Бухгалтерлік есептің даму тарихына шолу

     Римдіктер Грецияны басып алу кезеңінен  бастап банк есебіне дс өз биліктерін жүргізді. Бүдан соң ертедегі Римде  банк есебі окі түрлі жазудан, клиенттердің есеп шоттары бойынша  банк кітабын жүргізуден және ақша қозғалысының кіріс-шығыс кітаптарын жүргізуден басталды. Кіріс-шығыс есебі  мыңдаған жылдар бойы жүргізіліп келеді. Ал клиенттер есеп айырысу қызметін қанағаттандыру мақсатында банкирлер  «кірістер» мен «шығыстар» терминін ауыстырып, мүның орнына дебет және крсдит терминдерін енгізді. Дебет  термині - «ол қарыз», ал кредит термині - «ол иелік етеді» деген үғымға саятын болды. Мүндай өзгсрістер бухгалтеряның  дамуына үлкен үлес қосты. Кіріс-шығыс ечеты жойылды. Бухгалтерлік есептің объектісі ретінде ақша үгымы есеп айырысу үғымымен біріктіріліп қаралатын болды.

     Нц  әуелі Египетте бүдан соң Ертедегі Римде банктер пайда болды. Банктердің пайда болуына қарай банк жүйесіне тән жаңа терминдер қолданыла  бастады. Мысалға кредит дейтін латын  сөзі «бар» немесе «салған ақшасы бар» деген үғымды білдіретін болды. Кредит сөзі Римдіктерден орта ғасырдағы  Италияға, одан Іівропаға, бүдан соң  басқа елдерге өтіп, 1-ші Петр кезінде Россияда пайдалана бастаған екен. Тарих мәліметтеріне қарағанда, банктер бухгалтериясы негізінен Ертедегі Римде дамыған. Мүндағы банк бухгалтериясының даму тәжірибесінің өркендеуіне, әсіресе қаржылық есеп айырысуларды тиісті заң актілерімен реттеп отыруға байланысты бухгалтерлік есеп дами бастады.

     Ертедегі  Римде банк кітаптарының кірісі мен  шығысын сот процесі қаралатын  орталықтарға тапсырмай сот процессі қаралмайды екен. Мұндай қүжаттарды тиісті орындарға тапсыру және арнайы шешімдер қабылдау заң нормаларына міндетті түрде енгізілген. Мәселе осылайша қойылған жағдайда банктерге салынған салымдар және арнайы клиенттермен есеп айырысу тек қана қағаз жүзінде  өз шешімін табатындығы дәлелденген.

     Римдіктер бухгалтерияның пайда болып, мүның  ары қарай жетілдірілуін жақсы  бағалапты. Ақша қозғалысы есебін банктерде  жүргізу тәжірибесін Римдіктер  гректерден үйренген. Алайда Римдіктер  бухгалтерияны заңды түрдегі  сенімді орынға айналдырған. Бүлар  бастапқы қүжаттардағы мәліметтерді ең бірінші болып бухгалтерлік есеп регистрларына (счеттарға) жазған. Бухгалтерлер негізінен үш регистрлерді пайдаланған. Бірінші регистрға (кітапқа) күнделікті шаруашылық фактілері жазылып отырған. Бүдан соң бүл кітап екінші регистр түрінде сақталатын кітап  немесе мемориал деп аталынған. Жүйелеп  жазу кітабы - үшінші ең соңғы регистр  түрінде Кодекс деп аталған. Барлық кітаптардағы ақша есебінің қозғалысы  және ақшалай елшеммен есеп айырысулар жазылған. Барлық материалдарды қүндылық заттардың есебі (астық, май, шарап, малдар т.б.) натуралды өлшеммен беріліп, басқа кітаптарда жүргізілген. Кодекстік счеттар бойынша соңғы қалдықтар шығарылып отырған.

     Бухгалтерлік  есеп зерттеушілерінің мәліметтеріне  қарағанда есеп регистрларына жазылған жазулар екі қатарға жазылыпты. Кірістік фактылар регистрдың оң жағына, ал шығыстық фактылар сол жағына жазылған. Қарыз сомаларды тіркеу үшін дебет  және кредит терминдері қолданылыпты. Әрбір шаруашылық фактылары бухгалтерлік жазулар түрінде «кімнен-кімге» дейтін үғыммен жүргізілген. Алайда мүндай бухгалтерлік жазулар тек  қаиа кассадағы ақшалар және алашақтар  мен берешектер жоиііідегі есеп айырысуларды көрсетіп отырған.

     Шаруашылық  мүліктерінің пайдаланылуы мен жүмсалуын  корссту, заңды және жеке түлғалармен  есеп айырысуды 'шцдастыру, сондай-ақ бухгалтерлік жазуларды заңды түрғыдан рсттеи көрсету нәтижесінде «қарапайым»  бухгалтерия пайда Оолгаи. Қарапайым  бухгалтерия созылмалы және топтастырып  жүііолсп жазуға арналып, тек қана шаруашылық үрдісіндегі қоігалыстарды бақылап  байқауды көрсетіп отырған. Яғни қолда  бар ақша қаражаттарын, материалды қүндылықтарды, сондай-ақ аралық есеп айырысу фактілерін бірегей қүру жөніндегі (кіқылаушылық міндеттерді  осы қарапайым бухгалтерия атқарды.

     Ллайда  қарапайым бухгалтерияның көптеген қайшылық тудыратын кемшіліктері табыла бастады. Қарапайым бухгалтерия  іок қана тіркеушілік пен тексерушілік қызмет атқарды. Есептің бүл түрінде  көптеген шартты, орташа өлшемдер жіберіле ббрді. Заңды жәее экономикалық мән  мен мағына шаруашылық фактілері  қүрамында қарала бермейтін болды. Шаруашылықтың түпкі мақсатын белгілейтін  есеп әдістері мен әдіснамалар, сондай-ақ пайданы анықтау, экономикалық тиімділікті  жетілдіру, жазылған жачулардың дәлме-дәл  дүрыс жинағын есептейтін әдістер  есеи тожірибесіне енгізілмеді.

     Есеп  жазуларының дәлдігіне және мүның  негізділігіне, шаруашылық фактілерінің сенімділігіне рим правосының концепциясы  және сауда (шаруа) правосының тигізген әсері өте зop. Екінші мыңжылдықта саудагер көпестер екі аралық ортақ соттар қүрды. Ортак немесе қазылық соттар жазылатын жазуларға Оелгілі талаптар қойды. Мысалға, XIII ғасырда Барселонада қаСіылданған Жерорта теңізі көпестері үшін қызметінің сшімділігі қпбылданған ережеге сәйкес бүрмалау фактілерін болдырмау мақсатында шаруашылық операциялары жыл мазмүны хронологиялық (созылмалы) тәртіппен жазылған. Бухгалтерлік кітаптарға жазылған жазулар арасында бос орындар тастамай, орбір шаруашылық операциялары арнайы қүжаттармен расталған. Лл жазылған сандық цифрлар сөзбен (әріптерді пайдаланып) жазылып отыру арқылы дәлелденген.

     Ортағасыр дәуірінде негізінен екі бағыттағы: камералдық және қарапайым бухгалтерия  қалыптасқан. Камералдық бағыттағы  бухгалтерияда есеп объектісіне  тән кассалық және кассаға түсетін  ақша мен кассадан төленетін ақшалар  есебі жүргізілген. Барлық түсетін  және төленетін ақшалар міндетті түрде арнайы тіркеуден өткізіп, табыстар мен шығындар жөніндегі  мәліметтер алдын ала есептелініп  жазылатын болған.

     Қарапайым бухгалтерияда барлық мүліктер есебін жүргізу мен қатар, кассаның толық  есебінде күнделікті жүргізіліп, табыстар мен шығындар есебі бухгалтерлер үшін ең негізгі объектілер болып  танылған.

     Қарапайым бухгалтерия өрісінде барлық мүліктер есебі арнайы счеттар да дебеттік және кредиттік принцип пен жүргізілген. Меншікті қаражаттар есебі қарапайым  бухгалтериядағы ақпараттар жүйесіне жазылмаған. Біртіндеп тауарлы шаруашылықтың  тездеп өрістеуіне сай бірінші кезекке  ақша мен міндеттемелер есебі  енгізіле бастаған. Мүның негізінде  вексельдер мен чектер пайда болды. Сатылатын тауарлар үшін несие алу  мүмкіндігі пайда болды. Шаруашылық жүргізудің басты мақсаты - байлықтың  есу қарқынымен өлшеніп, сатылған нерселерден  түскен пайда жанама категория түрінде  қаральш отырды. Қарапайым бухгалтерия  кезінде қаржыландыру категориясына  қарағанда түтыну немесе тауарлар сату категориясына баса назар аударылды.

     Касса есебі операцияларын қарапайым  бухгалтерияда жүргізу үшін тиісті талаптар қойылған. Касса операцияларының  есебін екі бухгалтер жүргізіп отырған. Ақшалар салынған сандықтардың кілті  арнайы тағайындалған кассирдің  колында сақталып, ақша салынған сандықтар  ашылған кезде бухгалтер немесе келістіруші делдалдар қатыстырылған. Мысалға Жаңа Испанияда (1531 ж.) ақша сақталатын сандық-кассаның үш қүлпы  болған. Мүндай сандық- кассаларды ашқан  кезде қолдарында бір-бірден кілті  бар үш адам түгелдей қатыстырылып, әр адам өз қолындағы кілтпен бір  сандықтың қүлпын ашуға қүқылы болған.  Сандык—кассалардағы ақшалар есебін жүргізуге арналған кітаптың әр беттері  алдын ала саналып, кітаптар түптеліп, тігілген касса қүжаты болып танылған. Касса кітаптарының әр беттеріне  мөр басылып, жауапты адамдардың қрлдары қойылып отырған. Кітаптың бірінші бетіне кіріске алынған, ал екінші бетіне шығысқа шығарылған ақша операциялары мәліметтері жазылған. Кассалық кітаптың көшірмесі бухгалтерияда  жүргізіліп, әрбір алты айда бір  рет осы екі кітапқа жазылған жазулар жөніндегі мәліметтер салыстырылып отырған.

     Экономикалық  үрдістің өрлеу дәуірінде римдіктердің есеп жүргізудегі қарапайым тәжірибесі сауданың жаңа талаптарын қанағаттандыра алмаған. Экономиканың өрлеуіне байланысты банктерде жаңа маңыздағы счеттар  пайда болып, жазылатын жазулар  мазмүнын қисынды қиыстыру мақсатында жаңа жазулар пайда бола бастады. Мүндай жаңа бағыттағы бухгалтерияны  жетілдіруге италияндықтардың қосқіан  үлесі зор. Өрлеу дәуірінде италияндықтар  тек қана интеллектуалды орталық  қана емес, сонымен қатар жержүзілік сауданың орталығына айналған. Бухгалтерияның дамуына XV ғасырдың басында ашылған үлы өнертапқыштық - кітап басып шығару жаңалығы зор әсер етті. Бухгалтерлік есеп кітабы барлық халықтың игіліне қызмет атқара бастады.

     Есептің жаңа кезеңіне көшудің ең басты дәлелі дебеттік және кредиттік жазудың  пайда болуында болды. Шаруашылық операцияларының  мазмүнын екіжақты жазу және екі жақты  жазу үшін әртүрлі әдістерді кеңінен  пайдалану мен екіжақтылық принципті қолдану өте жоғары дәреже ашылған ғылыми жаңалық болып табылды.

     1494 жылы екіжақтылық жазу жүйесін  ойлап тапқан ғалым -математик,  францискандық монах Лөонардо  да Винчидің досы Лука Пачоли  еді. Лука Пачоли өзінің он  бірінші трактатында «счеттар  және жазулар жөніндегі» тоғызыншы  бөлімінде «Арифметикалық сомалар,  геометрия, пропорция және салыстырмалық»  жөніндегі үғымдарға түсінік  берген. Кейіннен екіжақтылық жүйе  «ескі италияндық» болып аталды. Немістің үлы ақыны Гете екіжақтылық  бухгалтерияны «адам ақыл-парасатының  ойлап тапқан ең тамаша өнертапқыштығы»  деп атады. Көрнекті экономист  және социолог Вернер Зомбарт  екіжақтыльщ жазуды емірге берген  материяның рухы деп бағалай  келе, Ньютонның Галилей жүйесімен  сипаттаған екен.

     Лука  Пачоли өзінің «Счеттар және жазулар  туралы» трактатында шаруашылық операцияларын, тіркеу және кітаптарды жүргізу жөніндегі орын алған  әдістерді, мемориалдарды (естелік  кітаптар), жорналдарды, Бас кітапты, көшірмелері түскен кітаптар, жазылған хаттар және меншік иесі мүліктерінің тізімі толық түскен мүліктік кітаптардағы жазуларды талдай келе екіжақтылық  заңдылықты жазып, мүның негізінде  сөзсіз тиімді счеттар мен кітаптар қүруға болатындығын дәлелдеген.

     Лука  Пачоли математика мен бухгалтерияның тарихына жер жүзінде екі жақтылық принциптің негізін қағазға түсіріп  жазған ғалым ретінде танылды. Алайда кейбір тарихи деректерге сүйенсек кептеген ғалымдардың келісілген түжырымдарына  қарағанда бухгалтерлік есептегі екіжақтылық  жазу Лука Пачолидің жазған трактатынан  бүрын едәуір ертеректе пайда  болса керек.

     Мүның дәлелі ретінде белгиялық тарихшы  Раймонда де Рувераның «Как возникла двойная бухгалтерия (1958 ж.)» атты еңбегінде жазылған бухгалтерлік есеп тарихына тән флорентикалық есеп варианты жөнінде келтірген мәліметтерін айтуға болады.

     Флоренция түбіндегі Прато қаласында түрған асқан байлығы болған және банкир-саудагер Франческо ди Марко Датини (1335-1410 ж.ж.) өз үрпағы болмағандықтан өзінің салдырған сәулетті сарайын игі  қайырымдылык үйымына тегін беріп, мүның ішінде 500-ге жуық есеп кітаптарын және 130 мыңнан астам іскерлік әрекеттер  жөніндегі хаттарын, сондай-ақ көптеген вексельдерін, сақтандыру полистерін, төленген чектерін және басқа да бастапқы қүжаттарын қалдырыпты. Осы айтылғандарға  қарағанда Датини есеп жүргізуге  өте мүқият карап, мүның өзін аса  жоғары бағаласа керек. Біздің пайымдауымызға қарағанда Датини есеп жүргізудің алғышартын жасамаған, алайда есеп жүргізуге тән  екі жақты жазу қагидаларын сырттан, басқа елдерден алуы да мүмкш демекпіз.

     ІЬухгалтерлік есеп пен екіжақтылық жазу тарихын  толық іерттеп, сенімді деректер үсынушылар өмірде көптеп саналған болар. Есеп жөніндегі тарихи деректердің  қағазға түскені және түсиегеяі  де болар. Алайда біздер, осы заманға  дейін бухгалтерлік оссіі және мүның  екіжақты жазуын бірінші рет кітапқа  түсірген үлы галым Лука Пачоли деп  білеміз. Екіжақты жазу жүйесінің Пеіпіиде жер жүзілік бухгалтерлік есеп дамып  келеді. Жоғарыда айтшіган трактатта  сол кезеңдердегі математика саласының  жстістіктері жинақталып қаралса, күні бүгінге дейін біздер бухгалтерлер қауымы Лука Пачолидің трактатын  «білімнің жиынтық сомасы» деп  келеміз. Сондықтан да Лука Пачоли -Полашақ  бухгалтерлер қауымына айнымас жол  салған ғалым.

     Парықтық  экономика заманында есепсіз  ешбір қүрылым өз шаруашылығын дамытып  жүргізе алмайды. Есептің тілін  шаруашылық қызыметімізді өтірік пен  алдауға апармайтын таза тіл деп  түсінуіміз керек.