен салықтар болып табылады. Арнайы қорлар мемлекеттік және жергілікті бюджеттерден субсидиялар негізінде де қаржыландыру мүмкін.

Мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылары элементінің пайда болуына Батыс Еуропа елдерінде мемлекеттік сектордың дамуы себеп болды. Мемлекеттік сектордың басты мақсаты маңызды өндірістік салаларын дамыту арқылы жеке шаруашылыққа қолдау көрсету. Көбінесе осы салалардың рентабельділігі төмен,демек кәсіпкерлікке қызығушылығы аз, бірақ мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар салалар (темір және әуе жолдары,электроэнергетика,көмір және газ өндіріс салалары).

Мемлекеттің қаржы жүйесі бюджет және салық жүйелеріне тікелей байланысты. Қаржылық жүйенің  алғашқы екі элементі мемлекеттік бюджет жүйесін құрайды. Әр дәрежелі бюджеттердің кіріс бөлігін қалыптастыратын салықтық төлемдер жиынтығы салық жүйесін құрайды.

Белгілі-бір  заң нормалар мен экономикалық қатынастар негізінде қалыптасқан барлық дәрежедегі бюджеттердің жиынтығы бюджеттік жүйе деп аталады. Бюджеттік құрылым мемлекеттік құрылымға тікелей байланысты.

Салық жүйесі – заңмен бекітілген анықталған мерзімде белгілі-бір мөлшерде төленуге міндетті және қайтарылмайтын негізінде  төлемдер мен туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы.

 

 

 

 

 

 

 

 2. Бюджеттен тыс қорларды қалыптастыру, негіздері және олардың жұмыс жасау ерекшеліктері 

Бюджеттен тыс қорлар дегеніміз  мемлекеттік органдардың қол  астындағы және мақсатты түрде қолданылатын ақшалай ресурстардың жиынтығы.

Бұл қорлардың дұрыс  құрылуы мен пайдаланылуы қарастырылған  құқықпен реттеледі. Бюджеттен тыс  қорлар мақсатты қолданылуына байланысты экономикалық және әлеуметтік, ал басқару деңгейіне байланысты мемлекеттік және аймақтық болып бөлінеді.

Экономикалық  қорларға экономикалық даму мәселелерін шешуге арналған қорлар жатады. Экономикалық арналымның бюджеттен тыс қорлары қоғамдық даму кезеңінің мақсаттары мен міндеттері негізге алына отырып құрылып отырды. Бұрын жұмыс істеген қорлар практикасы мұны растайды: мысалы, әр түрлі уақытта Инвестициялық қор, Экономиканы тұрақтандыру қоры, Экономиканы жаңғырту қоры, Кәсіпкерлікті қолдау және бәсекені дамыту қоры, Жол қоры жұмыс істеді. Экономикалық қорлар қаражаттарды дамудың немесе шешуші салалардың негізгі бағыттарын, сондай-ақ дамудың саларалық бағдарламаларын қаржыландыруға шоғырландыру үшін қолданылады. Бұл ретте бүкіл экономиканың балансты, үйлесімді дамуын қамтамасыз ету міндеті қойылады.

Қор қызметінің негізгі  мақсаттары:

1) ел экономикасының  орнықты дамуын қамтамасыз етуге  жәрдесдесу; 
2) экономиканы жаңғыртуға және әртараптандыруға жәрдемдесу;

3) компаниялар қызметінің  тиімділігін арттыру болып табылады.

Мемлекеттік бюджеттен  тыс әлеуметтік қорлар сан алуан әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мақсатты ақшалай қаражаттарды қалыптастыруға және пайдалануға арналған.

Олардың құрамы, бағыттылығы  мемлекеттің жүргізіп отырған әлеуметтік саясатымен, қоғам дамуының бұл кезеңіндегі  оның мақсаттарымен, сонымен бірге  экономиканың мүмкіндіктерімен анықталады.

Қазақстанда қаржылық қатынастарды ұйымдастырудың бұл нысанын қолданудың тәжірибесі жинақталған. 1995-1998 жылдар ішінде мына әлеуметтік бюджеттен тыс  қорлар жұмыс істеді:

• Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры;
• Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры;
• Міндетті медициналық сақтандыру қоры;
• Жұмыспен қамтамасыз етуге жәрдесдесу қоры.

Мемлекеттік қорларға мемлекеттік  деңгейде құрылған қорлар, ал аймақтық қорларға аймақтық деңгейде құрылған қорлар жатады.

Бюджеттен тыс қорлардың  көздері бірқалыпты және уақытша  болуы мүмкін.

Бюджеттен тыс қорлардың  ақшалай қаражаттары мынадай  негізгі бағыттарға жұмсалады:

- жарғылық қызметі;

- артық ақшаның белгілі бір үлесінің қаржылық активтерге инвестициялануы;

- коммерциялық қызметі.

Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттік қаржылардың бір буыны болып табылады. Бюджеттен тыс қорлар өзінің, мәні бойынша мемлекеттің кейбір қоғамдық қажеттіліктерді қар жыландыру үшін тартатын және жедел түрде кешенді жұмса латын каржылық ресурстарды пайдалану және қайта бөлу нысаны болып табылады.

Тағайындау – қаражаттардың  аударымдары есебінен мақсатты шаралардың каржыландырылуы:

а) арнайы мақсатты салықтар есебінен;

б) зайымдар мен ақшалай-заттай лотереялар есебінен;

в) бюджеттен алынған субсидия есебінен;

г) қосымша табылған кірістер мен үнемделген қаржылық ресурстардың есебінен;

д) заңды және жеке тұлғалардың ерікті жарналарынан.

Бюджеттен тыс қорлардың көмегімен мыналар асырылады:

- отандық кәсіпорындарды  қаржыландыру, несиелеу арқылы өндірістік процеске әсер ету;

- қоршаған ортаны ластағаны үшін алынған айыппұл мен арнайы белгіленген көздер есебінен табиғатты қорғау шараларын жүргізу;

- әлеуметтік инфрақұрылымды қаржыландыру, субсидиялау, зейнетақы, жәрдемақы төлеу арқылы халыққа әлеуметтік қызмет көрсету;

- зайымдар беру.

Бюджеттен тыс қорлардың кызмет етуі орталық, реслубликалық және жергілікті мемлекеттік билік органдарының басшылығымен ұйымдастырылады.

Бюджеттен тыс қорлар белгілі бір жеңілдіктерге ие бола алады:

а) салық төлеуден босатылуы;

б) кеден баждарын төлеуден босатылуы (коммерциялық кызметтегі жеңілдіктерден басқа).